Nuestro idioma en la escuela/Popti'/Introducción

Yichob’anil

Hune’ te’ hum tíi’, yu shelanb’i tzet smaj ab’xub’al, hat xwayitij yinh hune’xa munil chij Hum yet Kuyb’anile yul b’ab’el ab’xub’al, yaja’ x’oknipaxikoj sunil tzet xchalo ju yet xkonh ek’ ab’la yib’anhiloj sunil hej stzoti’ nixhtej unin chal ab’xub’al Q’anjob’al, Tz’utujil, Popti’ b’oj Chuj. Yinh hunun majan munil ti’, x’oknipaxikoj hune’xa majan hej tz’ib’, hej ik’ti’, b’oj yaq’b’ilxa hej tzet xwatx’ikoj yinh hej tzoti’ xchalo ju yet xkonh ek’ ab’la yib’anhiloj ti’.

Ayayoj hej tzet b’ay helan nixhtej unin yul yab’xub’al sat te’ Hum yet Kuyb’annile ti’, haka’ na hej tzet helan yuni ay yul swi’, yu skuyni sb’a yalni b’oj stz’ib’nhen haka’ b’ab’el ab’xub’al. Aypax hun majanxa b’ay syeltoj chub’il jichan ch’oknikoj ab’xub’al yinh hej tzoti’b’al q’a’ ay syilalil, b’oj yinh hej kuyb’anile q’a’ ya’taj ji’ni. Hunq’ahan munil ti’ xin, majan munil xhja’a’koj sb’ihoj, haxkam Q’umlab’ahil b’oj hej ab’xub’al sb’ih yinh syamanil, haxkam shellotoj b’oj swatx’iloj ya’lax kuyb’anile yul Xeq’a’ xhjetk’ulnhe.

Xhjoche xin munil ti’ ta chonh kolwahikoj yinh hun tzetet ti’ la’i:

• Ta kam xhwatx’iloj sq’umlan sb’a kuyumhum b’oj kuywahom yul kuyum.
• Ta k’ul ch’elikoj yet ch’oknojkoj muniti’ yul kuyum b’ay kab’ ab’xub’alil chal nixhtej unin.
• Ta q’a’ xa oknikoj ab’xub’al yinh kuywab’al yul kuyum.

Ha’ xin hunq’ahan majan munil ti’ munlanheb’il la:

1. Tzoteloj
2. Tzoti’b’al
3. Stxumni b’oj skuyni kuyum hum stxolb’anil ab’xub’al Popti’.
4. Ilo’ hum
5. Tz’ib’loj b’oj stxumb’al tzet tz’ib’nheb’il
6. Helanxa stzoten ab’xub’al

Hej helanb’al xhb’inahayoj b’etet ti’, ha’ hunq’ahan itz’atb’al kaw yilal ta k’ul yinh nixhtej unin kab’ ab’xub’alil b’ay xhkuylaxi, haxinwal kaw k’ul chu sq’umlanoj sb’a yinh yab’xub’al b’oj yul komon ab’xub’alil, ha’ xalni ta yul yatut maka b’ay q’a’ aykanh smalil skuyb’anil. Yulxa kuyum, chaliloj ti’, ta chuhuj yu skuywuj yul yab’xub’al yinh hej tzet ch’a’noj sb’itzantajnhenoj tzet yohtaj, tzet chu yitz’atb’i swi’, yaja’ yultik’a yab’xub’al.

Tzetyuxinto sat hune’ Hum yet Kuyb’anile xhjixmahayoj hune’ munil ti’:

• Haxkam syehiltoj b’etet ti’ tzet chu yijni sb’a kuyb’anile; kaw yilal ye ti’ yet kam swatx’iloj tzet chu yijni sb’a kuywab’al, ha’ xhjetk’ulnhe.
• Chonh schah pax jilni pet ta lanhan stzujcha hej helanb’ahil lanhan ko munla yinh hunun majan kuywab’al yinh yichob’anil kuyum. Yaja’ wal yinh hune’ munil ti’, hej b’ab’el helanb’al yet ch’ichinakoj kuyum xhjetk’ulnhe: yalanhto b’ab’el kuyum, masanta syox hab’il kuyum.

• Ta xhjil chub’il lanhan yijni sb’a hej helanb’ahil ti’, ta chaltu’ kaw chila’ ya’ kuywahom tzet ch’elikoj smunil ya’ yinh tzet cha’ skuyu’ nixhtej unin; chila’pax ya’ tzet b’ay k’ul ch’elikoj, tzetet mach kaw k’uluj ch’elpaxikoj, haxinwal ha’ b’ay q’a’ ch’a’koj ya’ yanma smunlanhenoj.

Tzet hunujxa sk’ulal chakan jet hune’ munil yet kuywab’al ti’:

• Chu yoknikoj ti’ yinh hunujxa ab’xub’al, yaj kaw xhmunlanhelax chala..
• Smunlab’al kuywahom ye ti’, haxkam ch’oknikoj yu yinh hej munil yul kuyum.
• Ta xa cha’a’ayoj tzet cha’a’ yul kuyum, ta chaltu’, matxa tonhe tik’ahoj chiche’kanh tzet cha’a’ tet nihxtej unin.

1. Mach ya’tajoj smunlanheb’anil, haxkam jinh aya tzet helanb’ahil chu ko munlanhen b’ab’el, maka ta hun chu komunlanhen kab’oj helanb’ahil. Hune’nhe ik’ti’al chu yoknipaxikoj ju ko munlanhen hune’, kab’oj maka oxeb’oj helanb’ahil, yuxinto mach ya’tajoj smunlaneb’anil hune’ te’ hum ti’.

¿Ta chaltu’, taxka sunil tzet tz’ib’nheb’il, hej tzoti’ maka hej munlab’al, yek’b’al q’inalnhe ye chaltu’?. Yinh kaw syelal machoj; haxkam sik’leb’il hunun hum ch’oknikoj yinh hej munnil yu mak xmunlanhen ti’. Hatik’a yinh sq’inal b’oj shab’ilal skuyb’anil nixhtej unin, yinh x’el tzet munlanheb’il, b’oj hune’xa yinh tzet hoynhe nixhtej unin yinh x’el sunil tzet ayayoj b’etet ti’. Chu yoknipaxikoj yaq’b’ilxa hej te’ hum munlanheb’il yu heb’ya’ kuywahom b’oj nixhtej unin.

Hun te’ hum ti’, chu yoknikoj yinh tx’ihal spol b’ab’el Kuywab’al (primaria). Yinh b’ab’el majan, mat yexhtohoj xa hu yilni b’oj stz’ib’li nixhtej unin, to tzoteb’il chu smunlanhelaxi. Skab’ majan, mach yexhtohojpaxoj ta xa hu yilni b’oj stz’ib’li nixhtej unin, yaja’ ayxa hej tzet choche ta tz’ib’nheb’ilxa chu smunlanhelaxi. Ta xhjila, Syox majan, ay tzet munlanheb’il choche ta tzoteb’il chu yichikoj, yaj nixhtejalnhe q’a’ ya’tajxa ye tzet xhmunlanhelaxi, yuxinto sje ta ch’ek’ojnatoj ya’ kuywahom b’oj kuyumhum smunlanhenoj hej tzet sattxa yum.

Yilal ta xhjakoj skuyb’anil ab’xub’al yinh kuywab’al chala:

¿Yaj tzet yuxinto yilal ta xhjakoj hunuj majan yu ko kuyni tzet yekoj jab’xub’al yinh munil ti’?. Kaw yilal, haxkami johtajxa chub’il yet skuy nixhtej unin tzet yekoj yab’xub’al, aypaxkoj yah smailil yitz’atil swi’. Aypaxkoj stz’ajoj, to xhjakoj yinh kok’ul, haxkam jichan xhallaxi yul kuyum chub’il mach kaw k’uluj ta xhkuylax nixhtej unin yul yab’xub’al, k’ajam xax syehiltoj hej kuyb’naile chub’il q’a’ k’ultu skanoj yul swi’ nixhtej unin ta yab’xub’al ch’oknikoj yul kuyum, kat to skuylaxoj komon ab’xub’alil tet.

Yetwanoj kuyum ya’ni yohtajnhe’ tet nixhtej kuymhum tzet smunlanheb’anil, hej txol tzoti’, sajchoj yinh hej uteb’ahil b’oj yaq’b’ilxa, yutik’a yohtajnhen tzet ay satyib’anhq’inal: hej stz’ib’al hej ab’xub’al, hej b’isb’al, hej uteb’ahil b’oj skuyb’anil hej ab’xub’al. Kaw yilal yepaxoj, haxkam yul hune’ hum ti’, xhja’ skuyu’ nixhtej unin sunil yib’anhiloj hej ab’xub’al, hej stxolb’anil b’oj yaq’b’ilxa. Kay yilal ye ti’, haxkam lanhan jichenpaxikoj ja’ni syilalil, haxinwal xa huhuj yu nixhtej unin skuynuj yinh hunujxa ab’xub’alil ch’a’laxoj tet b’aq’inh hayq’inh.

Yocheb’al kaw yilal yanikoj ya’ kuywahom sunil tzet smaj hun te’ hum ti’, yalanhto maxhto skuyu’ ya’ b’oj sunil nixhtej kuyumhum. Haxinwal chohtajnhe’kanh ya’ tzet chalayoj sat te’, haktik’apaxtu’ chila’paxkan ya’ tzet hunujxa hum ssaya’ ya’ xhkolwahojkoj yinh yet xhmunlanhe’ ya’ ti’ b’oj nixhtej unin. Tzetet xhjal yub’ ya’ kuywahom b’etet ti’, mach yexhtohoj hanhk’anhe ti’ ch’oknojikoj yu ya’, to chu yichenkanh ya’ yaq’b’ilxa nixhtej munil yu yanikoj yipoj hune’ ti’. Sje ta chayoj ya’ kuywahom sat hunujxa hum tzetaj k’ul maka tx’oj x’elikoj yet x’oknikoj te’ hum ti’ yu ya’, haxinwal chu kam swatx’elaxoj te’ hunekojxa.