Xtawb’al ru li nayaab’asiman (Lectura-comprensión lectora)

{{Navegador DIGEBI 7 sub}}
{{DISPLAYTITLE:Xtawb’al ru li nayaab’asiman (Lectura-comprensión lectora)}}
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' p(93).png|right|150px]]
__TOC__
<div style="clear:both"></div>
==Seeb’alil== 
1. Truuq chi yaab’asink ut xtawb’al ru li yo aj wi’ xyaaba’sinkil. 

2. Truuq chi xsumenkil li junjunq chi patz’om naxjayali rib’ rik’in li naxyaab’asi.
{|style="width:100%;"
|style="border:solid 2px; border-radius:10px; margin:2% auto 3% auto; width: 85%; padding-left:5px;"|Xk’anjel laj k’utunel: Li xkawresinkil xch’ool li tzolom cho’q re tb’eeresi chi tz’aqal reeru li ilok ru hu, jo’ wi’ xtawb’al chi tz’aqal reeru li naxyaab’asi. Li xtawb’al ru, ink’a’ naraj yal xsumenkil wiib’ oxib’ li patz’om, a’an b’an xtawb’al ru li esil naxkanab’, ut xjuntaq’eetinkil malaj xwech’b’al li xyaalalil. Rik’in a’in naqaj xyeeb’al naq tento xb’eeresinkil jalanjalanq li na’leb’ cho’q re xwaklesinkil xch’ool li tzolom ut re naq seeb’aq aj wi’ li xk’a’uxl chi na’leb’ak ut xtawb’al ru.

| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
|}
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' hombre y mujer.png|right|110px]]
'''K’anjelak'''
 
'''Qayaab’asihaq li junjunq chi na’leb’:''' 

:Lix Mar yo chi aanilak chi re li ochoch 
:Laj B’ex yo chi aanilak chi re li tzoleb’aal. 
:Lix Rux yo chi aanilak chi re li b’anleb’aal. 
:Laj B’it yo chi aanilak chi re li k’ayib’aal. 

Tento naq li tzolom tixb’eeresi li junjunq chi na’leb’ napatz’man.
 
*Xyiib’ankil jun li eetalil rik’in li esil naxk’utb’esi li junjunq chi na’leb’. 
*Xsumenkil li patz’om 
*Wi’ laj B’ex t-aalinaq chi re li k’ayib’aal, b’ar t-aalinaq laj B’it. 
*Wi’ lix Rux t-aanilaq chi re li tzoleb’aal, b’ar t-aanilaq laj B’ex. 
*Wi’ lix Mar t-aanilaq chi re li b’anleb’aal b’ar t-aanilaq lix Rux.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' hombre y mujer.png|right|110px]]
Qayaab’asihaq li na’leb’ junjunq ut qasumehaq k’a’ ru li nachal chi rix. 

Qana’ Rux yo xch’ajb’al xb’uch, chi rix a’an tixpoch’ ut…

'''K’a’ chik ru tixb’aanu:''' 

:Xyiib’ankil xxaml ut xorok 
:Wa’ak ut uk’ak 
:Wark ut matk’ik 
:Xyiib’ankil xxaml ut xkanab’ankil aran. 

'''Laj ch’ina Lu’, xtane’ chaq sa’ pim, yo chi elk kik’ sa’ roq’, li xna’ naril, k’a’ ru tento tixb’aanu:''' 

:Xch’iilankil ut xk’eeb’al xlob’ 
:Xk’amb’al sa’ b’anleb’aal 
:Xk’amb’al sa’ tzoleb’aal 
:Xk’amb’al chi yoklaak
{|style="width:100%;"
|style="border:solid 2px; border-radius:10px; margin:2% auto 3% auto; width: 85%; padding-left:5px;"|Xk’anjel laj k’utunel: Cho’q re xb’eeresinkil ut xk’aytesinkil li ilok ru hu aajel ru xb’eeresinkil wiib’ oxib’ li na’leb’ , jo’kan naq anaqwan tqab’eeresi li na’leb’ b’ar wi’ a’aneb’ te’xk’a’uxla k’a’ ru nake’xnaw chi rix li tb’eeresimanq. 

Wan xk’utb’al, ab’an naru chik nakab’eeresi jalan chik: 

Tento naq xb’eenwa tixsume a’in li tzolom chi rix a’an tixyaab’asi li na’leb’.

| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
|}
 
==Xk’ulub’eb’ li kok’al==
'''K’anjelak''' 

{|style="width:100%;"
|style="border:solid 2px; border-color:#ff1493; background-color:#ffc0cb; border-radius:10px; margin:2% auto 3% auto; width: 85%; padding-left:5px;"|

K’a’ ru ninnaw chi rix li na’leb’ a’in 

K’a’ raj ru nawaj xnawb’al

| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' hombre y mujer.png|right|110px]]
|}
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
'''Qayaab’asihaq li na’leb’'''
 
'''Xk’ulub’eb’ li kok’al'''

Sa’ chi xjunil li ruchich’och’ kolb’ileb’ rix li kok’al, maak’a’ naxye ma ixq malaj winq, aajel ru xk’eeb’aleb’ xloq’al ut xwankil. Jo’kan naq tento xnawb’al naq eb’ li kok’ wankeb’ aj wi’ li xk’ulub’ ut tento xb’eeresinkil yalaq ta b’ar, jo’ sa’ ochoch, b’e, tzoleb’aal, k’aleb’aal, tenamit ut b’araq chik. 

Sa’ xyanqeb’ li xk’ulub’eb’ wan: 

Xk’eeb’aleb’ chi tzolok: aajel ru naq eb’ li kok’al te’tzoloq ut te’tzole’q aj wi’ sa’ raatinob’aaleb’. Maak’a’ naxy wi’ ch’ina’ixqa’al, ch’ina’al, aj ralch’och’, aj kaxlan’aatin malaj k’a’ chik ru li xch’uutal.. 

Xwanqeb’ xkawilal: aajel ru naq chi xjunil li kok’al kolb’ilaq xb’aan li k’iila yajel, ut aajel aj wi’ ru xk’amb’aleb’ sa’ b’anleb’aal wi’ yajeb’, xb’aan naq wi’ ink’a’ nab’eeresiman li na’leb’ a’in, yo aj wi’ chi xmuxb’al li xk’ulub’. 

Rochoch: eb’ li kok’al tento naq twanqeb’ rochoch ut kolb’ilaqeb’ chi ru li ke, hab’, tiq, ut saq’e, li muheb’aal jwal aajel ru, jo’ wi’ li xb’aataleb’. 

B’atz’unk: aajel aj wi’ ru naq wanqeb’ xhoonal cho’q re li b’atz’unk, xb’aan naq tento te’rajsi ruheb’. 

A’ineb’ junqaq li k’ulub’ tento xb’eeresinkil sa’ xyanqeb’, ab’an aajel aj wi’ ru naq te’k’eemanq xloq’al yalaq ta b’ar. Chi xjunil li kok’al wan xk’ulub’, ab’an tento aj wi’ naq tnaw naq wan aj wi’ li teneb’anb’il sa’ xb’een.

Sa’ li tzoleb’aal junjunq tento xyeeb’aleb’ re naq aajel ru te’roxloq’i rib’eb’ sa’ komonil, jo’ wi’ te’xk’e rib’ chi oxloq’iik xb’aaneb’ li nimq.

Maani li nimqi poyanam naru na’ok chi xmuxb’al xjunxaqalil junaq li ch’ina’ixqa’al malaj ch’ina’al, wi’ wan sut naq junaq poyanam traj xch’eeb’al li ch’ina’ixqa’al malaj xb’atz’unlenkil li xjunxaqalil tento xk’eeb’al resil re naq te’xb’eeresi aj wi’ li chaq’rab’ sa’ xb’een.

Jo’kan kolb’ileb’ rix eb’ li kok’ ixqa’al ut teelom chi ru li rahilal junjunq ut wankeb’ aj wi’ li molam nake’k’anjelak chi rix.

Li xk’ulub’eb’ li kok’al kuutunb’il rix chi ru chaq’rab’ jo’ wi’ chi ru sumk’uub’ b’eeresinb’il sa’ chi xjunil li ruchich’och’.
{|style="width:100%;"
|style="border:solid 2px; border-color:#ff1493; background-color:#ffc0cb; border-radius:10px; margin:2% auto 3% auto; width: 85%; padding-left:5px;"|Xk’anjel laj k’utunel:

Aajel ru naq li tzolom tixnujtesi wi chik li kaaxukuut a’in naq ak xraqe’ xyaab’asinkil li na’leb’.

| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
|}

{| class=wikitable style="width:60%;margin:1em auto 1em auto;"
|-
|style="width:50%;"|K’a’ ru ak ninaw chi rix li na’leb’ xinyaab’asi
|K’a’ ru li toj xintzol

|-
|style="height:60px;"|
|
|}
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' hombre y mujer.png|right|110px]]
Li tzolom tento naq tixsume li patz’om a’in, aajel ru xsik’b’al li na’leb’ naxjayali xsumenkil ut xjuch’b’al rub’el. 

<big>'''A'''</big>
#Wi’ kolb’ileb’ rix li xk’ulub’eb’ li kok’al, k’a’ ru aajel ru xb’aanunkil 
#:Xk’eeb’aleb’ xlob’ junelik 
#:Xk’eeb’aleb’ chi nawe’k li k’ulub’ 
#:Xb’eeresinkil yalaq b’ar li k’ulub’ junjunq 
#:Xxokb’al li k’ulub’ a’in re naq ink’a’ te’xk’e reetal naq wankeb’.
#Eb’ li molam junjunq tento naq te’okenq re naq te’b’eeresimanq xk’ulub’eb’ li kok’al 
#:sa’ tzoleb’aal, ochoch ut komonil 
#:Junes sa’ ochoch 
#:Junes sa’ tzoleb’aal 
#:Junes sa’ b’anleb’aal 
#B’ar tento xb’eeresinkil li xk’ulub’eb’ li kok’al 
#:Sa’ b’e 
#:Sa’ tzoleb’aal 
#:Sa’ ochoch 
#:Sa’ b’anleb’aal 
#K’a’ ut naq aajel ru naq li kok’al te’b’atz’unq 
#:re xtz’eqb’aleb’ xhoonal 
#:re risinkil rib’eb’ sa’ tzoleb’aal 
#:re rajsinkil ruheb’ 
#:re xk’eeb’al xhoonal laj tzolonel re naq twa’aq

<big>'''B’'''</big>
 
Aajel ru naq li tzolom tixsume sa’ jalan chik hu li patz’om junjunq.
 
#B’ar wankeb’ xk’ulub’eb’ li kok’al 
#K’a’ ut naq sa’ ochoch tento xtikib’ankil xb’eeresinkil li k’ulub’. 
#K’a’ ut naq aajel ru li b’atz’unk cho’q reheb’ li kok’al 
#K’a’ ut naq moko us ta muxb’al xk’ulub’eb’ li kok’al 
#Ma junaqik xb’eeresinkil li k’ulub’ sa’ xyanqeb’ li kok’ ixqa’al ut teelom. 
#Ma aajel ru xb’eeresinkil li k’ulub’ junjunq sa’ tzoleb’aal. 
#B’ar tento xk’eeb’al resil wi ink’a’ nake’b’eeresiman li k’ulub’ junjunq.
<big>'''CH. '''</big>

Xna’leb’ankil li junjunq chi k’a’uxl sa’ ch’uut, chi rix a’an xwotzb’al sa’ komonil. 

#Chan ru naq nab’eeresiman li xk’ulub’eb’ li kok’al sa’ linkomonil 
#Chan ru naq nab’eeresiman li tzolok sa’ lintzoleb’aal. 
#Ma wankeb’ kok’al nake’xtz’eqtaana rib’eb’ sa’ li tzoleb’aal. 
#Ma nake’b’eeresiman chi tz’aqal reeru li k’ulub’ sa’ li tzoleb’aal. 
#Ma wankeb’ kok’al nake’muxe’ li xjunxaqalil sa’ li komonil b’ar wi’ wanko. 
#K’a’ ut naq aajel ru naq laa’o kok’al tqanaw b’ar wankeb’ li qak’ulub’. 
#Wi’ laa’o kok’al wankeb’ qak’ulub’ ut tento naq te’xb’eeresi yalaq ta b’ar, chan ru naq nakoo’oken laa’o cho’q re xb’eeresinkil aj wi’ sa’ xyanqeb’ li qakomon malaj !qech aj tzolomil. 
<big>'''CH’ '''</big>

B’eeresinkil li na’leb’ a’in: 

Tento naq sa’ ch’uut tento xyiib’ankil junaq li na’leb’, jo’ chan raj ru naqaj te’xb’eeresi li qak’ulub’, ut xyiib’ankil junaq li eetalil b’ar wi’ yookeb’ chi xb’eeresinkil li qak’ulub’ sa’ tzoleb’aal. 

Naq ak xyaalo’ li na’leb’ak ut xyiib’ankil li eetalil, tento naq tqawotz rik’ineb’ li qako¬mon.

{|style="width:100%;"
|style="border:solid 2px; border-radius:10px; margin:2% auto 3% auto; width: 85%; padding-left:5px;"|XK’anjel laj K’utunel: 

Tento xtikb’al xnawom li tzolom re naq yooq aj wi’ xk’aytesinkil rib’ sa’ xb’eeresinkil li junjunq chi na’leb’, jultikaq qe naq li eetalil, nake’k’ehok aj wi’ esil, ut arin tento naq li tzolom tixye k’a’ ru naxk’a’uxla chi rix ut chi rix k’a’ ru twanq li yaab’asink. Naraj xyeeb’al naq xb’eenwa tento xk’utb’al li eetalil. 

Naru naqayaab’asi li na’leb’ a’in: 

Qilaq li eetalil ut qak’a’uxlaq chi rix k’a’ ru ok qe chi yaab’asink.

| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
|}
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' p(103).png|center|300px]]
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' hombre y mujer.png|right|110px]]
Esil: tento naq tixtz’iib’a chi xjunil li tixye malaj k’a’uxla. 

Qayehaq naru naxye: 

:Li ixq naxtaaqe li winq 
:Li winq naxxiwa li ixq 
:Li winq ut li ixq yookeb’ chi b’eek. 

Naab’al naru naxye, aajel ru rab’inkil ut xtz’iib’ankil. 

Naq ak xye li xk’a’uxl chi rix li eetalil, ch’olob’ chi ru b’ar wan xtiklajik li na’leb’ ok qe xb’eeresinkil. 

'''Li ixq junes yaab’ak naxb’aanu''' 

Naq ak xyaab’asiman li na’leb’, qayehaq re, ma naxnaw li seeraq’ a’in, malaj rab’ihom, k’a’ ta wi’ ru naxye qe li xtiklajik, chi rix k’a’ ta wi’ ru li yaab’asink tb’eeresimanq. 
Aajel wi chik rab’inkil, ut xk’eeb’al xhoonal re naq tixye li naxk’a’uxla. 
Naq ak xe’tz’aqon chi xjunileb’ tento xk’utb’esinkil ut xyaab’asinkil li na’leb’. 
Naru naq a’aneb’ aj wi’ te’yaab’asinq, malaj laj k’utunel aj wi’.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
'''Li ixq junes yaab’ak naxb’aanu.'''

Sa’ jun k’aleb’aal kiwan jun li ixq junes xb’eeninkil rib’ naxb’aanu, ink’a’ na’ab’in chi ru li xna’, jo’kan junelik, naye’ re naq moko us ta li b’eek chiq’eq xb’aan naq wan xmuhel ut xwinqul li qojyiin. Ab’an maajunwa x-ab’in junelik nawulak chi ru elk, xuxb’ak ut b’ichank rix ochoch.
Toj reetal sa’ jun kutan, moko ki’ab’in ta ut Kiko wi chik chi rix ochoch, aran yo chi b’ichank ut naq kiril ki-ok chi b’oqe’k xb’aan jun winq, li ixq ink’a’ naraj xik, xb’aan naq yo xyeeb’al naq tento t-oq sa’ ochoch xb’aan naq wan li xna’ sa’ ochoch ut wankeb’ aj wi’ li xkok’al.

Li winq jwal yo chi ixtaak ab’an toj reetal naq ki-aaleek li ixq ut moko kireek’a ta chik naq Kiko chi rix li winq. Chalen kutan kisach li ixq. Jwal kisik’e xb’aan li xna’ ut li xb’eelom ab’an maab’ar nake’xtaw.

Nake’xye sa’ li k’aleb’aal naq tuqtu qojyiin nake’rab’i naq na’ok chi yaab’ak ut na’ok xhapb’al re, b’ar wankeb’ linkok’al, k’a’ ut naq xinaak’am chaq, laa’in tinwajeb’ linkok’al.

A’in nake’rab’i chi re nima’, wan sut naq eb’ li winq nake’kala ut nake’nume’ chi re li nima’, nake’xye naq aran na’el li ixq ut na’ok raalinasinkileb’ li winq, toj reetal naxtaweb’ ut naxk’ameb’ chi re nima’, aran nake’ok chi ru ha’ eb’ li winq ut nake’kam.

Li na’leb’ a’in nab’eeresiman junelik, ut na’ab’iman aj wi’.
Ab’an a’in kixk’ul li ixq xb’aan naq ink’a’ na’b’ink ut ink’a’ aj wi’ naxtaw xyaalal naq moko us ta li eek’ank chiq’eq. Eb’ li komonil wankeb’ sa’ k’aleb’aal jwal ke’xiwak ut ink’a’ chik nake’raj elk chi ru q’ojyiin xb’aan naq nake’xk’a’uxla naq te’xtaw sa’ b’e.

Qawa’ Ku’ kixtaw junsut ab’an a’an jwal kaw li xch’ool ut kixye rib’ re li qaawa’ Tzuultaqa’, naq maak’a’ tixk’ul, maak’a’ taareek’a, kixkoolani nume’k ut kiwulak aj wi’ sa’ rochoch.
{|style="width:100%;"
|style="border:solid 2px; border-radius:10px; margin:2% auto 3% auto; width: 85%; padding-left:5px;"|Xk’anjel laj k’utunel: chi rix naq ak xyaab’asi li na’leb’, tento rilb’al ma xtaw ru.

| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
|}

Qilaq xk’utb’al chan ru xb’eeresinkil:

<big>'''A'''</big>
#Ma xketman re rik’in li k’a’ ru xyeeman chi rix li eetalil.
#Ma xjayaliman rix naq xoo’aatinak chi rix li xtiklajik malaj li xk’ab’a’ li seeraq’.

<big>'''AA'''</big>

K’anjel

Qayaab’asihaq wi chik k’a’ ru xqatz’iib’a chi rix li eetalil ut qanujtesihaq li ka¬axukuut.

{| class=wikitable style="width:60%;margin:1em auto 1em auto;"
|-
|style="width:50%;"|Tintz’iib’a li juntaq’eet rik’in li seeraq
|Tintz’iib’a li moko juntaq’eet ta rik’in li seeraq’

|-
|style="height:60px;"|
|
|}

[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
Naru nakab’eeresi li na’leb’ a’in, rik’in jalan chik li seeraq’, aajel ru xk’aytesinkil li tzolom, re naq yooq aj wi’ xtawb’al ru li naxyaab’asi, jultikaq qe naq moko rik’in wiib’ oxib’ ta aj wi’ li patz’om naru rilb’al ma xtawman malaj ink’a’ li nayaab’asiman. Jo’kan naq tento xyalb’al qaq’e ut xb’eeresinkil li jalanjalanq chi seeraq’.

Xpaayil li seeraq’ naru naqab’eeresi sa’ qayanqil laa’o laj q’eqchi’.

Yaab’asinb’il seeraq’: a’aneb’ li na’leb’ nake’k’ulman malaj yal nake’yoob’aman cho’q re xkanab’ankil junaq li q’usuk, li xk’ihalil li seeraq’ a’in nake’k’ulman chaq junxil kutan jo’kan naq anaqwan naseeraq’iman. Li xk’ihalil li seeraq’ a’in nake’xch’olob’ k’a’ ru nak’ulman.

Ch’olob’anb’il na’leb’: li na’leb’ a’in na’oksiman cho’q re xch’olob’ankil chan ru naq xb’eeresiman junaq k’anjel, na’leb’ malaj nake’ch’olob’aman aj wi’ chan ru junaq k’a’ re ru, na’ajej, poyanam malaj jalan chik.

Xkuutunkil rix li na’leb’: arin nawan li yehok na’leb’ mare chi rix li ink’a’ us xb’aanunkil, malaj xb’eeresinkil sa’ qayu’am, xb’aan naq naru na’ilman li ra wulaj kab’ej. Jo’: maamux li ixim. Matchunla sa’ xb’een li pek. Maak’ut li k’um rik’in ru’uj aawuq’. Maasak’ li tz’i’ ut naab’al chik xkomon.
Uutz’u’ujinb’il aatin: naru aj wi’ roksinkil li ch’ina’usil aatin chi rix junaq na’ajej, poyanam malaj jalan chik li k’a’ re ru.

B’ich: li b’ich jwal nake’oken aj wi’ ut naru xtawb’al chi tz’aqal reeru b’ar wan li esil naraj xk’eeb’al 

{|style="width:100%;"
|style="border:solid 2px; border-radius:10px; margin:2% auto 3% auto; width: 85%; padding-left:5px;"| A’in wiib’ oxib’ aj wi’ li na’leb’ ut seeraq’, naru naq nakab’eeresi chik jalan laa’at, arin yal jun xk’utb’al nab’aanuman, aajel ru naq taab’eeresi aj wi’ xseeb’al laach’ool sa’ xb’eeresinkil xtzolb’aleb’ li kok’al.
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' hombre y mujer.png|right|110px]]
|}

Wiib’ oxib’ li na’leb’ nake’tenq’an cho’q re xtawb’al ru li na’leb’ nayaab’asiman.

Qilaq li seeraq’ a’in:

Li al ink’a’ naraj k’anjelak

Sa’ jun len li kutank jun len li al tz’aqal ink’a’ nawulak chi ru li k’anjelak ut tz’aqal naxk’e li b’alaq’ik ut naq li xyuwa’ naxtaqla chi k’anjelak naxye naq yaj wank hoonal naxye naq ra sa’ xsa’ wan chik kutank naxye naq ra li xjolom jo’kan junelik naxsik’ k’a’ ru naxq’aab’a re naq ink’a’ taaxik chi k’anjelak.

Ut li yuwa’b’ej naraho’ aj wi sa’ xch’ool naq li ralal xk’ajol naab’al paay ru li xrahilal ut chi jo’kan naq naxk’a’uxla chi us naq tixk’am junaq rik’in laj ilonel chi jo’kan tixk’irtesi li xyum ut naq tkawuuq tinxtenq’a chi k’anjelak, chan li qawa’. Xye re li xsum’aatin ut a’an xk’ulub’an xch’ool ut naq x’ewu li saaj poyanam tolto sa’ li xwarib’aal ut xe’xye re naq tsaqewq wulaj tooxik rik’in laj ilonel re naq tatk’iraaq ut chi jo’kan tinaatenq’a chik sa’ link’anjel ut li alalb’ej kixye jo’li toj wank laak’alem chan re li xyuwa’ ut li yuwab’ej xye re naq yaal toj wank ut li alalb’ej xye re k’a’ut naq ink’a’ k’alek tatxik xb’aan naq linyajel yaalal taakotzq chan ut li yuwa’b’ej xye re kanaaq wan li k’alem a’an laakawilal aajel ru ut li alalb’ej ink’a’ chik naxtaw ru k’a’ ru tixye ut xe’wark ab’anan li alalb’ej chi ru li qoqyin xchap jun li k’aam ut xt’uyub’ chi

ru li tz’amb’a ut kixt’uyub’ rib’ chi ru xb’aan naq xk’a’uxla naq twulaq chi ru laj eek’ taanawe’q li xb’alaq ut li xq’oolil rix chi k’anjelak.

Qilaq chi us li tz’iib’, ut qilaq ma wan xjalanil.

#Sa’ xtiklajik q’eqq’eq li xb’onol.
#Wankeb’ li aatin salso nake’ilok.
#Wankeb’ aatin juch’b’ileb’ rub’el. 

K’a’ ru xyaalal a’in:

A’in naraj xyeeb’al naq ak xk’anjel wi’ li junjunq chi aatin. Qayehaq sa’ xtiklajil b’onb’il chi q’eq chi us xb’aan naq aran yo xk’utb’esinkil naq a’an xk’ab’a’ li seeraq’: Li al ink’a’ naraj k’anjelak

Li aatin salso nake’ilok, yookeb’ xjultikankil qe naq a’aneb’ li b’aanuhem malaj ch’ool aatin: k’anjelak, tixk’am, tixye, tatk’iraaq…

Li aatin juch’ileb’ chi rub’el, nake’xjultika naq a’aneb’ li k’ab’a’ej junjunq, jo’: al, warib’aal, yum, ilonel ut wan chik xkomon.

Eb’ li junjunq chi xjalanil li tz’iib’ nake’oken cho’q re xjultikankil naq ak xk’anjel wi’ naxb’eeresi li junjunq.
Naru aj wi’ naq cho’q re xyeeb’al naq jwal aajel ru li na’leb’ najuch’man rub’el malaj nasalab’aman ru li tz’iib’, wan sut naq najalman xnimqal li tz’iib’.

Chan ru naq tqanaw b’ar wan xsasal li na’leb’ yooko xyaab’asinkil.

K’utunel: tento xyaab’asinkil li na’leb’ a’in ut xyeeb’aleb’ re li tzolom naq tento xjuch’b’al b’ar wan li aatin malaj kok’ raqal aatin naxjultika li xsasal li na’leb’, malaj li jwal aajel ru xjuch’b’al. Wi’ wan li aatin ink’a’ na¬tawman ru tento aj wi’ xk’eeb’al reetal.

Jo’kan naq qayaab’asihaq li na’leb’ a’in ut qab’eeresihaq li xyeeman chaq qe.

Laj yohonel

Jun len li qawa´ Lu’ K’u nak’exye re a’an jwal sa naril li yohok sa’atq’eb’ li xninqal k’iche’ ut jo’kan aj wi’ naxikje’ sa’atqeb’ sa’ li xninqal pek chi xsikb’aleb’ laj seel xul nak’eyemank re xb’aan naq li rix li xul a’an na’ok cho’q li b’an re li katzkatz kux jo’kan ut naq li poyanam a’an jwal naxk’e xch’ool chi xsib’al li rix laj seel xul sa’atq’eb’ li kok’ tzuul ut sa’atq’eb’ li pek.

Sa’ jun kutan naq li qawa’chin a’an oxik jun sut chi yoohok oj b’oq jun li xch’ina tzi’ chi rix li Qawa’ Lu’, ab’anan naq o wulak sa’ li k’iche’ li xch’ina tz’i’ sa’ junpaat oxtaw jun li halaw ab’anan naq o rab’i li qawa’chin naq li xtzi’ oxtaw li halaw sa’ junpaat o’ok chi xtaqlankil li xtzi’ re naq toj tkamsi li xul li yo chi raalinankil li xtzi’.

Ut ink’a naxnaw naq mama’ hix li yook chi ralinankil li ch’ina tzi’, li mama’ hix ki’ok sa’ jun li mama’ pek ut li qawa’chin ki’ok sa’ li pek re xkamsinkil li xul ab’anan naril jun mama’ hix sa’junpaat ki ‘ok chi xjapb’al re xb’aan li xxiw xb’aan naq jwal nim li mama’ xul li kixtaw li tzi’. 

Ink’a naj kiyo’yo li qawachin naq kikam xb’aan naq jwal oj xib’e rib’ chi ru li mama’hix ut o q’aluuk xb’aan yal us naq ink’a’ o nuq’eek chank’eb’ li poyanam li jok’ihal e’ilok re, li xrahilal oj k’ul laj yo. Jo’kan ut naq o kam li qawa´chin a’an o kam aj wi’ li xtzi’ xb’aan naq rochb’een chaq li tzi’ naq e’xkul chaq li na’leb’ a’an. 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' hombre y mujer.png|right|110px]]
'''K’anjel tento tb’eeresi li tzolom'''

#K’e reetal b’ar wan li kok’ raqal aatin xajuch’ ut tz’iib’a sa’ junaq kaaxukuut. 
#Tz’iib’a rik’in aawaatin k’a’ ru xataw chi rix li seeraq’ xayaab’asi. 
#Tz’iib’a li aatin ink’a’ xataw ru naq xatyaab’asink. 
#Anaqwan k’uub’ junaq li eetalil chi rix li seeraq’ xayaab’asi. 

'''Xk’anjel laj K’utunel: '''

Aajel ru xyeeb’al re li tzolom naq li xsasal ru li na’leb’ naru natawman sa’ xtiklajik, sa’ xyi malaj sa’ raqik li seeraq’, a’yaal chan ru malaj chi rix k’a’ ru li yo chi b’eeresimank. 
Naq ak xe’raqe’ xyiib’ankil li k’anjel xyeeman reheb’ tento naq te’xwotz sa’ ch’uut, ut rik’in laatenq’ naru nasik’man xsasal li na’leb’. K’iila sut li xsasal nayeeman jo’ chan ru natawman ru, ab’an naru aj wi’ xjultikankil reheb’ naq li eetalil nayehok aj wi’, wi’ xataw ru chi tz’aqal reeru li na’leb’ hoon nakak’utb’esi li xsasal rik’in li eetalil taak’uub’.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
'''Xk’anjel laj k’utunel:'''

Naru xb’eeresinkil li k’anjel a’in, rik’in jalan chik seeraq’, naru naqataw sa’ eb’ li tasal hu malaj xyoob’ankil junaq, li aajel ru a’an naq te’xk’aytesi rib’eb’ chi xtawb’al xsasal li na’leb’ nake’xyaab’asi.

Xyeeb’al li qak’a’uxl chi rix li na’leb’ xqayaab’asi, malaj k’a’ ru naqil sa’ li na’leb’.

Qayaab’asihaq li junjunq chi seeraq’:

Li xk’ihalil eb’ li tenamit junjunq nake’xtaw xch’a’ajkilal xb’aan naq moko kawresinb’ileb’ ta chi tz’aqal reeru li nake’jolomink.

Ab’an k’a’ ru naraj xyeeb’al naq moko kawresinb’ileb’ ta. K’a’ ut naq nakapatz’ a’an, naq moko jwal taa¬naw ta jachok si’, hoon naporhaho’ aawuq’ xb’aan. Mmmm ak xintaw ru.

#K’a’ ru nake’raj xyeeb’al rik’in li seeraq’ a’in, malaj chan raj ru xyeeb’al rik’in jalan chik li aatin. Qajuch’aq b’ar wan li qanak’a’ula.
#:Jwal k’ajo’ li b’alaq’iik nawan xb’aaneb’ li nake’jolomink qe.
#:Eb’ li kok’al nake’xk’e reetal li na’leb’ junjunq.
#:Eb’ li nake’jolomink maak’a’eb’ junelik.
#:Eb’ li chaq’rab’ junjunq yal nake’sik’ok u.
#K’a’ ru naqataw chi rix li seeraq’. Qajuch’aq li na’leb’ li naxjultika xtawb’al ru li seeraq’ a’in.
#:Li ch’ina’al yo chi aatinak yo xtzolb’al li yo xyeeb’al.
#:Li ch’ina’al wan xch’a’ajkilal sa’ rochoch.
#:Li ch’ina’al jwal na’ab’ink esil junjunq.
#:Li ch’ina’al naraj xnawb’al chi rix li chaq’rab’ junjunq.
#:Li ch’ina’al yo xk’a’uxl xb’aan li nayu’amiman sa’ li qateepal.

Esil: Li na’leb’ a’in naru xb’eeresinkil rik’in jalan chik li seeraq’ malaj na’leb’, li aajel ru naq li tzolom yooq xb’eeresinkil li xk’a’uxl rik’in li junjunq chi esil naxtaw.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
'''Xk’anjel laj k’utunel:'''

Na’leb’ tento xb’eeresinkil naq ak xraqman li yaab’asink.
Naq ak xb’eeresiman li yaab’asink aajel ru xpatz’b’al malaj xb’eeresinkil li na’leb’ a’in:
Chi rix k’a’ ru nake’aatinak sa’ li seeraq’ malaj na’leb’.
Rik’in li patz’om a’in naru xtawb’al b’ar wan xsasal li na’leb’, xb’aan naq naxsume li naxtaaqe li patz’om, jo’kan naq aajel ru xb’eeresinkil. Jultikaq qe naq li xsasal li na’leb’ naxjultika naq aran wan li naraj xk’eeb’al chi nawe’k.
Aajel aj wi’ ru xtawb’al li na’leb’ natz’aqonb’resink.

Jo’kan naq qab’eeresihaq junaq xk’utb’al.

Xb’een k’anjel:

Qilaq k’a’ ru naxye sa’ li kaaxukuut, chi rix a’an tqak’a’uxla ut tqana’leb’a rix.
{|style="width:100%;"
|style="border:solid 2px; border-color:#ff1493; background-color:#ffc0cb; border-radius:10px; margin:2% auto 3% auto; width: 85%; padding-left:5px;"|Eb’ li sank

Eb’ li sank nake’k’anjelak sa’ komonil, ut chi ru saq’ehil nake’xb’eela li xwa’eb’, re naq sa’ hab’al q’e ak wan k’a’ ru te’xchaq. Naq yo li hab’ ut li ke, ink’a’ nake’el aran wankeb’ sa’ xsuk, ab’an ink’a’ nake’k’a’uxlak xb’aan naq wankeb’ xwa.

|}
Qilaq:
{|style="width:80%; margin:1em auto 1em auto;"
|style="border:solid 2px; border-color:#ff1493; background-color:#ffc0cb; border-radius:10px; padding-left:5px;" colspan="3" width="50%"|Eb’ li sank
|-
|style="border:solid 2px; border-color:#ff1493; background-color:#ffc0cb; border-radius:10px; width:33%; padding-top:20px;"|Eb’ li sank nake’k’anjelak sa’ komonil, ut chi ru saq’ehil nake’xb’eela li xwa’eb’.
|style="border:solid 2px; border-color:#ff1493; background-color:#ffc0cb; border-radius:10px; width:33%;"|Naq yo li hab’ ut li ke, ink’a’ nake’el aran wankeb’ sa’ xsuk
|style="border:solid 2px; border-color:#ff1493; background-color:#ffc0cb; border-radius:10px;|ab’an ink’a’ nake’k’a’uxlak xb’aan naq wankeb’ xwa.
|-
|style="border:solid 2px; border-color:#ff1493; background-color:#ffc0cb; border-radius:10px; width: 50%; padding-left:5px;" colspan="3"|Xsasal li na’leb’:

Eb’ li sank nake’xb’eeresi jun li chaab’il na’leb’ tento xtzolb’al qe rik’ineb’.
|}

[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
Xk’anjel laj k’utunel

Qayaab’asihaq li na’leb’ ut qasik’aq li xsasal li na’leb’.

Eb’ laj tz’ilol yu’amej, nake’xye naq ak wan naab’al li na’leb’ nakuutunk re b’ar ut chan ru naq xyo’la chaq li winq sa’ li ruuchich’och’, wankeb’ li nake’yehok re naq li qaawa’ xyob’tesink re, wankeb’ li nake’yehok naq timiltimil x’ok chi xk’uub’ankil rib’ xb’aan naq xtikla chaq li xyu’am rik’in li max, ut wankeb’ li nake’yehok re naq xwan jun li jalaak sa’ li choxa ut aran naq xe’xtaw rib’ naab’al li k’a’ re ru sa’ li choxa ut xmoq, ab’an jalanjalanq li na’leb’ li jwal chaab’il naq anaqwan li poyanam nak’a’uxlak ut naxna’leb’a li naxb’aanu rajal kutan.

Qak’utb’esihaq chi ruheb’ li kaaxukuut a’in ut che’xnujtesihaq xsa’ cho’q re xsik’b’al li xsasal li na’leb’.

{|style="width:80%; margin:1em auto 1em auto;"
|style="border:solid 2px; border-color:#ff1493; background-color:#ffc0cb; border-radius:10px; padding-left:5px; height:60px;" colspan="3"|
|-
|style="border:solid 2px; border-color:#ff1493; background-color:#ffc0cb; border-radius:10px; width:33%; padding-top:20px; height:60px;"|
|style="border:solid 2px; border-color:#ff1493; background-color:#ffc0cb; border-radius:10px; width:33%; padding-top:20px; height:60px;"|
|style="border:solid 2px; border-color:#ff1493; background-color:#ffc0cb; border-radius:10px; width:33%; padding-top:20px; height:60px;"|
|-
|style="border:solid 2px; border-color:#ff1493; background-color:#ffc0cb; border-radius:10px; padding-left:5px; height:60px;" colspan="3"|
|}

[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
Qayaab’asihaq li na’leb’ a’in, ut chi rix a’an tqab’eeresi li na’leb’ nayeeman qe. 

'''Laj xiwan aj b’eenel'''

Laj Xiwan a’an jun li saaj al, junelik nawulak chi ru b’eek, na’el toj q’ela ut nasutq’I sa’ rochoch chi q’eq. Sa’ jun kutan yo chi xik naq kiril jun li ixqa’al jwal ch’ina’us yo chi kemok chi re rochoch. Li saaj al ink’a’ naxtaw chan ru naq taaraatina, kixyal xxuxb’ankil, ab’an li ixqa’al naxik xch’ool chi kemok, naxyal xkutb’al chi kok’ che’, ab’an ink’a’ nawulak toj aran.

Naab’al tz’aqal li na’leb’ xb’eeresi ut xyal xb’aanunkil, kiko sa’ rochoch ut yo xk’a’uxlankil chan ru naq tixb’aanu, toj reetal naq kichal sa’ xch’ool ut kixk’a’uxla naq tixye rib’ naq a’an aj yo ut tixk’am jun li kej sa’ xb’een xtelb’, ab’an naxnaw aj wi’ naq ink’a’ naru chi yohokb’, jo’kan naq kixsik’ chaq xtz’uumal jun li kej, wan sa’ rochoch ut kixb’uut chi humal, naq kisaqew kiko chi sa li xch’ool chi rilb’al li ixqa’al ab’an naq yo chi wulak chi xk’atq rochoch li ixqa’al kixk’e li kej sa’ xb’een xtelb’, ut naq kinume’ chi ru li ixqa’al kijolk’ok sa’ xha’ li b’uch ut kit’ane’ li kej chi ru ch’och’, aran ki’el chi xjunil li humal ut li ixqa’al jwal ki’ok chi se’ek xb’aan naq yal yo xpak’b’al li tzak.

Li saaj al jwal kixutaanak ut kiko sa’ aanil, jo wulajaq yal naxch’uuki li ixqa’al ut ink’a’ chik naxk’ut rib’, ab’an kixk’a’uxla naq tento tixsik’ xyaalal ut kiril naq chi re li ochoch b’ar wi’ nakemok li saaj ixqa’al wan jun toon li may. Sa’ junpaat kixk’a’uxla naq tixk’e rib’ jo’ tz’unun re naq twanq chi ru li xtoonal li may, jo’kan kixb’aanu ut junelik wan chi xk’atq li ixqa’al, chaab’il tz’aqal li xk’a’uxl xb’aan naq li ixqa’al jwal nawulak chi ru li ch’ina tz’unun, ut naq yo chi kemok naxk’e chi ru li xpo’ot li xtoonal li may ut li tz’unun.

Junelik nasaho’ xch’ool li ixqa’al ut ka’aj wi’ nawakli naril li ch’ina xul wi’ wan aran na’ok raatinankil ut naxye re naq ch’ina’us nak’utun, aran nawan li tz’unun toj reetal naq ki’ok sa’ rochoch li ixqa’al, aran kiwan oxib’ kutan toj naq kixkawresi li xch’ool ut kixk’utb’esi rib’ jo’ winq, li ixqa’al kisach xch’ool ab’an kixk’ulub’a xch’ool re xwotzb’al li xyu’am rik’in.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]

Xb’een k’anjel laj k’utunel

Chan ru xk’ab’a’ li seeraq’.

K’a’ ru xqak’a’uxla naq xqayaab’asi xk’ab’a’ li seeraq’

Chi rix k’a’ ru na’aatinak li seeraq’.

Ani nake’oken sa’ li seeraq’.

[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' hombre y mujer.png|right|110px]]
'''K’a’ ru li eetalil nake’roksi sa’ li seeraq’.'''

Chan ta wi’ ru laj Xiwan. 

K’a’ ut naq kixik xch’ool laj Xiwan. 

Ani naxtaaqe. 

'''Xkab’ k’anjel:''' 

K’a’ ru naxb’aanu li ixqa’al naril laj Xiwan. 

Chan ta wi’ ru li ixqa’al. 

B’ar ta wi’ wan li ixqa’al. 

K’a’ ta wi’ naq xko xch’ool laj Xiwan chi rix li ixqa’al. 

'''Rox k’anjel:'''
 
Qayiib’aaq li eetalil chi rix li nayeeman qe:
 
Chan ru li na’ajej b’ar wi’ nakemon li ixqa’al.

Chan ru na’ilok laj Xiwan
 
Chan ru naq kixk’am li kej 

Chan ru naq kisutq’I jo’ tz’unun 

Chan ru li ochoch b’ar wi’ ki’ok. 

Li ilok ru hu ut yaab’asink jwal na’oken cho’q re xtawb’al qana’leb’ ut cho’q re xkawresinkil li qayu’am, jo’kan naq aajel ru xb’eeresinkil chi rajlal.

[[Categoría:Comunicación y Lenguaje]] [[Categoría:Educación Bilingüe]][[Category:Book:Nuestro_idioma_en_la_escuela_-_Q'eqchi']][[Category:Book:Nuestro_idioma_en_la_escuela_-_Q'eqchi']]