Nuestro idioma en la escuela/Ch'orti'/Reconocimiento y sensibilización gramatical

Ub’ijnusyaj e kanwa’r ira ja’x:

1. E maxtak unatob’ uk’apesob’ e uyokir e ojronerob’. Una’ta uk’anpes e jun tama uyutirach e ojronerob’ maya.
2. E maxtak una’tob’ uk’anpesob’ ub’ijrar ojronerob’ tama uyojroner ob’. Una’ta utz’ijb’ob’ yi o’jronob’ tamar taka inte’ janb’yarir.

UNA’TA YI UK’ANPES UB’IJRAR E OJRONEROB’.

Reconocimiento y Sensibilización gramatical

Una’tanwa’r uyokir utz’ijb’anar, uk’ani ukansena’r kochwa’ uk’ani tz’ijb’ab’ir e ojroner Ch’orti’.

K’ani twa’ una’ta e intya’ch intya’ch ojronerob’.

Una´ta ke’ e ojorner xe’ me’yrir u’t e tz’ijb’ ukojko.

E ajkanwa’r uk’ani twa’ akani tuno’r e ojronerob’ xe’ ub’ajner u’t taka atz’ijb’antz’a

Una’ta kochwa’ twa’ upejku’t yi kochwa’ twa’ utz’ijb’a.

---

Kakanw’ik e ojronerob’ irob’:

Tun, mut, sinam, u’t, jun, te’, ch’akte’, pak’b’ar

Ukani ub’an e ojronerob’ xe’ me’yrir u’t e tz’ijb’ ukojko twa’ utz’ijb’anar; b’an kochwa’ e’ra.

Tunob’, mutob’, ototob’, junob’, ch’aktyob’, pak’b’arob’ yi inmojrix.

Inpatna nib’ajner:

Nakpat tya’ inwiri’x e me’ynob’ tichan intz’ijb’a ta nijun tuk’a b’ijnusyaj uyajk’e’n. Nakpat ink’ajti taka e ajkanseyaj.

Inpatna ta niwotot:

Unb’i taka nitatob’ mojr ojronerob’ yi intz’ijb’a ta nijun.

Inche e me’ynob’ taka e ojronerob’ xe’ u’nb’i taka nitatob’, ejk’ar inwirse e ajkanseyaj.

3.1 UK’ANPESNA’R E K’AB’OB’ XE’ INTE’TAKA YI XE’ ME’YROB’.

Uso de los pronombres personales, personas gramaticales: tres del singular, tres del plural.

Ukansena’r e k’ab’ob’ tama e ojroner, k’ani twa’ awira jay la’r utz’ijb’anar.

Taka e k’ab’ob’ xe’ ucheksu xe’ me’yra.

K’ani twa’ akanse kochwa’ utz’ijb’anar e k’ab’ob’ inte’taka yi me’yrob’.

K’ani twa’ awira jay e maxtak war ukanyob’ e kanwa’r ira: b’an kochwa’ erob’: tz’i’, wakax, mut, winik...

Tya’ ayan ayan e k’ab’ob’ ira uyub’i kawa’re: Tz’yob’, wakaxob’, mutob’, winikob’

E ajkanwa’r ukani e intya’ch k’ab’ob’ xe’ akanse una’ta tya’ inkojt taka yi tya’ me’yrob’.

Uche e me’ynob’ tya’ ucheksu e k’ab’o’b xe’ me’yra yi xe’ inkojt taka.

Inpatna nib’ajner:

In che inte’ me’yn tya’ ucheksu inkojt k’ab’a’ yi inte’ tya’ ucheksu me’yra k’ab’ob’.

Kapatna cha’te’rtyo’n: Nakpat tya’ inwiri’x e me’ynob’ xe’ turob’ b’ajxan tz’ijb’an tama ajun tuk’a tuk’a awira tama e me’ynob’.

Nakpat cheksun taka e ajkanseyaj.

Inche e sajkmayaj:

Unb’i taka nitatob’ mojr k’ab’ob’ yi intz’ijb’a ta nijun, nakpat inche e me’ynob’ takar, yi ejk’ar inwirse e ajkanseyaj.

Taka e k’ab’ob’ ira, inwejtz’u kocha’ twa’ intz’ijb’a tya’ ucheksu e inb’onir kab’ob’yi tya’ ub’ajner taka.

3.2 K’AB’A’RIR

Pronombres

K’ajtin kochwa’ kochwa’ uyub’i katz’ijb’a e k’ab’a’rirob’ tama e ojroner Ch’orti’.

Uwejtz’unar e k’ab’arirob’ ira inb’utz twa’ ache’npa tama e kanseyaj. Cheksun taka inte’ janb’ya’rir kochwa’ kak’anpes.

Ajk’un ana’ta e’ra: ne’n, ne’t, ja’xir, no’n, no’x, ja’xob’.

Chen mojrix kanwa’r taka e kanseyaj ira, twa’ e ajkanseyaj ira alok’oy inb’utz.

E ajkanwa’r ukani kochwa’ kochwa’ ak’anpespa e ojronerob’ ira.

Uwejtz’u taka. Upya’rob’ twa’ ukani wa’kchetaka.

Una’ta utz’ijb’a mixu’ ojronerob’ takar.

Kawiri’k e me’ynob’ twa’ kakani kapejka kab’a tamar.

Kapatna cha’te’rtyo’n:

Nakpat tya’ awira e me’ynob’, ejtz’un twa’ ipejka ib’a taka ipya’rob’. B’an kochwa’ e’ra: ne’n inpatna......

Inpatna ta nyo’tot:

Unb’i kochwa’ kochwa’ upejka ub’ob’ nipya’rob’.

U’nb’i tya’ uk’anpesob’ e k’ab’a’rir yi intz’ijb’a ta nijun.

Inche e me’ynob’ takar, yi ejk’ar inwirse e ajkanseyaj.

3.3 UXEJRIR E K’AB’A’RIROB’

Los sustantivos y su clasificación

Twa’ e ajkanwa’r ukani tuno’r e k’ab’a’rirob’ uk’ani twa’ akanse inmojrach kanwa’r tamar, b’an kochwa’ waynij erer uyub’i awa’re ne’n inwayan, no’n kawayan, no’x ixwayan, ja’xirob’ awayanob’.

Tob’er ne’n intob’oy, ne’t itob’oy, ja’xir atob’oy, no’n katob’oy, no’x ixtob’oy, ja’xirob’ atob’ob’.

Chen taka e mojr kanwa’rob’, ejtz’un awira.

Una’ta uyusta e ojronerob’ taka e k’ab’a’rirob’.

Utz’ijb’a tu jun e ojronerob’ taka uk’anpesna’r e k’ab’a’rirob’.

ka chujki’ke me’ynob’ xe’ achekta ejmar.

Cha’te’rtyo’n:

Nakpat xe’ kawira e me’ynob’, katz’ijb’a tuk’a tuk’a k’ab’a’rirob’ kak’anpes taka e me’ynob’ ira.

3.4 E OJRONER YI E K’AB’OB’ XE’ A’XIN NUT’URKATA

Sustantivos siempre poseídos. Uso de los prefijos que indican posesión; prefijos sin independencia morfológica.

Ukansena’r e u’t tz’ijb’ u-, a-, ka-, ni-, ucheksu jay tikab’ach o’ twa’ mojrob’.

Kansen e ojronerob’ tya’ ak’anpes e u’t tz’ijb’ irob’.

B’ajxan akanse xe’ inte’taka b’ijnusyaj, b’an kochwa’ e: pik, nar, otot, mis, jun.

Nakpat Kansen tya’ ak’anpes e: u, a, ka, ni b’an kochwa’ e’ra:

Upik, apik, kapik, nipik

Kansen mojrix ojronerob’ tya’ e ajkanwa’r uche ub’ajner

Ukani uk’anpes e: u,a ka, ni tama utz’ijb’anar e ojronerob’ yi tama e b’ijnusyaj.

Nitata’

Cha’te’rtyo’n kapatna:

Nakpat tya’ kawira e me’yn xe’ turu tichan tz’ijb’an tuk’a tuk’a u’t tz’ijb’ xe’ twa’ kak’anpes tamar.

Nakpat katz’ijb’a tikajun e ojroner xe’ kab’ijnu tamar yi kawirse e ajkanseyaj.

Inpatna nib’ajner.

Xab’a e u’t tz’ijb’ xe’ unut’i e ojroner twa’ kana’ta jay tikab’ach o’ ma’, tama e ojronerob’ xe’ tz’ijb’ab’ir ejmar.

Unar, anar, kanar, ninar ta’.

Uyotot, wej, awotot, kawotot, niwotot.

Umis, amis, wakax, kamis, nimis

Ujun, ajun, kajun, nijun, oror, tu’.

Ta nyo’tot:

Unb’i taka nitatob’ tuk’a tuk’a e ayanir xe’ ta nib’a.

Nakpat intz’ijb’a ta nijun yi ejk’ar inwirse niwajkanseyaj.

3.5 Y 3.6 UK’ANPESNA’R UYOKIR E OJRONER TAMA E K’AB’OB’ XE’ AKA’Y TAKA INTE’ U’T TZ’IJB’

Uso de prefijos que indican posesión para sustantivos que empiezan con una consonante y una vocal

Uk’ani twa’ akanse e ajkanwa’r kochwa’ twa’ uk’anpesob’ e wak nut’urer tz’ijb’ tama e tuno’r tz’ijb’ayaj xe’ ache’npa, cheksun b’ajxan takarob’, nakpat tz’ijb’an tama e tz’ijnib’te’ taka mojrxix kanwa’rob’ twa’ ja’xirob’ akay uyejtz’ob’ uyokir a’xin tama ujunob’.

k’ani twa’ awira jay inb’utz war uchob’ tama ujunob’, jay ma’ k’ani twa’ asutpa awa’re kochwa’ a’xin uyokir.

ni-

a-

u-

ka-

i-

u- ob’

Kansen e ajkanwa’r kochwa’ twa’ uk’anpesob’ e wak tz’ijb’ nut’urer tama e tuno’r tz’ijb’ayaj xe’ ache’npa, Cheksun b’ajxan takarob’, nakpat aren twa’ utz’ijb’ob’ jo’te’ ojroner tama ujunob’, tya’ uk’anpesob’ e wak tz’ijb’. Aren chi k’ani anumuy utz’ijb’a tama e tz’ijnib’te’, twa’ tuno’rob’ e ajkanwa’r uwirob’ yaj inb’utz o’ ma’.

Kansen twa’ e ajkanwa’r akano upojro tama e tzejp junob’ e ojroner xe’ atz’ijba’ntz’a taka e; niw, aw, uw, kaw, iw, iw-ob’, nakpat k’ani twa’ awira jay inb’utz war uchob’, jay awira ayan chi ma’taka utajwi uyokir k’ani twa’ asutpa awa’ryob’ , twa’ e ajkanwa’r ma’chi asatpa tama yar upatna’r.

niw-

aw-

uw-

kaw-

iw-

uw- ob’

Akano kochwa’ a’xin uyokir utz’ijb’ana’r e ojroner Ch’orti’.

Una’ta upojro tama e junob’ e ojronerob’ xe’ uk’eche, ni- a-u-ka-i-u- ob’ yi e niw-aw-uw-kaw-iw-uw- ob’.

Inpatna nib’ajner:

U’nb’i e ojroner xe’ ache’na ta nyo’tot, yi intz’ijb’a e ojronerob’ tya’ ak’anpesna e ni- a-u-ka-i-u- ob’ yi e niw-aw-uw-kaw-iw-uw- ob’.

Inwirse niwajkanseyaj.

3.7 E K’AB’OB’ XE’ UB’AJNER TAKA ATZ’IJB’ANTZ’A.

Sustantivos nunca poseídos.

E ajkanwa’r uk’ani twa’ una’ta tuk’a tuk’a ojronerob’ atz’ijb’antz’a ub’ajnerir, k’ani twa’ acheksu a’xin tama e tz’ijb’nib’te’.

K’ani twa’ awira tuk’a twa’ e ojroner ira ma’chi uyub’i kanut’i taka e mojr tz’ijb’ tya’ kaware xe’ maja’x tikab’a .

Kakanwi’k kochwa’ atz’ijb’antz’a e ojronerob’ ira:

tabla pagina 65

Inpatna Nib’ajner:

Inche kora b’ijnusyaj taka e ojronerob’ xe’ achekta tichan.

Nakpat inwirse taka nipya’rob’ yi e ajkanseyaj.

3.8 K’AB’OB’ XE’ LA’RIROB’

Sustantivos invariables

Ayan ub’an e ojroner xe’ uk’ab’ajse xe’ ja’x taka tama utz’ijb’anar.

Matuk’a inte’yx b’ijnusyaj tamar.

Cheksun me’yra kanseyaj tama e kanwa’r ira, taka e ajkanwa’r.

E ajkanwa’r una’ta upojro tama e mojr jun e ojronerob’ xe’ la’rob’ taka atz’ijb’antz’a.

Una’ta ucheksu tu’t upya’rob’ e kanwa’r ira.

sojk

nichay

nikar

uxab’

uku’m

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a mojrix ojronerob’ xe’ ucheksu la’r taka ub’ijnusyaj.

Nakpata inwirse taka nipya’rob’ yi e ajkanseyaj.

3.9 K’ab’a’rirob’ xe’ ak’ajtz’a intya’chix.

Sustantivos supletivos

Kansen e ajkanwa’r tuno’r e ojroner xe’ uk’ab’ajse e ayanirob’ b’an kochwa’ xe’ achekta ejmar twa’ e ajkanwa’r ukani kochwa’ twa’ kojron.

K’ani twa’ awira, kochwa’ kochwa’ turu uyokir e ojronerob’ yi inte’k tya’ ak’ajtz’a mojr ojroner.

• winik
• otot
• ixik

• ninoxib’
• ti’naj
• ixkajre

Patna’r:

Nakpat tya’ awira e me’ynob’ ira sajkan mojr ojronerob’ xe’ intya’ch.

Inche e sajkmayaj:

Unb’i taka nipya’rob’ tuk’a twa’ intya’ch intya’ch e ojroner ira.

3.10 K’ab’a’rirob’ xe’ Tz’akar u’t.

Sustantivos agregativos.

Ukansena’r e ojronerob’ xe’ tz’akar u’t, k’ani twa’ atz’ijb’a kora ojronerob’ takar.

Ub’in taka e ajkanwa’r tuk’a ojronerob’ una’ta.

K’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r una’ta utz’ijb’a e ojronerob’ xe’ tz’akar u’t.

Uyejtz’u e ojronerob’ xe’ tz’akar u’t yi utz’ijb’a tama jun. Akay uyusta e mixu’ b’ijnusyaj taka e ojroner xe’ ukani. Ukani kochwa’ turu uyokir e ojronerob’ xe’ tz’akar u’t.

Kakanwi’k e ojronerob’ ira:

tabla pagina 69

Patna’r

Cha’te’rtyo’n: Nakpat tya’ awira e me’ynob’ ira; sajkan mojr ojronerob’, yi atz’aki uyokir a’xin.

Nakpat chujkun tuk’a me’yn uyub’i ache taka e ojroner xe’ atajwi.

3.11 K’ab’a’rirob’ xe’ Ayan Inb’ijk Ula’rirob’

Sustantivos relacionales

K’ajtin b’ajxan taka e ajkanwa’r tuk’a k’ab’a’rirob’ ayan inb’ijk ula’rirob’ tama kawojroner.

Ajk’un una’tob’ kora ojronerob’, twa’ ja’xirob’ utajwyob’ uyokir e kanwa’r ira.

Inb’utz twa’ acheksu e me’yn ub’an taka e k’ab’a’rirob’ xe’ war akanse.

E ajkanwa’r akay uwira jay e ojronerob’ ayan ula’rirob’ tama utz’ijb’anar b’an kochwa’ tama upejkna’r e k’ab’a’rirob’ xe’ war ukanyob’.

K’ani twa’ una’ta kochwa’ twa’ uk’anpes tya’ k’ani utz’ijb’a e ojronerob’ xe’ a’xin tu’ yejtz’er.

Kanwi’kon kochwa’ kochwa’ twa’ kak’anpes e ojronerob’ ira.

Tanyu’t

Toy’t

Tu’t

Tiko’yt

Tyu’t

Tu’tob’

Inpatna nib’ajner: Nakpat tya’ inwira e me’yn xe’ turu tichan, inche mojrix ojronerob’ yi intz’ijb’a ta nijun.

Sajkmayaj:

Unb’i tuk’a mojr ojronob’ uchob’ nipya’rob’ yi intz’ijb’a kochwa’ uk’anpesob’ e kanwa’r.

3.12 K’ab’a’rirob’ xe’ cha’te’rti uyokir

Sustantivos compuestos

Ukansena’r e ojroner, b’ajxan k’ani twa’ awajk’u ana’ta kochwa’ turu uyokir e ojroner e syan tz’ijb’ayaj tama kawojroner.

K’ani twa’ awa’re e ajkanwa’r tuk’ot a’xin cha’te’rti ojroner tama inte’ taka.

Ajk’un ana’ta me’yra ojronerob’ twa’ e ajkanwa’r wa’chetaka utajwi uyokir tama e kanwa’r ira.

Tz’ijb’an kora ojronerob’ tya’ nut’ur e cha’te’rti ojronerob’.

Ukani kochwa’ turu uyokir e ojroner e syan tz’ijb’ayaj tama kawojroner.

Ukani tuk’ot a’xin cha’te’rti ojroner tama inte’ taka.

Ukani utz’ijb’a e ojronerob’ tya’ uk’eche cha’te’rti ojronerob’.

Uyusta e me’ynob’ taka e ojroner xe’ cha’te’rti utz’ijb’nar.

Una’ta ak’anpes e ojronerob’, upejku’t yi utz’ijb’a tama jun e kanwa’r ira.

Kawirik e k’ab’ob’ ira.

Ch’akte’

Tunte’

Xuxrum

Sakirte’

Xapunte’

Ch’akte’

OJRONER TE XUXRUM

Ayan tan yajr inkojt winik uwira war inte’ nixi’ xuxrum, ub’ijnu a’yi ink’uxi ani, nixi’ xux yaja’ cha’yi tu’jor ja’xir, a’.... injuri ne’n cha’yi, kay a’yi ujuri taka e tun. Tya’ uwira jinpa syan yark’ir xux tu jor . k’a’pa k’ujxa ja’xir umen e yark’irob’. Yixto ketpa turan ma’chixto ach’ujksan umen xe’ k’a’pa k’ujxa unak’u’t, war uyusre e xuxrum ketpa.

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ta nijun xe’ inb’ijnu tama e numer xe’ inpejku’t b’ajxan.

Nakpat ink’ajti taka nipya’rob’ xe’ b’ijnwe’n.

3.13 K’ab’a’rirob’ xe’ intra’n u’t

Sustantivos complejos

B’ajxan k’ani twa’ awajk’u ana’ta kochwa’ turu uyokir e ojroner xe’ intran u’t.

K’ani twa’ awa’re e ajkanwa’r tuk’ot ayan uyintranir uyokir e k’ab’a’rirob’ tama kawojroner.

Ajk’un una’tob’ kora ojroner tya’ ertz’a e k’ab’ob’ xe’ intran uyokir tama e kanwa’r ira.

Ukani kochwa’ turu uyokir e k’ab’a’rirob’ xe’ intran u’t tama uyokir utz’ijb’anar. Ukani tuk’ot a’xin cha’te’rti ojroner tama inte’ taka.

Ukani utz’ijb’a e ojronerob’ tya’ uk’anpes e kanwa’r ira.

Uyusta e me’ynob’ taka e ojroner xe’ utz’ijb’a.

Ukani upejku’t yi utz’ijb’a e k’ab’a’rirob’ xe’ intran u’t.

Kakanw’ik uyokir e ojronerob’ ira

Chan pojp

Ch’a’m b’u’r

Mu’ ixik

Mu’ winik

Pixam winik

Tuniryok

Ta’chikin

Si’pat

E patna’r te’ Ch’am b’u’r

Me’yra jab’ob’ akay ache’npa e patna’r ira tama e morwa’rob’. Tama e patna’r ira akay apatnob’ e winikob’, e ixiktak, yi e maxtak, twa’ atakpa e patna’r. uxere ub’ob’ twa’ atakpa e patna’r mojr uch’amyob’ e b’u’r , mojr ujatz’yob’ yi mojr uwajryob’ twa’ ak’a’pa taka. Nakpat atza’y aturanob’ awyob’ takar. Twa’ machi usatyob’, uketyob’ twa’ upak’yob’ inyajrix.

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ta nijun e k’ajtsyaj xe’ inpejku’t tichan. Nakpat intz’ijb’a xe’ inb’ijnu tamar.

Sajkmayaj:

Insajka mojr ojroner xe’ ayan uyintranir tama uyokir ub’ijnusyaj.

3.14 K’ab’ob’ tu’t e k’ab’ob’

Sustantivos de sustantivos

Uk’ani twa’ ana’ta e ajkanwa’r kochwa’ turu uyokir e k’ab’ob’ tu’t e k’ab’ob’.

K’ani twa’ awa’re e ajkanwa’r tuk’ot ayan e k’ab’ob’ kochwa’ e’ra .

Ajk’un una’tob’ me’yra ojronerob’, tya’ ertz’a e k’ab’ob’ tu’t e k’ab’ob’.

Ukani kochwa’ turu uyokir e k’ab’ob’ tu’t e k’ab’ob’ tama kawojroner. Kach’ujki’k tuk’a war uchob’ e maxtak ira.

Ukani tuk’ot a’xin cha’te’rti ojroner tama inte’ ojroner taka.

Ukani utz’ijb’a e ojronerob’ tya’ uk’anpes e kanwa’r ira.

Uyusta e me’ynob’ taka e ojroner xe’ utz’ijb’a tama xe’ war ukani.

Ukani upejku’t yi utz’ijb’a e k’ab’a’rirob’, xe’ intran u’t.

Nakpat xe’ awirix e me’yn, k’ajtin taka apya’rob’ tuk’a b’ijnusyaj uyajk’e’t.

Kawiri’k e ojronerob’ ira :

U’tk’ab’ U’tjor

U’tniwej

O’rb’aker

O’ryok

U’txan

O’rk’ab’

Uchojb’ana’r O’rkak’ab’

Twa’ ma’chi kamokran, k’ani twa’ poki inb’utz o’rkak’ab’, tamar taka ke’ ya’ kaloch’i e pa’ twa’ kak’uxi, tamar kacha’mi e atz’am, e cha’b’ir b’u’r.

Tamar ixto k’ani twa’ kapoki tya’ xex kawira, tamar ub’an kach’epe kab’a, kasajpi ko’yt.

Inpatna nib’ajner:

Taka e ojronerob’ ira inb’ijnu yaj b’an anumuy.

Nakpat intz’ijb’a ta nijun.

Inpatna Ta nyo’tot:

Insajka mojr ojroner xe’ uk’eche e k’ab’ob’ kochwa’ e’ra tya’ nut’ur tz’ijb’ab’ir cha’te’rti k’ab’ob’.

3.15 Ojroner xe’ uk’eche cha’te’ k’ab’a’

Sustantivos Más Sustantivos en Ch’orti’

k’ani twa’ akanse taka e ajaknwa’rob’ ke’ tama kawojroner ayan e k’ab’a’ xe’ cha’te’ u’t atz’ijb’antz’a.

Tz’’jb’akora ojronerob’ twa’ e ajkanwa’r ukani tya’ uk’eche ch’ate’ ojroner.

Irsen taka e me’yn ub’an twa’ ertz’a tya’ tya’ uyub’i kak’anpes.

E ajkanwa’r ukani kochwa’ twa’ uk’anpes yi utz’ijb’a e ojroner xe’ uk’eche cha’te’ k’ab’ob’.

Ka kamwi’k uk’ab’a’ kab’a