Nuestro idioma en la escuela/Tz'utujiil/Introducción

Okib’al

Ja ka’i’ oxi’ taq cholaaj tz’iij ri’ rixiin rojtaqixiik nik’ojneem, sik’ijneem k’in rutz’ijb’axiik ja tzijob’al Tz’utujiil, nilitaj chi paam ja ruchojlaaj, ja najb’eey tzijob’al, ja xyaa’ rucholaaj chi paam. Ronojeel ja taq saamaaj k’o chi paam xsoli k’in xnik’ox chi riij chi paam ja taq mokaaj kixiin ja taq keetziij ja taq ak’alaa’, chi paam ja tinaamitaal Tz’utujiil. Chi riij ari’, ja taq saamaaj k’o chi paam ja nimasamaaj ri’, k’o taq choloon tziij, nuk’uun tziij, pach’uun tziij chaqajaa’ ojtaqiin taq tziij, ja xilitaj chi paam ja nik’oneem rixiin awa’ ja saamaaj xb’anataj chi paam ja tinaamitaal Tz’utujiil.

Ja taq saamaaj k’o chi paam ja wuuj ri’, nruuya’ rub’ixiik chi riij ja taq ak’axaaneem, rixiin chi nkooj chi rutzijoxiik k’in rutz’ib’axiik ja najb’eey tzijob’al, (L1). Chaqajaa’ nruuya’ ruq’ijool chi utz rukojiik k’in chi nyaa’ rusoliik rub’eyaal rixiin rojtaqixiik k’in chi riij ja nimarusoliik. Nqaaya’ taq ch’uti’n tanaaj, kani’ chi re rutzijoxiik, chi riij ja nimatijooneem, chaqajaa’ chi riij ja nimak’exooj rixiin ja saamaaj ya’oon rijqale’m chi paam ja qatinaamit Iximuleew.

Ja saamaaj ri’, nayb’ex chi re chi nto’oon chi riij ja taq rub’eyaal ri’:

• Nyaa’ utz rukojiik rutzijoxiik ja tzijob’al chi kikojol ajtijaa’ Nk’in tijoxelaa’.
• Jun samajib’al k’atzineel k’in utz ta nkooj chi paam jun Ntijob’al rixiin ka’i’ tzijob’al kixiin ak’alaa’.
• Nyaa’ ruq’ijool ja utzilaj tzijob’al k’in rub’eyaal ruk’utiik Nrixiin ja najb’eey tzijob’al chi paam ja tijob’al.

Ja taq peraaj saamaaj jaawari’:

1. Najb’eey Tanaaj
2. Ruukaab’ Tanaaj
3. Roox Tanaaj
4. Ruukaaj Tanaaj
5. Roo’ Tanaaj
6. Ruuwaaj Tanaaj

Ja taq ajninaq taq chomab’al, jaa’ ri’ ja taq naquun k’o chi nyaa’ ruuq’iij chi rojtaqixiik pa ka’i’ tzijob’al, k’o chi nkowiini nb’erila k’in nkowiina nrojtaqiij chi ntzijooj, ma xar ta rumaal nkowiini ntzijoon pa rutzijob’al, k’o chi nrojtaqiij ntzijooni k’in utz rucholaaj rukojiik nruub’an ja najb’eey tzijob’al (L1). Ja pa rub’eyaal ja tijooneem, ja utz rukojiik ja tzijob’al ne’xi, jaa’ ri’ ja toq nanimarisaaj ana’ooj chi riij, kani’ chi re naq nruuya’ rub’ixiik k’in naq rucholaaj nruuya’ ja winaq ja ntzijoon chi paam ja te’ejaal tzijob’al.

Naq chi re xqaaya’ rucholaaj ja taq tziij chi paam awa’ ruxe’aal tijob’al ri’:

Rumaal chi nruuya’ ruximaal k’in rucholajiil chi utz ja taq rub’eyaal ja taq na’ooj rixiin ja saamaaj chi paam ja rub’aniik ja ruxe’aal tijob’al ri’.

Rumaal chi nruuk’ut ajninaq ja taq rojtaqixiik ja taq saamaaj, rixiin rukojiik, runuk’iik kixiin ja taq juunaab’, jani’ b’aan chi re ja taq juunaab’ rixiin ja taq ajtijaal kixiin jaa’ ak’alaa’. Chi paam awa’ ja najb’eey tanaaj ri’, xqaq’alajisaaj k’in xqaaya’ ruuq’iij ja taq rik’atziil rixiin ja najb’eey taq tijooneem, rixiin najb’eey taq kijunaab’ ja taq ak’alaa’ k’in neruk’isa’ k’a pa roox juunaa’ rixiin ja tijob’al.

Rumaal chi toq naak’ut ja taq rucholaaj pa rub’eyaal k’in ximilo’n rii’, nq’alisaaj chi ruuwach ja tijooneel ja rusaqiil ja saamaaj rixiin ja k’utuuneem k’in rixiin chi nunimarisaaj ruk’u’x ja tijob’al, k’in chi ri nruutzu’ wi’ naq rajawaxiik chi utz nruuya’ owi naq chi naqunaal k’o nto’oon wi’.

Naq chik, juulee’ rik’atziil chi utz nok wi’ ja taq samajib’al keewa’ rub’ajniik ri’:

Utz nelisax rachib’al pa juulee’ chik tzijob’al chi ri’ utz nko’j wi’ ja rajawaxiik chi re.

Jun samajib’al rixiin ruxe’aal tijob’al kixiin ja tijonelaa’ ja nesamaaj chi paam ja ti ch’uti’n ruxe’aal tijob’al. Chaqajaa’ nto’oon chi riij ja ch’uti’n runuk’iik saamaaj rixiin ja k’utuuneem ojtaqiineem, nto’oon chi relisaxiik ja saamaaj ma nuk’uun pe ta k’in pa rub’eyaal nk’ujti.

1. Jaqatali rumaal chi nruuya’ q’iij chi nakanooj naq nawajo’ naak’ut owi nasamajiij, k’in achoq ruk’iin nawojb’eej naxol wi’ chi utz ta nesamajixi chi ka’i’ owi’ oxi’ taq rik’atziil. Jun ti choloon tziij, petenaq owi ee je’ee’ ak’alaa’ ee b’anoyoon, jaari’ k’oli nok wi’ chi qe, chi nqasamajiij ka’i’ owi k’iy taq rucholaaj rik’a’tziil.

¿Utz an ari’ nqaab’iij chi ja rusik’ixiik wuuj, ja taq cholaaj tziij k’in ja taq tijob’al rii’iil, xa jun tz’aqab’al tziij rixiin ja samaaj ri’?. Ja jaari’ ma qitziij ta, rumaal chi ja xtz’ijb’aani xruunuk’, xruuchol k’in xjosoq’iij chi utz k’in xkaanoj ja xruuya’ chi paam ja taq saamaaj xyaa’ chi paam. Keeri’ chi re chaqajaa’ ja na’ooj k’in rucholajiil ja naq utz nya’ chi ruuwach jaa’ ak’aal. Ja taq tziij petinaq chi paam ja taq tinaamit b’aar chi ri’ ntzijob’ex wi’ ja Tz’utujiil. Chaqajaa’ utz nkeekoj chik juulee’ taq tziij ja nkooj kumaal ja tijoonelaa’, chaqajaa’ kumaal ja taq ixtanii’ ala’ii’ ee k’o chi paam ja tijob’al.

Jaawa’ ti wuuj ri’ utz nko’j chi paam ronojeel ja taq tijob’al kixiin ja taq ak’alaa’. Ja najb’eey tanaaj, ma k’a tzineel ta chi ja taq ak’alaa’ kojtaq chik ta netz’ijb’aani k’in nkisik’iij, ja rub’eyaal ruk’amoon pe rixiin rusamajixiik rutzijoxiik. Ja ruukaab’ tanaaj, chaqajaa’ utz nsamajix pa rutzijoxiik k’in ruk’amoon pe taq tijob’eel rii’iil rixiin chi ntz’ib’axi, k’in keeri’ njotob’a’x rojtaqixiik. Keeri’ chi re chaqajaa’ ja pa roox tanaaj, k’o taq tijob’al rii’iil, rixiin chi nmajtaj ruk’utiik chi riij rutzijoxiik k’in keeri’ nnimarisax ruk’ujtiik k’in rukemiik ja taq tziij, ja taq tijoonelaa’ k’in taq tijoxelaa’, nkeeto’ kii’ chi riij ja kitzijob’al rixiin rutz’ib’axiik.

Rixiin rukemiik k’in runuk’ ruto’iik ja tub’eyaal k’utuneem tijooneem pa tz’utujiil:

¿Naq chi re toq xqaakoj taq ch’uti’n taq rub’eyaal, chi nqalajisaxi k’in rojtaqixiik ja rukemiik tziij chi paam awa’ ja jun rub’eyaal saamaaj ri’?. Rumaal chi kojtaq chi toq naak’ut rukemiik ja tzijob’al chi keewach ja taq ak’alaa’, nkinimarisaaj kina’ooj chi rojtaqixiik ja taq naquun chi riij ja rutzijob’al. Rumaal chaqajaa’ chi ja tijooneem nb’aan chi paam ja tijob’al rixiin kaamiik, ma tikeeya’ ruq’ijool ja k’utuneem k’in ojtaqiineem k’in ma tikeeya’ ruuq’iij ja taq rub’eyaal rixiin ja rukemiik ja tzijob’al, k’in nya’ ta chi ruuwach chi rusoliik ja rucholaaj, rub’eyaal rutz’ukiik, rusoliik ja rukemiik ja rutzijob’al jaa’ ak’aal.

Ja rojtaqixiiik k’in rijliik ja taq na’ooj rixiin jani’ nsamaji, taq nimatziij, rukemiik, b’ajneel, runuk;iik ja taq k’u’xatziij, k’in keeri’ rixiin chuwaaq kaab’iij chi ja tijoxelaa’ ne’okl chi paam ja taq rub’eyaal rukemiik ja taq nimatziij ja nimaq chik rucholaaj runuk’iik, kani’ chi re rub’eyaal jani’ rukoniij ja tzijob’al rixiin pa b’eey, rixiin pa taq mokaaj, kani’ chi re rukojiik pa taq ajilab’al. Ja tijob’al kixiin ja taq ak’alaa’, rajawaxiik chi re chi k’o nruuya’ ruq’ijool ja tzijob’al k’in taq tziij rixiin ja taq ajilab’al. Chaqajaa’ chi paam awa’ ja jun saamaaj ri’, nqaak’ut jani’ jun ti rub’eyaal ja k’utuneem k’in sik’ixiik ja tzijob’al Tz’utujiil, ma tiqaak’ut rucholaaj k’in rub’eyaal ja rukeemiik ja ruukaab’ tzijob’al, rumaal chi rajawaxiik chik jun rucholajiil k’in rusamajixiik.

Nqaaya’ opoon rub’ixiik chi re ja tijooneel, k’o chi nsik’iij ronojeel k’in chi junjunaal ja taq tanaaj ja ya’oon chi paam, utz k’a jab’el ruk’utiik nruuya’ chi keewach ja taq ak’alaa’. Ja wi keeri’ rub’eyaal xtruub’an, ejqaal nruuchap opoon rii’ ruk’iin rojtaqixiik rusik’ixiik k’in rusamajixiik, k’in keeri’ chi re, chi nrojtaqiij chik ruuwach juulee’ taq wuuj ja nk’atziin chi re ja tijooneel. Ja taq rusik’ixiik ja taq wuuj k’in rusamajixiik, ma k’o ta jun rub’eyaal xqaaya’ ta. Atat at jun ajtiij, natkowiini nano’jiij rub’eyaal ja rusik’ixiik ja qas utz nel chawaach, utz nakanooj taq choloon, pach’uun taq tziij k’in nakanooj taq rub’eyaal rixiin chi natijooj awii’ chi riij. Utz nakanooj rub’eyaal chi rukojiik jun ti wuuj chi natz’ijb’aaj, ja taq naquun utz k’in ma utz ta nel chawaach, tatz’ijb’aaj chi ruuwach ja ti wuuj, utz k’a natkowiini naakoj chik pa jun q’iij owi kuk’iin chik juulee’ taq ak’alaa’, k’in keeri’ natkowiin chaqajaa’ naaya’ runimarisaxiik awa’ ja jun ti samajib’al ri’, chaqajaa’ nanimarisaaj ana’ooj chi riij ja ruk’asalemaal ja qatzijob’al Tz’utujiil.