Xwaq raqal (expresión oral)

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Xseeb’alil

1 Eb’ li kok’al te’xtaw ut te’xb’eeresi li seeb’alil chi rix ab’ink ut xtawb’al ru li xb’een raatinob’aal.

2 Eb’ li kok’al te’xtaw ut te’xb’eeresi li seeb’alil chi rix aatinak ut xyeeb’al chi tustu ut tz’aqal reeru li junjunq chi na’leb’ sa’ li xb’een raatinob’aal.

Xk’anjel laj K’utunel

Aajel ru xb’eeresinkil li junjunq chi na’leb’ ut k’anjel re naq li tzolom tb’eeresi chi tz’aqal reeru li ab’ink, aatinak ut xyeeb’al li naxk’a’uxla sa’ xb’een raatinob’aal.

Jo’kan naq aajel ru xb’eeresinkil li na’leb’:

• Xyaab’asinkil li na’leb’ junjunq, re naq li kok’al te’rab’i.
• Xtikb’al li tzolom re naq taa-aatinaq ut taayaab’asinq.
• Xk’eeb’al xhoonal li tzolom re naq t-okenq chi xb’eeresinkil li junjunq chi na’leb’ chi seeraq’inb’il.

K’anjel laj k’utunel

Xk’uub’ankil chi suumal eb’ li kok’al, jun ixqa’al ut jun teelom, chi rix a’an tento naq te’xb’eeresi li patz’om a’in.

• Ani laak’ab’a’.
• Jarub’ chihab’ wan aawe.
• Ani xk’ab’a’ laana’
• Ani xk’ab’a’ laayuwa’
• Ma wan aawitz’in malaj aawas
• Ma wan aayuwa’chin malaj aana’chin.
• B’ar wan laawochoch.

Xk’anjel laj k’utunel

Yaab’asink tento tixb’eeresi laj k’utunel:

Sa’ jun kutan ke’koheb’ chi yohok laj Xiwan ut li xyuwa’chin, laj Xiwan yo chi aanilak sa’ b’e, naq kinume jun li ch’ina kuk, sa’ xyanq ra.

Li cheekel winq, kixye re li ri:

_Xiwan, k’a’ ru yookat, xaxib’e li ch’ina xul, ma sa taareek’a laj eechal re.

Laj Xiwan ki’ok chi se’ek ut kixye re:

_ wa’chin ani aj eechal re, ma wan ta b’i’ xyuwa’.

Li yuwa’chinb’ej kixye re:

_jo’kan tz’aqal a ch’ina Xiwan jo’ laa’at wan aayuwa’ jo’kan aj wi’ li xul

junjunq. Ma aajunes ta b’i’ chi ru li choxach’och’, toj wan ani x’alank chaq aawe.

_Ahh chinaakuy wa’chin ink’a’ chik tintz’eqtaana laawaatin. ab’an maaye re linyuwa’ wi ink’a’ moko tinixkanab’ ta chik li chalk aawik’in.

Laj Xiwan kikana chi xk’a’uxlankil, ani ta wi’ li qawa’ kuk, b’ar wan rochoch, chan ru na’ilok, ma josq ta wi’… jo’kan yo chi xk’a’uxlankil naq ke’wulak rub’el li k’iche’ ab’an aran ki’ok chi seeraq’ik li xyuwa’chin rik’in ut kixch’olob’ chi ru naq chi xjunil li k’a’ re ru oxloq’ sa’ li sutam, jo’kan naq nawan li tz’aamank naq nake’xik chi yohok. Laj Xiwan kixtaw xyaalal naq li loq’laj tz’uultaq’a a’an xyuwa’ li kuk ut xyuwa’ aj wi’ chi xjunil li k’a’ re ru wan sa’ li sutam.

Jo’kan naq junelik naxk’e chik xloq’aleb’ li xul ut li qas qiitz’in, jo’ wi’ li k’a’ re ru wankeb’ sa’ li sutam. Laj Xiwan junelik sa xch’ool rik’in li xyuwa’chin ut naxtenq’a yalaq b’ar naxik. Laj Xiwan ut li xyuwa’chin

Na’leb’ tento te’xsume li kok’al, ab’an sa suumal. Naq te’raqe’q chi xb’eeresinkil tento naq te’xwotz li xna’leb’eb’ rik’in li xkomoneb’.

• Jarub’ chihab’ ta wi’ wan re laj Xiwan.
• Chan ta wi’ ru xk’ab’a’ li yuwa’chinb’ej.
• Chan ta wi’ raq’ laj Xiwan wan chi rix.
• Chan ta wi’ ru xnimal li ch’ina kuk kixxib’e sa’ b’e.
• Chan ta wi’ ru li sutam b’ar wi’ wankeb’.

Yiib’ank jalam’uuch:

Xjalam’uchinkil laj Xiwan.

Xjalam’uuchinkil li kuk

Xjalam’uuchinkil li yuwa’chinb’ej.

K’a’ ru nake’xye qe li qayuwa’chin malaj na’chin chi rix roxloq’inkileb’ li xul.

Xyaab’asinkil oob’aq xk’ab’a’ xul wankeb’ sa’ li sutam.

Sum’aatinak

Aajel ru naq li komon tixb’eeresi li sum’aatinak a’in:

Ani laak’ab’a’

B’ar yookat chi tzolok.

B’ar nakana a’an.

Sa’ k’a’ ru na’aj wankat

K’e aach’ool chi tzolok

Laa’in lix Mar

Sa’ li tzoleb’aal Rax Pek

Sa’ li k’aleb’aal Rax Pek

sa’ li xb’een na’aj

us b’anyox.

Xk’anjel aj k’utunel: Aajel ru xb’eeresinkil li na’leb’ a’in, ab’an naru aj wi’ xjalb’al li xsumenkil, a’yaal b’ar wanko ut sa’ k’a’ ru na’ajej wankeb’ li tzolom. Naru naq eb’ li tzolom te’xtz’aqob’resi aj wi’ rik’in li xk’a’uxeb’l re naq sahaqeb’ li xch’ool.

Xpaayil sahil ch’oolejil

Xk’anjel laj k’utunel

Sahil ch’oolejil cho’q re cheekel poyanam

Na’chin (re cheekel ixq)

Wa’chin (re chekel winq)

Xsumenkil

Sa aach’o (sa aach’ool)

Sa aach’o (sa aach’ool)

Sahil ch’oolejil sa’ xyanqeb’ nimqi poyanam

Ch’ona’ (re qana’chin)

Ch’owa’ (re qawa’chin)

Ch’ona’

Ch’owa’

ch’ona’ ch’owa’ Ch’owa’ ( naq winq nak’ehok sahil ch’oolejil) Ch’ona’ (naq ixq nak’ehok sahil ch’oolejil)

Xk’anjel laj k’utunel:

Sahil ch’oolejil cho’q re nimqi poyanam b’eeresinb’il xb’aaneb’ saaj

Ch’ona’ (re qana’chin)

Ch’owa’ (re qawa’chin)

Sa aach’o (sa aach’ool)

Sa aach’o (sa aach’ool)’

Eb’ li sahil ch’oolejil nake’oksiman yalaq jo’q’e hoonal, a’in naroxloq’i li poyanam junjunq.

Xb’eeresinkil li sahil ch’oolejil

Sahil ch’oolejil

Na’chin

B’ar xik aawe

Laa’in xikwe chi tzolok

Us chawil aawib’.

Xsumenkil

sa aach’o nool

xxik we rilb’al inko’, ut laa’at

Timil chab’aanu.

Sahil ch’oolejil

Ch’ona’

Chan xawil ma sa laach’ool

Jo’kan aj wi’, ra b’ayaq woq

Xintiq’ woq chi k’ix.

Heehe’ a’an tinb’aanu.

Xsumenkil

sa aach’o nool

jo’ xaq a’in, ut laa’at

aah toq’ob’ aawu, k’a’ ru xak’ul

Isi b’i’, tento xpikb’al.

Sahil ch’oolejil

Ch’owa’

Ma yookat chi b’eek

Timil chab’aanu

Xsumenkil

sa aach’o nool

heehe’ xik chaq we sa’ tenamit

b’anyox aawe, chawil aj wi’ aawib’

laa’at

Xchaq’rab’inkil qib’

Jo’ wan b’i’

Jo’ wan chik

Wulaj chik

Jo’ q’e tana chik

Toj sa’ junsut chik

Toj sa’ jun xamaan chik

Xsumenkil

eeh us

o’ wan chik

Wulaj chik

us

us

us

Yalok qe. Qilaq li eetalil ut tqak’ehaq xsahil xch’ool li junjunq.

• 
• 
• 

Xk’anjel aj k’utunel:

Aatin nake’b’eeresiman junelik

Chan xawil

B’aanu

Ma sa laach’ool

B’ar xik aawe

ma wan laana’

K’a’ ru yookat

Inume’q wan

Timil chab’aanu

Ma aajunes yookat chi xik

Chawil aab’e

Maani taach’e sa’ b’e

Chak’ehaq xsahil xch’ool laana’

Ani laak’ab’a’

Ani xk’ab’a’ laana’

Ani xk’ab’a’ laayuwa’

Jo’ wan chik

Wulajaq chik

Inwan

Qab’ihaq li na’leb’ junjunq.

Cham

Cham li jul

Kaq

Kaq li ik

Tustu

Tustu li hal sa’ xna’aj

K’ol

K’ol li tz’I’

ch’am

ch’am li wa

k’aq

li k’aq wan sa’ woq

t’ust’u

t’ust’u li k’uula’al sa’ xch’aat

kol

kol oxib’aq inwa

Qayaab’asihaq li na’leb’ junjunq

Li k’aq xtiw li woq chi q’eq.
Chi q’eq xtiw li woq li kaqi k’aq.
Laj Kux naxk’ux li k’ux,
Li k’ux naxk’ux laj Kux.
K’ux laak’ux chi ru laj Kux,
Wi’ ink’a’ nakak’ux laak’ux chi ru laj Kux,
Laj Kux tinxk’ux chawu.

Qayaab’asihaq li na’leb’ ut qab’aanuhaq li nake’xye

Qeetz’uq li naxjultika li junjunq chi na’leb’

1. Laj Xiwan yo chi b’eek ut xk’a’uxla naq tento xreetz’unkil jo’ chan ru nake’xb’aanu li kaxlan.
2. Lix Tol yo chi xorok, ut taaraj naq tqeetz’u chan ru naq naxorok.
3. Qana’ Mar yo chi b’ichank qeetz’uq chan ru naxb’aanu.
4. Laj ch’ina Lu’ yo chi yaab’ak.
5. Li k’uula’al yo chi k’achlik.
6. Li qawa’chin yo chi wark.
7. Li cheekel ixq yo chi atismak.
8. Li mis yo chi yaab’ak.
9. Li ak’ach yo chi loq’ob’ak.
10. Li wakax yo chi yaab’ak.
11. Li peepem yo chi purik.
12. Laj k’utunel yo chi tz’iib’ak.
13. Li ch’ina’ixqa’al yo chi pisk’ok.

Xk’anjel laj k’utunel:

Na’leb’ naru naqab’eeresi ka’aj wi’ rik’in eetalil.

Wankeb’ li aatin naru naqak’utb’esi rik’in reek’ankil li qajunxaqalil, jo’ kan naq qeek’asihaq li qajunxaqalil cho’q re xk’utb’esinkil chan ru naqab’aanu cho’q re xk’eeb’al chi nawe’k li junjunq chi aatin.

Heehe’

Ink’a’

Kim

Ink’a’ ninnaw

Yo’yo

Xajok

Eetz’unk

Q’emal

A’an

B’aq’ik

Wark

Wa’ak

Uk’ak

Xorok

B’eek

Se’ek

Yaab’ak

Li qajunxaqalil nakoxtenq’a aj wi’ sa’ li sum’aatinak.

Qayaab’asihaq li junjunq chi aatin ut tqaye k’a’ ru naqeek’a naq naqab’iheb’.

T’ane’k

pisk’ok

hilank

Wark

tz’iib’ak

aanilak

b’onok

seeraq’ik

rahil sa’

hab’

k’anjelak

aatinak

b’atz’unk

wa’ak

ajlank

matk’ik

Q’ehink

Saq nin’ilok, junelik nakine’roksi cho’q re xk’uub’ank
Wi’ maak’a’in moko sa ta nake’wa’ak, moko xnimankil ta inwankil
Ab’an jwal aajel ru li wanjik sa’ li junjunq chi tz’ekemq. (atz’am)

Kaq nin’ilok ut naq nakine’roksi kaq raj wi’ nake’kana
Ak sa’ inyo’lajik inkaqal ut nin’oken chi xb’onb’al li
Tib’el wa. (xayaw)

Junes chiq’eq nin’elk, ninb’eeresiheb’ li nake’b’eek chiq’eq
Wan naq cheekin, wan naq alin, wan naq toj ninyo’la, malaj
Wan naq xik we.
Jwal aajel linwanjik, wan kutan naq ninxorok, ab’an moko laa’in taw a. (Qana’ Po)

Tento naq laj k’utunel tixk’e reetal naq chi xjunileb’ li tzolom te’tz’aqonq re naq sa’ komonil tb’eeresimanq li k’anjel.

Ninch’olob’ chan ru li wochoch Aajel ru xyeeb’aleb’ re li kok’al naq te’xch’olob’ k’a’ ru wan sa’ rochocheb’ ut chan ru yiib’anb’il.

Xk’anjel laj k’utunel: Xyajalinkil li aatin naxk’ulub’a rib’ rik’in li xsumal. Tento naq laj k’utunel tch’olob’ chan ru xb’eeresinkil li k’anjel a’in, b’ar wi’ tento xjayalinkil li xna’aj malaj li xsumal li aatin, jo’: b’ar taaxik junaq yaj re b’ane’k.

Wark

wa’ak

xajok

Lix Mar yo xnume’ sa’, k’a’ ru tento taaruk’.

Uq’un

b’an

kehil ha’

Li tz’i’ ra xsa’, k’a’ ru tento tixket.

Pim

raxyaat

b’an

Laj Manu traj xtzolb’al tz’iib’ak, b’ar tento taaxik.

K’ayiil

b’anleb’aal

tz’oleb’aal

Xq’ehinkil li k’a’ ru nachal moqon

1. Lix Mar, xko chi b’eelank ha’, ab’an xk’am jun ch’och’ kukb’, ab’an xtich roq ut …
2. Li k’uula’at yo xtz’okajik, x’ok chi yaab’ak ut li xna’…
3. Li imul wan sa’ pim, ab’an xchal jun tz’i’ ut x-ok chi …
4. Lix Rux taachaq’iq re, xko sa’ rochoch ut…
5. Li qana’chin xpoch’ xb’uch’, xyoq’ li xq’eem, ut anaqwan x-ok chi..
6. Li kaxlan yo chi molb’ek, ab’an xwulak jun li mis ut…
7. Lix B’ir yo chi wark, ab’an x-ok chi matk’ek ut xk’e rib’ chi re warib’, xnaq xreek’a…
8. Laj Xiwan yo chi xik sa’ rochoch’, ab’an xchal li hab’, ut naq xwulak…
9. Li k’uula’al yo chi b’eek ab’an xtiq’ roq rik’in li k’ix, naq xreek’a x-ok chi…
10. Laj k’utunel xwulak sa’ tzoleb’aal ut xk’eheb’ xsahil xch’ool li tzolom, ab’an naq ak wankeb’ chi xjunileb’ xtikib’…

Xk’anjel laj k’utunel: Xsumenkil li patz’om. Tento xyaab’asinkil li patz’om junjunq ut xk’eeb’al xhoonal li tzolom naq xsume jo’ chan ru naxk’a’uxla.

1. K’a’ ru wajom sa’ li tzoleb’aal.
2. Jarub’ chihab’ wan we.
3. Ani xtaqlank we chi tzolok.
4. K’a’ ru tinb’aanu naq tinnimanq.
5. Chan ru li wochoch.
6. K’a’ ru naxb’aanu linna’.
7. K’a’ ru xk’anjel linyuwa’.
8. Ma toj yo’yookeb’ linna’chin yuwa’chin.
9. Tinye jun li chaab’il na’leb’ chi rix junaq li wech aj tzolonel.
10. Chan ru lintzoleb’aal.

Rab’inkil ut xyaab’sinkil li na’leb’

Xk’ajtesihom li ch’ina’al

Wan len jun li ch’ina’al jwal nawulak chi ru xxik sa’ pim ut xkamsinkileb’ li kok’ xul, li xna’chin junelik naxye re naq moko us ta xkamsinkileb’ li kok’ xul xb’aan naq wankeb’ aj ilol re ut mi ra reek’a’ naq tch’iilaaq chaq.

Ab’an li ch’ina’al ink’a’ na’ab’in, junelik naxkamsiheb’ chaq li xul.

Sa’ jun kutan kirab’i naq kikute’ chaq rik’in che’ ab’an moko kixiwak ta.

Chi rix chik a’an kisach sa’ li k’iche’, toj reetal naq kitawe’ xb’aan li xyuwa’.

Junelik naq’use’ ab’an ink’a’ na’ok na’leb’ sa’ xxik. Toj reetal naq kixmatk’e jun cheekel winq ut kiye’ re: kanab’ xkamsinkileb’ linketomq xb’aan naq junelik nakinaarahob’tesi chi kama’an, wi’ ink’a’ nakat-ab’ink tatinsutq’esi jo’ xul, re naq aran taaweek’a k’a’ ru li yookat xb’aanunkil...

Naq ki-ajk li ch’ina’al ink’a’ jultik re li xmatk ut xko wi chik chi xrahob’tesinkil li xul, naq kireek’a ki’ok chi sach sa’ k’iche’ ut timil timil kisutq’i jo’ tz’i’.

K’a’uxlak ut sumenk chi rix li xb’een na’leb’

1. Chan ta wi’ ru xnimal li ch’ina’al.
2. Chan ta wi’ ru li xna’chin.
3. Chan ta wi’ ru li rochoch.
4. Chan ta wi’ ru li xk’aleb’aal.
5. K’a’ ut naq moko us ta xkamsinkileb’ li kok xul.
6. K’a’ ta wi’ ru xul naxkamsi.
7. Chan ta wi’ ru li k’iche’ b’ar wi’ kisach wi’.
8. K’a’ ru xulil xsutq’i wi’ li ch’ina’al.

Xk’anjel laj k’utunel: Aajel ru naq li tzolom tixyaab’asi chi tz’aqal reeru li junjunq chi na’leb’, jo’ wi’ tixtaw xyaalal li k’a’ ru yo xyaab’asinkil re naq chi kama’in chaab’il aj wi’ naq yooq chi xtamresinkil li xnawom ut k’a’uxl. Jo’kan aj wi’ tento naq tixsume li patz’om junjunq ut tixwotz rik’ineb’ li xkomon.

Li sank ink’a’ na’ab’in

Sa’ jun na’jej wankeb’ raj naab’al li sank sa’ xsukeb’ ut yookeb’ chi k’anjelak. Jun reheb’ kixk’am xk’a’uxlankil, k’a’ut naq jwal naab’al nake’k’anjelak ut li na’b’ej junelik yo chi hilank, ink’a’ na’okenk chi k’anjelak ut junelik sa’ xna’aj nawank, rajlal kutan naxk’a’uxla, ut naxye naq us raj xyeeb’al re naq aajel ru li xk’anjel yo eb’ li komon.

Jo’kan naxk’a’uxla junelik ab’an ink’a’ naraj xyeeb’al re, toj reetal kiwulak

sa’ li xsuk ut kixye re:

Laa’in ink’a’ chik tink’anjelaq, xb’aan jwal ninlub’ chi xb’eelankil laatzekemq ut laa’at yal ta nakat’eek’an sa’ laana’aj, k’a’ ut naq junelik wankat aran, ma junelik ta b’i’ yooqo xk’eeb’al aawa’, ma ink’a’ ta b’i’ laa’o li alal k’ajolb’ej. Li xan sank k’ajo’ naq kichal xjosq’il ut kixye re: wulaj tinxik chi k’anjelak ut laa’at tatkanaaq chi hilank sa’ linsuk. Ma taawaj. Heehe’, tinkanaaq re naq taaweek’a naq lub’k li k’anjelak. Us maak’a’ naxye tinxik laa’in ab’an tento naq tink’ulunq ak tub’tuuq aj wi’ li molb’ chawub’el.

Us chan li saajil sank. Jo’kan ke’xb’aanu, ab’an li xan sank kik’anjelak chaq chi saasa li xch’ool, jwal sa kireek’a naq yo chaq chi reek’asinkil rib’ sa’ xyanqeb’ li junch’ool. Ab’an li saajil sank, maajun li molb’, naxtaw, yo chi xsik’b’al rub’el pek, sa’ xyanq li tzekemq yookeb’ xk’amb’al ab’an jwal kilub’ xb’aan naq mak’ajo’ kixsuti u rib’, jun kutan tz’aqal kixb’aanu, ink’a’ naru chi uk’ak, ut maajun xwa kixyal. Naq kiwulak xhoonal kisutq’i chaq li xan sank ut naq kiril yo chi wark li saaj, jwal yo li xse’ ut kirajsi. Ajen, k’a’ ut naq xatwar, ma sa yookat chi hilank. nk’a’ jwal xinlub’ ut yo linxutaan, xb’aan naq maajun molb’ xintaw. Hilank nakab’aanu pe’chankat we. Laa’in wulajwulaj ninmolb’ek ut yookin rilb’al naq maak’a’ teek’ul, jarub’ li molb’ xamolb’e laa’at. Maajun xb’aan naq wi’ tinmolb’eq ink’a’ chik tin’ajq, mak’ajo’ xinlub’, wulaj tinxik chi k’anjelak, laak’anjel jwal kaw ut laa’in moko tinkuy ta xb’eeresinkil…

Xb’een k’anjel

• Qayiib’aaq junaq li eetalil b’ar wi’ naxk’utb’esi li na’leb’ xqab’i.
• Qayaab’asihaq rik’in li qaatin k’a’ ru xqataw chi rix.
• Ma naqak’ul laa’o li xk’ul li sank.
• Aniheb’ li tento te’k’anjelak sa’ komonil.

Xkab’ k’anjel

• Xk’uub’ankil lli kok’ seeraq’ chi rix li k’a’ ru xtawman rik’in li na’leb’ naxb’eeresi li sank.
• Xtz’ilb’al rix chan ru naq nake’k’anjelak li ch’uut, ut li teken.
• Yiib’ankil jun reetalil li ch’ina sank li jwal seeb’ xch’ool chi wech’ok.

Xch’olob’ankil chan ru li wochoch lintzoleb’aal, k’aleb’aal ut tenamit

Chan ru li wochoch

Tinyaab’asi chan ru lintzoleb’aal ut tinwotz rik’ineb’ linkomon.

Chan ru lintzoleb’aal

Tinyaab’asi chan ru link’aleb’aal ut tinwotz rik’ineb’ linkomon.

Chan ru link’aleb’aal

Tinyaab’asi chan ru lintenamit ut tinwotz rik’ineb’ linkomon.

Chan ru lintenamit