Lección 9 - La piedra de moler

De CNB
Ir a la navegación Ir a la búsqueda
Busca en cnbGuatemala con Google

Español | K'iche' | Mam

Q’ij 1 Chiky’b’al tilb’il (Nqob’in, yolil ex yeky’il tqanil)[editar | editar código]

Tiempo Azul.png
30 minutos
Herramientas Azul.png
Una piedra de moler

B’inchb’il[editar | editar código]

  • Todavía no muestre el cartel. Tape con un pedazo de papel cada uno de los dibujos.
  • Diga a sus estudiantes: Na’ntza kye ajxnaq’tzanjtz ex toj juntl nqo knon tze’n tun qyolin toj tumel tky’iqe tx’qantl xjal... ¡Aju’ nqoyolin toj tumel, nimxix toklen toj qchwinqlal!

Aj tqe xnaq’tzb’il[editar | editar código]

  • Muestre a los estudiantes una piedra de moler. Luego, diga: Kytzaq’wentza qe xjel: Ti’ nchi ajb’en kya’/ka? Jun yek’b’il te kya’/ka lu.
  • Diga a los estudiantes: Kyb’inchame kab’e txol; aju’ tuj b’anq’ob’ A tb’i, yajtzun te nayaj B tb’i. Ok chi kyb’el ten junjun twitz jun, qa mi’n xche tzaq’ete b’a’n tu’n ntene kyxole/aqe’ te’qe toj txol B mi’n txi’ kyka’yine tilb’ilal at toj slew u’j. (Puede, por ejemplo, pedirles que se sienten de espaldas al cartel y frente a la clase).
  • Cuando ya estén en la fila correspondiente, diga: Aqe’ te’qe toj txol B, q’i’n junjun kytz’ib’b’il ex jun t-xaq u’j kyaje plaj tte’n, kok ajb’el tu’n tkub’ kyq’o’n tilb’ilal ti’xchaq ktzajel kyq’ama’n aqe kyuky’il te txol A.
  • Cuando ya estén todos listos, muestre el cartel a los estudiantes de la fila A y destape el primer dibujo. Luego, dígales: Aqe’ te’qe toj txol A. Tx’olb’anxa te tuky’ila ti’tzan nxi tka’yina toj tnejil tilb’ilal. Txolb’anxa tu’n tb’ant tilb’ilal tu’n tuky’ila tuj tnejel plaj t-xaq u’j.
  • Modele la descripción desde el lado opuesto de la sala, hablándoles a todos los de la fila B: Aqe’ te’qe toj txol A b’a’n tu’n ttzaj kyq’ama’n...toj tumilal lu’ nxi nka’yine… jun yek’b’il: Tuj tumilal lu’ nxi nka’yin jun tal txin tok tal tkolob’. Nchen twi tal ka/kya’ ab’j/xaq ttx’otx’al, ẍmejli tkub’ twitz tx’otx’ nchen twitz b’utx tu’n tb’ant q’otj tu’n tok te muqin.
  • Diga: Jun xtalb’il, b’a’n tu’n kychiky’b’ane. Na’nkuya qe xnaq’tzanjtz txolin kyib’ toj txol B kwel kyb’incha’n tilb’ilal qe yol nxi’ kyb’i’n. Dé tiempo a que los de la fila A describan la escena a su pareja B, y que estos últimos dibujen lo que escuchan.
  • Diga: Ja’lo, aq’e te’qe toj txol B, kymeltz’unxkib’ tu’n t-xi kyka’yin slewu’j, ex kymojb’ankuye tnejil tilb’il kyuky’il tilb’ilal.
  • Diga a los estudiantes: Jun la’j lu, aqe’ la’j at jun xitb’il kyoj . Titzunlo xitb’il at toj tkab’ tilb’ilal? Kakab’ chaq kyb’ete kynab’linktze, ti’ kb’ajel mo ti’ kxel kyka’yine toj juntl tilb’ilal. Aju tb’i lu nab’lil.
  • Seleccione a algunos estudiantes y pídales: Ja’lo, at jun qxol kytzajel tq’ama’n t-xim qe.
  • Diga: Ja’lo ok kytx’expuj k’ulb’il; aqe’ te’qe toj txol A ja’lo ok che okyel te B,yajqe B ok che okyel te A.
  • Cuando ya estén todos listos, muestre el cartel a los estudiantes de la fila A y destape el segundo dibujo. Luego, dígales: Aqe’ te’qe toj txol A: kyq’amanxe te kyuky’ile ti’chaq nxi tka’yina toj tkab’ tilb’ilal. Kxel kyq’ama’ne tuj tu’melxi’x tu’n tb’ant ttz’ib’anjtz tilb’ilal tu’n tuky’ila toj tkab’ plaj t-xaq u’j.
  • Diga: Kytzunxe. Na’nkuya qe’ xnaq’tzanjtz te txol A kytzyetil tky’il tuyol: Toj tilb’ilal nxi nka’yine. Aqe’ te’qe toj txol B kwel kyb’incha’n tilb’ilal aju’ ntzaj q’ama’n kye. Dé tiempo a que los de la fila A describan la escena a su pareja B, y que estos últimos dibujen lo que escuchan.
  • Diga: Ja’lo, aqe’ te’qe toj txol B b’a’n tu’n kymeltz’inkyb’ ka’yilte tilb’ilal ex b’a’n tu’n tkub’ kymojb’an kyuky’il yeky’il tkab’ tilb’ilal.
  • Diga a los estudiantes: Kakab’ kyb’ete’ ponx tuj kynab’le, ti’j xitb’il kb’ajel toj toxi’n tilb’ilal. Kyna’nkuye’ nab’lil kyb’i lu’.
  • Diga: Ja’lo ok tx’expetil k’ulb’il; aqe’ te’qe toj txol A ja’lo ok che okyel te B, yajqe B ok che okyel te A.
  • Cuando ya estén todos listos, muestre el cartel a los estudiantes de la fila A y destape el tercer dibujo. Luego, dígales: Qe txol A: kyq’amanxa kye kyuky’ila ti’chaq nxi kyka’yine toj toxin tilb’ilal. Kychik’b’anxe yeky’il tu’n tkub’ kyb’ incha’n tuky’ila tilb’ilal b’anxi’x toj toxi’n te kyaje piẍu’n toj t-xaq u’j.
  • Diga: Kytzyunxe. Nanku’ qe’ xnaq’tzanjtz toj txol A kytzyetil tky’i tuyol lu: Toj tilb’ilal lu in chex nka’yine. Aqe’ ite’ toj txol B kwel kyb’incha’n tilb’ilal aju ntzaj chiky’b’an kye. Dé tiempo a que los de la fila A describan la escena a su pareja B, y que estos últimos dibujen lo que escuchan.
  • Diga: Ja’lo, aqe’ tye’ toj txol B b’a’n tu’n kymeltz’inkyb’ ka’yilte tilb’ilal ex.
  • Diga a los estudiantes: Kakab’chaq kyb’ete’ ponx tuj kynab’le ti’tzan kb’ajel mo ti kxel kyka’yine toj juntl tilb’ilal. Kyna’nkuye nab’lil tib’i lu’.
  • Diga: kytx’expetil qk’ulb’il; aqe’ te’qe toj txol A ok chi okyel te B, yajqe B ok che okyel te A.
  • Cuando ya estén todos listos, muestre el cartel a los estudiantes de la fila A y destape el cuarto dibujo. Luego, dígales: Aqe’ te’qe toj txol A kyxel kyq’ama’n ti’chaq nxi kyka’yi’n toj tkyajin tilb’ilal, tu’n tkub’ kyb’incha’n tilb’ilal b’anxi’x toj tkyajin piẍ u’j.
  • Diga: Kytzyunxa. Nanku’ya qe xnaq’tzanjtz tye’ toj txol A kytzyetil tky’i tuyol lu: Toj tilb’ilal lu nxinka’yine. Aqe’ at toj txol B kwel kyb’incha’n tilb’ilal aju ntzaj chiky’b’an kye. Dé tiempo a que los de la fila A describan la escena a su pareja B, y que estos últimos dibujen lo que escuchan.
  • Diga: Ja’lo, aqe’ at toj txol B b’a’n tu’n kymeltz’inkyb’ ka’yilte slewu’j ex b’a’n tu’n t-xi’ kyka’yin tkab’ yeky’il tilb’ilal.

Xjelb’itz ex kyujsab’il xnaq’tzb’il[editar | editar código]

Durante la clase, observe qué estudiantes participan y quiénes no lo hacen. Observe cómo interactúan las parejas. Escuche si usan enunciados completos y si emplean bien los tiempos verbales. Si tienen problemas al respecto, muestre ejemplos de enunciados completos e incompletos para guiar la elaboración de enunciados completos. Por ejemplo: Yek’b’il: Kyq’amantza qa a tqanil tz’aqlixi’x mojqa mi’n. Aqe ẍal ex petz, tz’aqlixi’x? Mi’n Tiqu’ntzan mi’n? Tu’ntzaj nti’ ntq’ama’n ti’tzan nxi kyb’incha’n, ex tzanqe’ ẍal ex petz. Tza’n jaku tz’aq’set tqanil? Aqe ẍal ex petz b’a’nxixtaq chi xnu’xin toj a’. Jun xim tz’aqli, tuky’il jun ipyol, intoq chi xnu’xin B’a’ntzun t-xi qxima’n juntl yeky’b’il: tjaq’ tq’ajtz’ib’ ajxnaq’tzal... Motive la participación de todos; cuide que participen tanto los niños como las niñas.

Q’ij 2 Kyxe’l tq’man jun b’ib’etz (Nqob’in, yolil ex b’inchal)[editar | editar código]

Tiempo Azul.png
30 minutos

Aj tqe xnaq’tzb’il[editar | editar código]

K'loj yol
Letras mam.png

Ijaj/iyaj Semilla
Kya’/ka Piedra de moler
Lob’aj Fruta
Nab’lil Predicciones
Nku’x Echar
Ttxa kab’ Chocolate

  • Diga: Kakab’chaq kyb’ete’. Ja’lo kyq’manxe jun la’j, che lpeke kyi’j qe’ tilb’ilal at toj slewu’j. B’a’n tajb’en tilb’ilal lu kyune txolob’a’n kyten. Ex jaku chi ajb’en yol tu’n kyajb’en tu’n tiky’x xim ti’j juntl, iktzun: tnejil, yajxi’tl, qu’mtzun, ex min. Ilxi’x ti’j tu’n txi qq’ama’n la’j chik’b’anxi’x ex b’inchb’en. Kxel nq’one jun yek’b’il: Tnejil, intoq tzalajxi’x tal txin tu’n ma tz’ex tchen xi’n tu’n tka/tkya’. Qu’mtzun, kub’ pax ab’j/xaq tolin ex min b’ent toq tchen aju xi’n. Matoq tz’el b’aj tipumal, ex ilxixtoq tu’n tkanet tu’mel te jun kmujx, qu’n intoq q’aq’an. Miẍtitoq amb’il tu’n t-xi’ toj k’ayb’ il/k’wik laq’ol juntl tka. yajxi’tl...
  • Diga: Kakab’chaq kyb’ete’, ja’lo, kynab’linktze aju’ tnimal la’j, jun xim, ti’ xb’aj toj tkyaji’n tilb’ilal. Yek’b’il: naq junjunmaj nkub’ pax tka in ajb’entoq tu’n tex tchen twitz xi’n. Kub’ten ximal tu’n tlaq’onte juntl ka toj k’wiky, naqtzun aju’ mixtitoq tpwaq. Qu’mtzun...

Xjelb’itz ex kyujsab’il xnaq’tzb’il[editar | editar código]

Observe las habilidades que tienen sus estudiantes al volver a contar el relato que escucharon con vocabulario y enunciados nuevos. Observe las habilidades que tienen al inventar la continuación del cuento. Observe si usan las transiciones pedidas (primero, luego...) Si tienen dificultades, tome unos minutos para modelar y explicar lo que deben hacer.

Q’ij 3[editar | editar código]

Aq’untl 1. Tzyul tq’ojq’jal (Tq’ojq’jal)[editar | editar código]

Tiempo Azul.png
10 minutos

Aj tqe xnaq’tzb’il[editar | editar código]

  • Identifique los sonidos con que los estudiantes tienen problemas, por ejemplo, el sonido /m/, como en meẍ, mamb’aj, mejli, mlay, matzj.
  • Diga a los estudiantes: Aqeye ok chi okele’ te ub’al tq’ojq’ojal toj tilb’ilal, toj jaxnaq’tzb’il ex toj twitz tx’otx’, qka’yinx tilb’ilal, kyq’mantze, qe yol tky’i tq’ojq’jal /m/: mox, mamb’aj, mejli, maj, muj, muqin.
  • Diga: Ja’lo kakab’achaq kyb’ete, b’a’n tu’n kyximine txqantl yol kyij ti’chaq nxikyka’yine toj jaxnaq’tzb’il mo toj kychwinqlale tu’n tq’ojq’ojal /m/ q’i’n /m/ tu’n. Yek’b’il: malb’il, mutzli, mo’ch, muxj, msol...
  • Diga: Ja’lo kyaq’punkuye kyxime, kybinchanxe ti’tzan nchiyolina yol. Yajxi, kytz’ib’inkuye jun k’loj yol.

Xjelb’itz ex kyujsab’il xnaq’tzb’il[editar | editar código]

Durante la clase, observe si los estudiantes están participando y produciendo sonidos. Retroalimente cuando sea necesario.

Aq’untl 2. B’incha’ntl iltzeb’ (Nqob’in, yolil ex b’inchal)[editar | editar código]

Tiempo Azul.png
30 minutos

B’inchb’il[editar | editar código]

  • Revise la ilustración y cada uno de los elementos representados. Fíjese en los aspectos principales.
  • Diga cada línea mientras actúa, de manera que los estudiantes lo repitan, como se muestra en el ejemplo a continuación.

Aj tqe xnaq’tzb’il[editar | editar código]

  • Pregunte a sus estudiantes: B’i’n kyune’ qa in ajb’en ka te chel. Twitz peq najb’en ttxa kab’? Alkye tajxi’x tu’n tlo’n ti’j ttxa kab’? B’i’n kyu’na jatumil ntzaja ttxa kab’? (Si responden que vienen de la tienda pregunte: Atzan qa na’mxtaq tpon q’i’n tuj k’ayb’il?, a ntzaj let ti’j? Jun twitz kakaw, ja’lo kxel kyb’ina jun la’j tza’n ttxolil aq’unab’ilte. machi b’ente’?
El maestro dice y los estudiantes repiten Gestos
Ma chinxe jyol jun tze tqan kakaw tu’n tkub’ b’inchet ttxa kab’ tu’n q’ob’aj. Una mano arriba de los ojos, mirando lejos.
Ma tz’el yal tqan kakaw, ma tz’el wiq’ine lob’aj. Alzar un brazo para tomar una fruta.
In etz wiq’ine ijaj/iyaj, in kub’ tzqijset Dividir la fruta imaginaria y escarbar con una mano.
In jawx txkyet ijaj tu’n txqan q’aq’. Con una mano, agarrar un sartén invisible y hacer círculos con él sobre un fuego.
In jaw cheyet ijaj twitz ka tu’n tok te ni’j quq. Hacer rodar una piedra invisible con dos manos.
Nxi nsma’ne tquqal kakaw tuky’il unt toj nim uk’b’il. Echar dos cosas en un tazón imaginario y mezclar.
Nku’x nq’one tuj kyqa’ sma’n quq kakaw ex unt. Verter el tazón a otra olla grande.
Nku’x nsama’ne chiysab’il ex ta’l imx. Echar el azúcar y verter la leche.
Nxi nsama’ne, ex nku’x nq’one toj tk’wel se’nku tilb’il qanmi. Mezclar y colocar porciones en pequeños recipientes.
Nkub’ wayo’ne aj tchewix ex in xi nlo’ne...mmmmmm. Comer.
  • Diga: Ja’lo, kakab’ kyb’ete, ok xel qka’yi’n qa na’n kyune’ tzen nkub’a b’inchet aju ttxa kab’. Kakab’ kyb’ete kyq’amantze ttxolil b’inchb’ente ttxa kab’.

Xjelb’itz ex kyujsab’il xnaq’tzb’il[editar | editar código]

Durante la clase, observe a los estudiantes que no están participando y motive la participación de niños y niñas. Si es necesario, introduzca y modele gestos para algunas partes del drama.

Q’ij 4 Nab’lil junjun aq’untl (Nqob’in ex yolil)[editar | editar código]

Tiempo Azul.png
30 minutos

Aj tqe xnaq’tzb’il[editar | editar código]

  • Coloque a los estudiantes en parejas y explique: Jun makb’il/aq’unb’il, najb’en tu’n tb’ant aq’untl tu’n jun xjal, aqetzun junjuntl makb’il: pitxb’il, tx’inb’il, qe’ xkotz, ti’witzb’aj.
  • Diga: Ja’lo, kakab’ kyb’ete, che yoline tib’aj makb’il in che ajb’en toj ja mo qa toj kojb’il.
  • Diga: Ok chin b’inchal jun aq’untl, po’nx kynab’il ti’j makb’il najb’en wu’ne. Kytzaq’wentza ik lu: na’kuj ajun makb’il in ajb’en tuna aju _____ qun...
  • Dramatice las acciones de excavar con una pala y martillar. Pida que adivinen lo que dramatiza.
  • Diga: Jun kyxole ok kyxel tb’icha’n jun aq’untl toj xnaq’tzb’il. Ok xel tq’ama’n qa in pon toj kynab’il qe’ tuky’il ti’tzun. Ok xel tb’incha’n ajxi tpon kynab’il ti’j (Seleccione a los estudiantes que normalmente no participan).

Xjelb’itz ex kyujsab’il xnaq’tzb’il[editar | editar código]

  • Durante la clase, observe si los estudiantes entienden la variedad de herramientas que hay. Escuche para verificar que estén usando la estructura: Creo que... porque...

Narración de las acciones que les suceden a unos personajes en un espacio y un tiempo determinados.