Nuestro idioma en la escuela/Q'anjob'al/Reconocimiento y sensibilización gramatical

Ochejb’al

1. Choqab’ el sjelanil heb’ kuywom skuyon yin watx’ stxolil sti q’anjob’al.
2. Choqab’ jelanb’i el heb’ kuywom sq’anon sti’ q’anjob’al yintz’ib’.

Sk’exel B’i’ej

Hayin, hayach, ha’ hayon, hayex, ha’...heb’.

Jun kab’ stx’oxb’anil tzet chi yun sq’anchaji:

Hayin maxin q’ajtoq yet ewi.

Hoqon toq hayach

Ha’ cham Maltin max telk’oji.

Hayon hoqon toq mulnajil

Hayex ti’, tz’aqom q’anej hex.

Ha’ heb’ hoq meltzoj heb’ nani’.

B’i’ej

Ay juntzan q’anej chi q’anlay yet chi aq’lay ok sb’i juntzanoq tzet yetal. Juntzan q’anej ti’ haton heb’ chi yiq b’i’ej. Yetoq b’i’ej ti’ chi sje’ jahon ok sb’i anima, no’, te’ej, ante’laq, ma juntzanoq k’al tzetal. Haxka juntzan stx’oxb’anil ti’:

Ixim ajan, ch’en waykan, an ak’um, te’ tx’at, ix Axhul, naq Mekel, tx’an tx’uxub’, no’ ak’atx’, cham motz… juntzan q’anej q’eq yok ti’, haton heb’ b’i’ej. Ha heb’ chi haloni tzet sb’i juntzan chi aq’lay b’inaj tu’.

Hach Kuywom: Watx’ wal chi yun haq’anlen el tet hamaxhtol ta ya tzet k’am wal chi elapnoq hanab’al yib’an juntzan q’anej ti’. Chi uj k’apax haq’anlen tet tzet junoq xa un watx’ chi yil yib’an juntzan kuyoy chi ok yib’an koq’anjab’al ti’.

q’anb’alil jun b’ijan q’anej yet chi allay mak ay yet junoq tzet

Yet chi allay mak ay yet junoq tzet chi sje’ sq’anlay juntzan b’ijan q’anej chi alon mak ay yet b’i’ej. Ay kab’ maqan yoki. Hatek’al ha’ tzet yet tz’ib’ chi cha’on ok junoq b’i’ej tu’. Ta yetoq jaqti’ (vocal) kayti’ chi yunej:

Wajan, hajan, yajan, jajan, heyajan, yajan heb’.

Juntzan puch q’eq yoki, haton heb’ chi aloni mak ay yet junoq tzet.

Ta maqti (consonante) hoq chahon okoq kayti chi yunej:

Hintx’at, hatx’at, stx’at, kotx’at, hetx’at, stx’at heb’.

Juntzan puch q’eq yoki, haton heb’ chi aloni mak ay yet junoq tzet.

Mochb’anil b’ihej

Juntzan b’i’ej chi sje’ yay stuqantaqil sxol. Ay kab’ tuqan yoki. Jun tuqanil ta ay mak inej jun jun b’i’ej. Junxa tuqanil yet tzutb’il skawxi. Yet sataqtoq ti’ hoq kuychaj skab’il tuqantaqil b’ihej tu’:

Yok tz’aqil sjolomal

Jun tuqanil b’i’ej ti’ haton heb’ chi aloni mak ay yet junoq b’i’ej. Yet chi yun kaqtu’ kax chi ok stz’aqil sjolom -il ma -al. Haxka stx’oxb’anil:

Stx’oqlil Yet	ay mak yet
Chik’	hinchik’il Hachik’il Schik’il
Ix	wixal hixal yixal

Yel stz’aqil sjolom

Jun tuqanil b’i’ej ti’ yet chi ok yet junoq mak yet kax chi el stz’aqanil sjolom. Haxka stx’oxb’anil ti’:

Stx’oqlil Yet	ay mak yet
Pichilej	hinpichil hapichil spichil
Xanab’ej	hinxanab’ Haxanab’ Sxanab’

Ay mak k’al i’nej

Ay juntzan b’i’ej ay mak k’al chi i’oni. Chi sje’ yilchaj heb’ tol chi scha’ok heb’ yetoq y_ ma s_. Haxka stx’oxb’anil:

Yanil	yal	yin	yili
Yalil	sti’	yayil	yul

Hach maxhtol: Chi hal tet heb’ kuywom tol chi say heb’ kankantaq q’anej yib’an jantaq tzet mayal max skuy heb’ yib’an tzetaq yok smochkiltaq q’anej b’ihej mayal skuy heb’ ti’ nani’.

K’am mak chi i’oni.

Haton jun tuqan b’i’ej k’am k’al chi sje’ yillayi. Haxka stx’oxb’anil ti’:

Stx’oqli k’u xajaw kaq’eq’ asun

Yet ay mak yet komam k’u kotxutx xajaw komam kaq’eq’ cham asun

K’am sk’expojal

Haton juntzan tuqan b’ihej k’am chi k’expoji ta tol chi ok yetoqal. Haxka stx’oxb’anil ti’:

Stx’oqli tx’at b’e keneya xan kapey

Yet ay mak yet hintx’at kob’e hakeneya koxan skapey heb’

B’i’ej chi k’expoj junelnej

Stx’oqli ´ Na

Yet ay mak yet watut hatut yatut jatut heyatut yatut heb’

Kab’ xe’ b’i’ej:

Haton heb’ b’i’ej chi watx’ji aj yetoq kab’oq ma oxeb’oq xe q’anej kax jun ch’an tzet chi yal elapnoq. Chi uj swatx’ji ay yetoq junoq xe yilib’al b’i’ej yetoq sxe’ b’i’ej. Haxka tx’oxb’anil ti’:

Stx’oqli Yaxchew Saqb’at Ajb’e

Yet ay mak yet koyaxchew hesaqb’at wajb’e

Hach maxhtol: Chi say heb’ kuywom jayeb’oq xa q’anej yib’an juntzan q’anej mayal max skuy ti’. Chi swajok heb’ sb’a yin oxtaqwanil kax chi stz’ib’en heb’ yul yun.

Stx’oqli xe’ ch’im sat kan josom te’

Yet ay mak yet koxe’ ch’im hasat kan sjosom te’

Mojan b’i’ej:

Haton heb’ b’i’ej kab’ xe’ q’anej chi watx’jen ajoq. Ha’ jun xe’ q’anej b’ab’el ib’il aj yuj jun skab’. Haxka stx’oxb’anil:

Stx’oqli sti na yiximal q’anej yaqan wale’

yet ay mak yet sti kona yiximal koq’ab’ yaqan kowale’

Mojan b’i’ej chi ilay skab’il:

Haton heb’ b’ihej chi watx’ji k’apax aj yetoq kab’ xe’ q’anej kax chi ilay skab’il yet chi ilay ajoq. Haxka stx’oxb’anil:

Stx’oqli Mam ichamej Mamej txutxej Ihej txikinej

yet ay mak yet Komam jichmam hemam hetxutx heyihej hetxikinej

Mojan b’i’ej utewom

Haton b’i’ej chi watx’ji yetoq kab’ xe’ q’anej. Ha heb’ b’i’ej ti’ k’am chi uj yilay aj heb’. Haxka stx’oxb’anil.

Sayoj si’

Aloj q’anej

K’upoj te’

Sq’inal Xhun Kwin Xhapin

Bweno, a yet chaq’anlej el ayin yichb’anil hinq’inal. Pwes, b’ab’elal hoq wal hinb’i Xhun Kwin Xhapin hinb’i. Aja, Xhun Kwin Xhapin hinb’i (b’ay max), hoq wal jab’oq yin hinq’inal b’ay xin ch’ib’i. B’ay xin ch’ib’i, maxin ch’ib’i yin uninal yin meb’ahil. Ja’, hinkajlub’ a tu kajan hin b’aytu’. A tu’ xin alji b’ay jun chi yiqa’ Kanton Kristo Rey. I b’ay xin ch’ib’i a ton b’ay chyiqa’ Yul Ch’en……Jun q’anej ti’ ayxa sinkwentayun anyo nani’ ti’. I yin kasi yin waxaqeb’ ab’il hin maxin chahon ok hinmulnaji. Ja, yet maxin ch’ib’i, b’ab’elal maxin wajwi sakate. Chin waj sakate no chej, lob’ej no chej konchi yuj. Ja, xin waj lob’ej no’ txitx. I chin mulnaji, chin mulnaji. A yet chon mulnaj payxa tu’ ch’ok komulnajil yuj komam yuj kotxutx. Ja’, ta k’am chach mulnaji, k’am halob’ej porke tol meb’a’ anima hon. … Yet xin ch’ib’i ay b’ay junel ch’an chon low yul k’u. Ja’, i ay k’apax heb’ wet animil yet jun tyempohal tu’ xya’ sufrir axka hin ti’. Max wilteq. ¿Tzet yuj? porke axka ayonon kanlajonwan hon yuj kotxutx komam. Ja’, kanwan winaq i b’alonwan wanab’; puro ix k’al. Jun ay b’ay chjala’ ke xja’ meb’ahil konchi. Ay k’apax b’ay a’ heb’ komam ti’ heb’ kotxutx ti’ xk’aytoq heb’. Ja’, maj yilteq heb’ tzet xon yut yilon ch’ib’ heb’ komo tol ay jun kob’eyb’al ib’il tol hab’ tol awas ta tol a’ heb’ komam kotxutx tol chi mitx’lay way unin yet k’am chjay mas unin. A pax ahon xon el nilnaj hon i manxahoq hon. Ayin ti’ max wala’ yujtol junel ch’an chin low yul k’u ma kayel ch’an. Yet q’inib’alil chi kolo jun pat, chi kolo jun yet chumam, chi kolo jun yet yayk’u. Pero xim patej chi kolo’ tu’ a’ ton xim chjal trigohal. Ja, ay b’ay chi lajwi ajoq, chi kochihaytoq an xaq is yinxa sek’al. Ja, chi noj kok’ul yuj an. I ta chi lajwi aj an xaq is, ay b’ay yet chi lalwi ajoq, axa an tuxib’ a’ an chi kochi’ chi noj kok’ul. Chi kochi’ wal jun mimeq sek’. Ta k’am tuxib’ chi kochi’, ayin ti’ maxin lo’ k’apaxoq jun chi yiqa’ sat te joljos te’, -xhi. Koch tomate, koch te’ chi jal chi b’inaj nani’ te’ mil tomate, -xhi heb’ yuj an ak’un pajich. Ja’, chi kolo’, chi kochip ch’an. Axka hintxutx ayin ti’, yet tu’ meb’a hon, ay naj txon hintxutx b’ay txomb’al. Chi txonwi chib’ej. Ay b’ay ch’el no’ manteka yin no’(s)jolom txitam ma yin.... A no’ manteka tu’ chi b’onlay naj... Chi toj manteka (s)xol itaj, chi toj manteka (s)xol tuxib’ ma chi toj manteka (s)xol juntzan joljos te’ chi wal tu’, chi kolohoni .

Texto extraido del Proyecto Nuq’ej.

Código: txt003q7annuq7ej2006

Fecha de Grabación: 10-10-2005

Trancrito por: B’alam Mateo y Micaela Estela Hernández Toledo

Fecha de Transcripción: 05-03-2006