Nuestro idioma en la escuela/Ch'orti'/Vocabulario

Ub’ijnusyaj e kanwa’r ira ja’x:

1. Ukanwikob’ e maxtak e ojronerob’ tama e ojroner Ch’orti’ . Una’ta ti’n ojroner xe’ ak’anpespa tama uyojroner.

1. E maxtak uch’ijse uyokir uyojroner tama xe’ una’ta. Uk’anpes e ojroner xe’ achekta tama uyojronerach.

Ojronerob’

Vocabulario

Ch’ujkun ira; twa’ e maxtak ukanyob’ me’yra ojronerob’, uk’ani twa’ ab’orojse a’xin e ojroner. K’ani twa’ akanse kochwa’ twa’ kapejku’t yi kochwa’ twa’ katz’ijb’a.

Uyub’i akanse taka e me’ynob’ ub’an, twa’ e maxtak utajwyob’ uyokir wa’kchetaka.

K’ani twa’ akanse mojrix ojronerob’, ma’ja’x xe’ achekta taka tz’ijb’ab’ir tama e junob’ twa’ akanse.

Uk’ani twa’ ab’orojse o’ asajka a’xin mojrix ojronerob’.

Komon taka awajkanwa’r k’ani twa’ apejku’t inyajr, cha’yajr o’ uxyajr e ojronerob’ te Ch’orti’ twa’ akanyob’ inb’utz.

Tya’ e ajknseyaj war ukanse e ojronerob’ k’ani twa’ aturb’a ab’a tama e kanseyaj.

K’ani awejtz’u komon taka e ajkanseyaj. Twa’ alok’oy awaru’t, chen ajk’in ajk’in twa’ atajwi uyokir ukanwa’r e ojronerob’.

Ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r k’ani twa’ asik’b’a a’xin mojrix ojronerob’. Twa’ ach’i’ uyokir akanwa’r te Ch’orti’.

Komon taka awajkanseyaj k’ani twa’ apejku’t e ojronerob’ te Ch’orti’, xe’ ja’x xe’ a’xin utakrye’t twa’ akani inb’utz.

Patna’r:

Komon taka e ajkanseyaj yi nipya’rob’: kapejku’t e ojronerob’ xe’ tz’ijb’ab’ir ejmar.

Nakpat xe’ k’a’pix kapejku’t e ojronerob’ ira katz’ijb’a tuno’r tikajun.

tabla pagina 31,32

Inpatna nib’ajner:

Nib’ajner; intz’ijb’a tuno’r uk’ab’a’ e ayanir xe’ ayan makwi’r nikansenib’, nakpat inwirse e ajkanseyaj.

Inpatna taka nipya’rob’:

Kapojro inmojr ojronerob’ yi katz’ijb’a tikajun.

Taka e ojronerob’ xe’ katajwi, kache e me’ynob’ tama kajun yi kawirse e ajkanseyaj, nakpat katak’b’u tu’nak’ u’t e kansenib’ twa’ ukanyob’ e mojrob’.

2.1 Ub’orojseyaj e ojronerob’ xe’ ak’anpespa ti’ko’tot.

Ampliación de vocabulario por campos semánticos: (estudio del significado de las palabras). Vocabulario relacionado con el ámbito del hogar, dentro del hogar y la familia.

Tara ne’t kochwa’ inkojt ajkanseyaje’t, k’ani twa’ akanse me’yra ojronerob’ xe’ akay kak’anpes ti’ko’tot, taka yar kapya’rach’ xe’ turob’ ti kawejtz’er.

Aren e ajkanwa’r twa’ akay uk’ajtyob’ tuk’a tuk’a ojronerob’ uk’anpesob’ tu’yotob’ taka upya’rob’.

B’ijnwe’n kora tuk’a ojronerob’ akay ak’anpes taka apya’rob’ tama awotot.

K’ajtin taka awajkanseyaj, twa’ ja’xir utz’ijb’a tama e tz’ijnib’te’, k’ani twa’ ab’ijnu tuk’a b’ijnusyaj uyajk’e’t. Kochwa’ tz’ijb’ab’ir uyokir a’xin.

---

Kapatna taka e ajkanseyaj :

komon taka e ajkanseyaj kapejku’t e ojronerob’ ira yi katuran kab’ijnu jay kak’anpes ti’kotot.

tabla pagina 34,35

Patna’r ta nyo’tot:

Intz’ijb’a ta nijun e k’ab’ob’ e ayanir xe’ achekta ta nyo’tot.

Intz’ijb’a ub’an uk’ab’a’ e patna’rob’ xe’ ache’npa ta nyo’tot

Erer awira jay ma’to tz’ijb’ab’ir tama e ojronerob’ xe’ turu tichan.

Nakpat inwirse niwajkanseyaj yi nakpat incheksu taka nipya’r ajkanwa’rob’ ta inte’ noj jun.

2.2 E OJRONER XE’ AK’ANPESPA TAMA E OTOT

Ojroner xe’ uk’anpes tama e ototob’, upatna’rob’ e b’ik’it maxtak najtir e otot, b’an kochwa’ e upatna’rir e rum, uchojb’ana’r e wya’r yi e arak’ob’.

Vocabulario relacionado con el ámbito del hogar, tareas infantiles fuera de la casa, por ej. Cuidado y alimentación de animales.

Kansen inb’utz e ojronerob’ xe’ ak’anpespa tama e otot, e ojroner xe’ ak’anpespa tama upatna’rir e rum, tama uchojb’anar e wya’r, b’an e ojronerob’ tama uchojb’anar e arak’ob’.

Cheksun e ojonerob’ xe’ la’rob’ taka tama e intya’ch intya’ch kanseyajob’ ira; twa’ e b’ik’it maxtak ma’chi anajpa tu’jorob’ tuno’r e kanseyaj xe’ war ache.

Uk’ajpes tuno’r e ojronerob’ xe’ uk’anpes tama uyotot, tama e otot kansenib’, tama uchojb’anar e wya’r, b’an twa’ arak’ob’.

Una’ta tuk’a tuk’a ojronerob’ akay uk’anpesob’ e b’ik’it maxtak tama e kanwa’r, yi tama uyotot’.

Inpatna taka e ajkanseyaj: Kak’ajti taka e ajkanseyaj twa’ ukansyo’n e ojronerob’ xe’ ak’anpespa tama e otot, tama e patna’r e b’ik’it maxtak najtir e otot , b’an kochwa’ tama e chojb’ana’r e wya’r yi te arak’ob’.

Inpatna nib’ajner: Intz’ijb’a ta nijun tuno’r e ojroner xe’ ukansyo’n e ajkanseyaj.

Inpejka tz’ustaka e ojronerob’ xe’ intz’ijb’ix ta nijun twa’ inkani wa’chetaka.

2.3 OJRONER XE’ AK’ANPESPA TAMA UYOTOTIR E KANSEYAJ

Vocabulario relacionado con la escuela, dentro del salón de clases, objetos y actividades etc.

Kansen yar e b’ik’it maxtak, tuno’r e ojroner xe’ akay ak’anpespa tama uyototir e kanseyaj.

E ajkanwa’r una’ta tuk’a tuk’a ojroner twa’ uk’anpes tama uyototir e kanseyaj

Una’ta utz’ijb’a e ojronerob’ xe’ ak’anpespa tama uyototir e kanseyaj.

---

B’an kochwa’ e’ra:

Chen apatna’r,

turanen tz’ustaka, ub’in xe’ war uk’ajtyob’ apya’rob’,

ma’chi akerejb’a e k’ajnob’,

ma’chi iya’si tama uyajk’ina’r e kanwa’r,

pejkan u’t ajun,

tz’ijb’an ajun,

b’ono ame’yn,

tzikmen inb’utz,

ma’chi ab’oni intaka ajun,

tuk’a twa’ axab’i ajun,

ma’chi axab’i unak’ e otot, yin mojrix.

Tuno’ron:

Kapejka e ojronerob’ xe’ ajkanseyaj utz’ijb’a tama e tz’ijnib’te’.

Nakpat katz’ijb’a tikajun twa’ kakani.

2.4 Ojroner xe’ ache’npa makwi’r e otot kanseyaj

Vocabulario que se utiliza dentro de la escuela

Kansen yar e b’ik’it maxtak tuk’a tuk’a ojroner ak’anpespa tama uyototir e kanseyaj.

Ajk’un una’tob’ tuk’a uk’oter e ojronerob’ xe’ ak’anpespa tama uyototir e kanseyaj.

E ajkanwa’r una’ta uyokir e ojronerob’ xe’ ak’anpespa tama uyototir e kanseyaj.

B’an kochwa’ xe achekta ejmar.

Tz’ijb’an ajun

Pejkun u’t ajun

Turb’an ab’a ta kanwa’r

Turen tz’ustaka

Ayan e maxtak

Ayan k’ajn

K’ani inwirse nijun e ajkanseyaj

K’ani ink’ajti inte’ k’ajtsyaj

K’ani u’nsta e tzejpjunob’

Inchuki nitz’ijb’nib’

Intz’ijb’ayan te Ch’orti’

Inpasi nijun twa’ inpejku’t kora

Katzikma

Kak’aywi taka e ajkanseyaj

Ajk’in ajk’in inpetz’e e jun

Inche me’ynob’ ta nijun

Kawejtz’u e a’kta’r

Inb’oni nijun

Intziki jay kojt maxtak tari ta kanwa’r.

Inpatna nib’ajner:

Inpojro inte’ ojroner, nakpat inche inte’ k’ajtsyaj tamar, unb’i taka e ajkanseyaj kochwa’ ache’npa, tya’ ak’a’pa iche k’ani twa’ inkani yi inwaru’t tu’t nipya’rob’.

2.4. OJRONER AK’ANPESPA PATIR E OTOT KANSEYAJ

Vocabulario relacionado con el ámbito de la escuela, en el patio, en un día de actos, en una celebración

Kansen yar e b’ik’it maxtak, tuno’r e ojroner xe’ akay ak’anpespa to’rtinaj patir uyototir e kanseyaj, e ojroner xe’ ak’anpespa tama e nojk’inob’ xe’ ache’npa, twa’ e ajkanwa’r una’ta kochwa’ a’ronpa yi kochwa’ utz’ijb’a tu’jun.

Upejku’t yi utz’ijb’a tu’jun e ojronerob’ xe’ ak’anpespa to’rtinaj uyototir e kanseyaj yi tama e nojk’inob’ xe’ ache’npa.

Ucheksu tuk’a tuk’a ojronerob’ una’ta xe’ uk’anpes tu’yototir e kanseyaj.

Patna’r: Komon taka e ajkanseya kawaru’t e ojronerob’ xe’ tz’ijb’ab’ir ejmar.

Ojroner xe’ ache’npa patir e otot kanseyaj:

A’sikon e pokpok A’jnikon Tob’ikon tu’k’ab’ e te’ Kachi’k e aras te ch’o’k Kachi’k e aras te mukmayaj Kachi’k e k’ajtsyaj ko’ych’i e mox Katz’iki jay kojt maxtak utares e si’ Kaxuxb’a Katuran katob’oy Xe’ me’yra nojto’n katzori e maxtak Katakre e ajkanseyaj Kameso e o’rtinaj uyototir e kanseyaj. Ko’ych’i e ja’ Inchojb’ob’ e b’ik’it maxtak Inwira twa’ e maxtak ma’chi atz’ojyob’.

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ojronerob’ xe’ inpejkix ta nijun yi insutpa inpejku’t tz’ustaka.

Cha’te’rtyo’n kapatna:

Cha’te’rtyo’n katuran katz’ijb’a mojrxix ojronerob’ xe’ ma’to katz’ijb’a tichan, nakpat kawirse e ajkanseyaj.

2.5 OJRONER XE’ AK’ANPESPA TE MORWA’R, TE CHONMA’ROB’, ENTE’YX

Vocabulario relacionado con el ámbito de la comunidad, en el mercado, en la plaza, en la terminal de buses e iglesia.

Kansen utz’ijb’ob’ yi upejkob’ tuno’r ojroner xe’ akay uk’anpesob’ tama umorwa’rob’, te chinam, te chonma’rirob’, xe’ uk’anpesob’ tama e xantib’, tama uyototir e Katata’, twa’ una’tob’ tuno’rxix ojronerob’ xe’ inb’utz.

Ch’ujkun jay e ajkanwa’r una’tob’ uchekswob’ jay ayan e ojronerob’ xe’ la’rob’taka ak’anpespa tama e turerob’ ira yi jay war ukanyob’ utz’ijb’ob’.

E ajkanwa’r una’ta upejku’t yi utz’ijb’a tuno’r e ojronerob’ xe’ e ajkanseyaj ukanse.

Una’ta tuk’a tuk’a ojronerob’ la’rob’ taka utz’ijb’ana’r yi b’an bijnusyaj uyajk’o’n.

Patna’r:

Komon taka e ajkanseyaj kapejka e ojronerob’ xe’ war uwirsyo’n.

Nakpat katz’ijb’a tikajun yi kasutpa kapejku’t

tabla pagina 43

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ta nijun e ojronerob’ xe’ inpejkix tichan, tya’ ink’a’pa insutpa inpejku’t tz’ustka.

Cha’te’rtyo’n kapatna:

Cha’te’rtyo’n katuran kab’ijnu yi katz’ijb’a mojrxix ojronerob’ xe’ ma’to katz’ijb’a tichan, nakpat ka’xin kawirse e ajkanseyaj.

2.6 OJRONEROB’ AK’ANPESPA TAMA E MORWA’ R TAMA UCHOJB’ANA’R E XOYOJYOJRUM.

Vocabulario relacionado con el ámbito de la comunidad, clima cuidado de la naturaleza, y del medioambiente; servicios como correo, autoridades locales, municipalidad, lugares turísticos.

Ukansena’r kochwa’ kochwa’ akay aturanob’ e pak’ab’ob’ tama e morwa’rob’, acheksu ub’an turu uyokir e ajk’inob’ jay insis, jay e’ron e k’in o’ war ak’axi e jaja’r. Kochwa’ uchojb’esob’ e tuno’r e xoyoyoj rum , uk’ani twa’ una’ta uk’ab’a’ e aj-jorirob’ xe’ ayan tama e morwa’rob’ yi te chinamob’.

Una’ta uk’anpes e ojroner xe’ ak’anpespa tama e morwa’r, b’an tama uchojb’ana’r e xoxoyojrum.

Una’ta uya’re tuk’a tuk’a ojronerob’ ak’anpespa tama umorwa’rir e pak’ab’ob’ yi tama turerob’ ch’ujksenib’.

E’ra uk’ani uche’na’r twa’ e ajkanwa’r ak’otoy una’ta tuno’r uyokir xe’ ayan tama ujor e rum.

Una’ta kochwa’ kochwa’ ojronob’ e pak’ab’ob’ ti’ktaka.

Una’ta kochwa’ turu e ajk’inob’, tuk’a ojronerob’ uk’anpesob’ tama e morwa’rob’, tama uchojb’ana’r e xoxoyojrum.

Uk’ek’ojse tuno’r e na’tanyaj xe’ ayan tama amorwa’r, twa’ uch’ijrsena’r a’xin uyokir xe’ tab’ach.

Ucheksu una’tanyaj taka e mojr pak’ab’ xe’ turob’ tama umorwa’r yi taka e najtir pak’ab’ob’.

Patna’r:

Komon taka e ajkanseyaj.

Katuran kab’ijnu tuk’a tuk’a ojroner ak’anpespa tama e morwa’rir, tama uchojb’ana’r e rum, kochwa’ turu e ajk’in, tuk’a tuk’a patna’rir ayan yi tuk’a ajk’anpa’rob’ ayan ta morwa’r.

Yi katz’ijb’a tama e tz’ijb’nib’te’, nakpat katz’ijb’a tikajun yi kapejku’t uxyajr e tz’ijb’ayajob’ twa’ kakani inb’utz; kochwa’ e’ra:

tabla pagina 45

Ta nyo’tot:

Tya’ ink’otoy ta nyo’tot ink’ajti taka tatob’ xe’ inkani sajmi.

Nakpat xe’ ink’ajti takarob’, u’nb’i mojr ojronerob’ xe’ una’tob’ tu’pater xe’ ink’ajti, ejk’ar inkanse e mojr nipya’rob’ tama xe’ inche.

2.7 UB’OROJSENA’R E OJRONER TWA’ UYUSTANA’R E OJRONEROB’.

Ampliación de vocabulario por formación de palabras y familias de palabras. DERIVACIÓN

Uch’ijse uyokir utz’ijb’nar e ojronerob’, xe’ la’rob’ taka.

Areni’k ti’in uyokir e ojroner xe’ la’rob’ taka.

Akano utz’ijb’a e ojronerob’ xe’ la’rob’ taka uyokir yi intya’ch ub’ijnusyaj Akano kochwa’ kochwa’ e topot tz’ijb’ayajob’ tama kawojroner xe’ la’rob’ taka.

Taka e ajkanseyaj: Kak’ajti takar twa’ ukansyo’n kochwa’ uyokir e ojroner xe’ la’r akay uyokir

tabla pagina 47

Cha’te’ryo’n kapatna Cha’te’rtyo’n kasajka mojr ojronerob’, yi katz’ijb’a ti kajun, nakpat kawirse e ajkanseyaj.

2.8 UKETE E OJRONEROB’ TAMA UYOKIR

Comprensión de vocabulario por pautas o claves de contexto

Ukani e ojronerob’ tama e k’ajtsyaj xe’ akanse.

Uche’nar e kanseyaj xe’ inb’utz, uk’ani twa’ akay apejku’t e chuchu’ ojronerob’ tama e numerob’:

B’an kochwa’ te arak’ob’ twa’ ja’xirob’ akay ub’ijnwob’ tuk’a tuk’a b’ijnusyaj uyajk’u;

Una’ta uk’anpes e topop ojronerob’ tama e k’ajtsyaj.

Ub’in takarob’ tuk’ a tuk’a b’ijnusyaj uyakta e numerob’ ira; b’an kochwa’ e’ra e ajkanwa’r a’xin ukani wa’kchetaka xe’ akanse.

E NOJ MIS YI E US

Ayan ta inyajr, inkojt nixi’ nojmis, ch’a’r awayan, b’ajk’at taka k’otoy inkojt yar us, war aji’kna uwich’, yi e nixi’ nojmis b’ixk’a war k’ijna’r a’yi: ¿Tuk’a wate’t ache tara, taka e nixi’ ji’kna’r ya’x, tara war inxana inch’ujksan, cha’yi; e us, ¿tuk’at ab’ixk’esen?

Ma’chi ana’ta ke’ ne’n e noj aj-joriren tama tuno’r e arak’ob’ xe’ ayan tara?. a’yj, ja, jaaaaaaaa’…., ne’t aj-jorire’t tara, a’yj sakun, ne’t mok akojko ta jor, ne’n chuwe’n, ne’n ma’chi inb’akrye’t.

A’.... ¿ma’chi ab’akrye’n? E’ra i’xin awira chye’n; a’chpa e nojmis japar uwej, yi e us ochoy ixin tama uni’, k’a’pa uk’uxi uni’ e nojmis ¡a’yj!, ¡a’yj! ak’uxi nini’, cha’yi e nojmis k’a’pa jak’sijma e noj mis, lok’oy yar e us tu’ni’;

Inyajrix sutpa o’choy tama uchikin. Inyajrix o’choy tu’chikin ¡A’yj! ¡a’yj! Ak’uxun nichikin lok’en tare’x lab’ar cha’yi’ e noj mis k’a’pa k’ujxa, tichan tichan atob’oy uwarku ub’a tama tuno’r e k’opot;

Yixto yar e us i’xin wa’n tze’ne uwira najtir kochwa’ uche e nojmis che ke’; tya’ war a’jni a’xin ketpa ch’uwan tama inte’ uchijr am ya’yi k’a’pa k’ujxa umen e am ub’an; k’otoyto’ ani inkojt winik K’anto ani ukorpes e nojmis, Mixtuk’a uche, warix ak’o’y turu tya’ uwira chamay.

Inpatna nib’ajner:

Inpejk’ut inb’utz e ub’syaj, inb’ijnu yi intz’ijb’a uyarob’ir.

• ¿ Chi uk’eche ub’a a’ni kochwa’ inkojt aj-jorir te arak’ob’?
• ¿Tuk’a k’ani che e noj mis?
• ¿Tuk’a b’ijnusyaj uyajk’o’n e numer ira?
• ¿Chito’ k’ani ani ukorpes e noj mis?

2.9 UYUSTANA’R E U’T TZ’IJB’

Orden alfabético.

Ak’ajti kochwa’ kochwa’ a’xin uyokir e u’t tz’ijb’ te ojroner Ch’orti’.

Awajkes b’ajxan e u’t tz’ijb’ twa’ e maxtak ukanyob’ kochwa’ ajka e u’t tz’ijb’ob’.

Tya’ o’yb’i ke’ maxtak uyub’ix uyajkesob’ e u’t tz’ijb’ob’ erer twa’ anumob’ utz’ijb’ob’ tama e tz’ijnib’te’, erer twa’ awira jay inib’utz uchob’.

Nakpat Chen e me’ynob’ takar e u’t tz’ijb’ob’ xe’ war akanse.

K’ani twa’ awira twa’ e ajkanwa’r utz’ijb’a tu’jun xe’ war ukani.

Kansen e cha’te’rti u’t tz’ijb’ ( e b’ik’it yi e k’ob’irik u’t).

Ma’chi twa’ anajpes ke’ inyajrix twa’ akanse kochwa’ ajka e u’t tz’ijb’, taka e maxtak.

Ukani uyajk’na’r e ut’ tz’ijb’ob’.

Upejku’t yi utz’ijb’a e u’t tz’ijb’ob’.

Ukani e cha’te’rti u’t tz’ijb’ (b’ik’it yi e k’ob’irik u’t).

Ukani utz’ijb’a e ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ob’.

Taka e ajkanseyaj:

Kak’ajti twa’ ja’xir ukansyo’n e u’t tz’ijb’ ti kawojroner Ch’orti’.

Nakpat no’n katz’ijb’a ti kajun yi kapejku’t uxyayr twa’ kakani inb’utz.

Inpatna nib’ajner:

Inxuri kora b’ik’it jun yi intz’ijb’a e u’t tz’ijb’ tamar, tama inte’ inte’, uyub’i inche b’ik’it yi e k’ob’ir u’t twa’ inkani wa’kchetaka.

Insajka ta e mojr junob’ e u’t tz’ijb’ war inkansena yi intak’b’u ta inte’ jun, nakpat inwirse nipya’rob’ yi wajkanseyaj.

2.10 UYUSTANA’R E OJRONEROB’

Orden alfabético de las palabras

Tz’ijb’an jo’te’ ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ xe’ war akanse, twa’ e ajknwa’r ukani wa’kchetaka. Erer twa’ akansen utz’ijb’ob’ e k’ab’ob’ e ayanirob’ taka e u’t tz’ijb’ xe’ akanse.

Kansen tuk’a ojroner a’xin b’ajxan tama xe’ war akanse twa’ uyusta a’xin uyokir e ajkanwa’r.

Utz’ijb’a yi upejka e ojronerob’ xe’ war akansena Una’ta uyusta uyokir e ojronerob’ ub’ajnertaka. Jay ayan tuk’a ma’taka ketpa inb’utz ta jor sutpen o’yb’i taka awajkanseyaj.

Taka e ajkanseyaj:

Awejtz’u kochwa’ twa’ o’sta uyokir a’xin e ojronerob’ xe’ turu ejmar.

tabla pagina 52,54

2.11 UK’ANPESNA’R E SAJKNIB’ OJRONER

Uso de diccionarios: tres listas de seis palabras cada una, en orden alfabético, dar la instrucción en idioma maya para cómo encontrar una palabra dentro de un orden alfabético).

B’ajxan twa’ ak’ajti taka e ajkanwa’rob’ kochwa’ twa’ uk’anpesob’ e sajknib’ ojroner, kochwa’ twa’ upojrob’ e ojronerob’ tamar yi twa’ utajwyob’ ub’ijnusyaj e ojronerob’ xe’ awajk’u twa’ upojrob’: e’ra ache’npa twa’ ja’xirob’ ma’chi utajwyob’ intran e kanwa’r ira.

Uk’anpesna’r e sajknib’ ojroner k’ani twa’ una’tob’ ke’ twa’ upojrob’ e ojronerob’, aka’y kochwa’ a’xin uyokir e u’t tz’ijb’ ti kawojroner, b’ajxan a’xin e a, b’, ch, ch’, e, i, j, k..........etc, b’an kochwa’ e’ra tya’ a’xin tya’ ak’otoy uk’a’pa’rir uk’anpesna’r e sajknib’ ojroner.

Una’ta tuk’a twa’ uk’anpesna’r e sajknib’ ojroner.

Una’ta kochwa’ a’xin uyokir twa’ upojro e ojronerob’ tamar. Utz’ijb’a tama ujun tuk’a b’ijnusyaj ukojko e ojronerob’ xe’ war upojro.

Inpatna nib’ajner:

Inpojro tama e sajknib’ ojroner twa’ ina’ta tuk’a k’ani che e ojronerob’ xe’ uyakta e ajkanseyaj takaren.

tabla pagina 54

Ta nyo’tot

Inche e patna’r xe’ uyakta e ajkanseyaj takaren, e’ra k’ani twa’ o’nsta uyokir a’xin b’an kochwa’ kansene’n, nakpta inpojro te sajknib’ ojroner tuk’a k’ani che, ejk’ar inwirse e ajkanseyaj nipatna’r.

Me’ynib’, ajin, rum, ch’ich’, nichir, lukum,

Lujpib’rum, korma’r, jarma’r, jinaj, k’in, waxik,

Chitam, ak’ach, sojsoj, mam, kar, xoyoyojrum.

Capacidad de producir una palabra específica para un significado o la habilidad de comprender palabras.

Pistas o señales del texto que ayudan al lector a inferir el significado de palabras o conceptos que estas denotan.