Tz’ib’anem – tz’ib’an ch’owem (escritura y expresión escrita)

==Rokisaxik richin ri altz’ib’==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
''Uso de signos de puntuación.''

Rokisaxik richin ri altz’ib’.

Ri rub’eyal rokisaxik richin ri altz’ib’ ke re’:
<poem>
'''Chuq’ (.)''': Ri rusamaj re ti retal tz’ib’ re’, ja ri nuya’ retal chi jun b’ab’ xk’is. Chi ri’ npe chik chi rij jun k’ak’a’ na’oj. K’amb’äl tzij: '''Xeb’epalaqin. Jeb’ël rub’anon ri q’ij.'''
'''Qajichuq’ (. ''Punto y aparte''):''' Chuqa’, nujäch ruwäch jun cholaj tzij. Toq nk’is ri na’oj nqajo’ nqaya’. K’a ri’ nchapatäj jun chik na’oj. Nujäch kiwäch ka’i’ na’oj. K’amb’äl tzij: 
'''A Xwan xb’e samäj pa juyu’.''' 
'''Ri rutz’i’ ri a Lu’, xuchäp jun umül pa juyu’.'''
'''K’ischuq’ (. Punto final):''' Chuqa’ nuk’üt ri ruk’isik richin jun tz’ib’, jun tzijonem.
</poem>
'''Tzij chi re ri tijonel'''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
Jun na’oj ri yalan xkojruto’ richin nketamaj ri tijoxela’ chi rij ri altz’ib’, ja ri sik’inïk. Chuqa’ w e nqab’ij chi ke ri tijoxela’ chi tikitz’ib’aj jun wuj chi re ri kite’ kitata’, chi re ri k’amöl b’ey, chi re jun tijonel richin nkipeyoj, richin nkiya’ rutzijol jun atuxtäq xk’ulwachitäj. Toq ri ak’wala’ ketaman chi jun chik winäq nsik’in ri nkitz’ib’aj rije’, nkikanon rub’eyal richin ütz nkib’än chi re rutz’ib’axik ri nkitz’ib’aj.

Toq rije’ nkik’utuj rub’eyal rutz’ib’axik jun tzij ja ri’ toq k’o chi xtiqaya’ ronojel ri qana’oj chi ke.
K’atzinel chi ri tijonel toq nusik’ij wuj kik’in ri ak’wala’, k’o chi nuk’üt akuchi’ b’enäq wi’ chupam ri sik’inïk rik’in ruwi’ ruq’a’ o jun chik atuxtäq. K’a ri’ tikirel nqak’utuj chi ke ri tijoxela’ chi tikisik’ij chuqa’ rije’ ri wuj. Jantape’ ri taq ak’wala’ nk’atzinej chi ke jun k’amb’äl tzij richin ri rub’eyal k’o chi nkisik’ij jun wuj. Chupam ri tijob’äl ja ri tijonel ri k’o chi nok ri k’amb’äl tzij.

'''Rokisaxik ri ixmutuq’ (, )'''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
''Ri rusamaj, ri ixmutuq’ ja ri nuya’ jun ti ch’utin uxlanem chupam ri b’ab’, k’a ri’ nachäp jub’ey chik rusik’ixik ri tzij.''

K’amb’äl tzij: Xeb’apalaqin pa raqän ya’ ri taq ak’wala’, k’a ri’ xeb’e chi kochoch, cha’.
Chuqa’ richin nqacholajij jalajoj atuxtäq chupam jun tzijonem. K’amb’äl tzij: ri nute’ xekik’äm pe ajache’l, tura’s, tapa’l, päk chi ke ri taq ak’wala’.

'''Chuq’tuq’ (;)'''
<poem>
Rusamaj re ja ri nrelesaj rokisaxik richin ri jun chuq’. Yerutün ka’i’ b’ab’.
Noq’ ri ak’wal. + Xkanäj kan ri ak’wal. Noq’ ri ak’wal; xkanäj kan.
Xb’e ri xta Nikte’. + Xrajo’ xuchäp ri tz’i’. Xb’e ri xta Nikte’; xrajo’ xuchäp ri tz’i’.
Chuqa’ nokisäx wi okisan chik k’ïy ri ixmutuq’ (''coma''):
K’o chi xojkanäj kan pa jay; ri ak’wala’, ri achi’a’, ri ixoqi’; xojwär kan, pa ch’at, pan ulew, pa taq ch’akät.
Chupam chuqa’ re’ rub’eyal re’:

'''Xojb’e pa b’ey; ütz ta pe’ manaq qaxajab’. Kachuq’ (''dos punto''s):'''
Chuwäch nqab’ij ri xb’ix ruma jun chik winäq. 
Ri a Xwan chupam ri ruwuj xub’ij: “Rïn xik’amo pe kichin ri kaqchikela’ wawe’”.

Toq k’o nqaq’axaj tzij.
Yikanäj kan chi wochoch: najin jäb’, in kosinäq.

Niqaya’ jun na’oj pa ruwi’ jun atuxtäq:
Najin jäb’, in kosinäq: yikanäj kan chi wochoch.

Toq k’o chi nqacholajij jalajoj atuxtäq.
Xulöq’ pe: si’, läq, ya’l, pop, äk’, ri nutata’.

'''Oxchuq’ (…).'''
Nisamäj achi’el ta ri chuq’, po tikirel na nub’ij jub’a’ chik.
Man wetaman ta… xa nwajo’…. Yab’e ta b’a’ chwij pa b’ey.

Richin nqab’ij chi tikirel na k’o jub’a’ chik tzij xa xe man k’atzinel ta chi nqab’ij qa.
Tikirel nawak’axaj q’ojom, natz’ët saqk’utb’äl, yatetz’an… xa b’a’ achike.

Toq nqajo’ nqaya’ kan choj ke ri’ jun tzij.
Toq rïn xinel el pa nutinamit… Kojch’o chi rij ri nute’, ütz?

Richin man nqakamuluj ta rutzij jun winäq.
Ri tzij richin ri Konjel keyakatäj, man ta k’o nkanäj kan… jantape’ nkokisaj ri winaqi’.

Richin nawetaj kan ach’ab’äl chi rij jun atuxtäq po man jun chik nab’ij.
Kab’iyin pa m…

Richin man nqab’ij ta ronojel rutzij jun chik winäq pa jun chik wuj.
Ri Popol Wuj nub’ij “…Xkikuch kitziij, kina’ooj…”
Toq man nqajo’ ta nqab’ij jun tzij.
“Xkikuch (…) kina’ooj”

Toq kan k’ow jub’a’ rub’ixik ri na’oj.
La yawa’… o man yawa’ ta…?

'''Retalil k’utunem ¿?'''
Nqokisaj toq k’o jun k’utunïk nqab’än.
¿La at tijoxel rat?
¿Achike ab’i’ rat?

'''Retalil mayel ¡!'''
Toq nub’ij chi k’o nqamäy. O nuya’ q’ij richin nqamäy. Toq k’o yojruxib’ij, toq nqaloq’oq’ej jun achike.
¡Ütz!, ¡Ay! ¡At nukotz’i’j!

'''Kach’ut.'''

Jun ruwäch tz’ib’. Nokisäx ke re’:

Natäx rutzij jun chik winäq chupam ri nqatz’ib’aj.
Ri q’asän nutata’ xub’ij: “Kixsamäj, man yixq’oran richin ütz ik’aslem niwïl”.

Richin nqanataj rub’i’ jun wuj, jun samaj.
Runa’ojixik richin ri wuj: “Chilam B’alam”

Richin nqaq’alajirisaj ruq’ajarik jun tzij.
Ri “b’ab’” nel chi tzij ‘ jun cholaj taq tzij nub’ij jun na’oj. ’
</poem>