Nuestro idioma en la escuela/Q'anjob'al/Expresión dinámica

Ocheb’al

1. Chi yoqtanej el heb’ unin stz’ib’li k’al yalon sq’anej max skuy yin syalixhal kax chi uj snahona aj juntzanoq xa ak’ nab’alej k’al junoq xa tzet chi yoqtanej eloq yet chi kuywi.
2. Chi uj stz’ib’en heb’ unin stz’ibli k’al yalon sq’anej kax chi uj skajay ek’ yin masank’ulal yetoq junoqxa yet animahil.

Chi uj stx’oxon heb’ tzet chi yun yok q’anoj ix yet payxa

Heb’ unin yowalil chi yojtaqnej el heb’ tzet yaq’on kob’eyb’al yet payxa. Yuj tol ha’ hoq aq’on ok yib’ heb’ yin stx’oxb’anil yul jun yib’an q’inal ti’. Haxka tu’ hoq yojten el heb’ sb’eyb’al skonob’, sb’eyb’al smam yichmam, stxutx ixnam. Ha’ ton juntzan b’eyb’alej tu’ chon tx’oxon el sataq juntzanoqxa konob’ yul Miman Konob’ Xeq’aq’ ti’ k’al yul smasanil yib’an q’inal.

Hach Kuywom Tol wal chi heyak yin hek’ul jantaq tzet chi yal hemam hetxutx ayex yuj tol jun nab’alej tu’ man tok’aloq chi sna’aj heb’ tol yab’naq kan heb’ tet smam stxutx. Yuj ton tu’ xin yet chach q’anjab’ yetoq heb’ ma yetoq hamam ha txutx ixnam chi haq’anlej el tet heb’ tzet wal chiyun yi’on heb’ komam ixham heb’ kotxutx ixnam smojanil yet tax payxatoq. Watx’ tol hoq hatz’ib’ej yul hun kax hoq hapojon alon yetoq heb’ hetb’i b’ay kuyuj ti’.

Chi uj yok ab’ix yuj heb’ yul ch’en pojom ab’ix

Ha yulaq konob’laq q’anjob’al ayaxa juntzan ch’en chi i’ontoq q’anej sxolaq kaq’eq’ kax chi apni ok yulaq te’ na, yulaq yatut konob’ kax chi ab’lay junoq nab’alej junoq ab’ix, junoq b’it, tx’yak’al tzet chi yalel juntzan ch’en tu’ xin. Tuton watx’ pax xin ta chi uj k’apax yalon heb’ kuywom jab’oq yet tzet chi yochej chi yalel juntzan ch’en tu’. Yamita ay jab’oq yob’ lanan yunen yul sk’ultaq, julaq skonob’. Heb’ unin, heb’ q’opoj, heb’ ach’ej ay wal watx’ nab’alej chi uj yalon heb’ sxol smasanil konob’. Ha’ junxa xin ay juntzan ch’entu’ k’am chi yal koq’anej.

Tol kastiya k’al chi yal heb’ anima chi mulnaj yin. Ha’ pax jetanimahil man smasaniloq heb’ yoqtaq kastiya tu’, ma txekel tzet chi yal jun ch’en tu’. Koch tok’al chi txoltxon ay chi yab’ anima man yoqtaqoq kastiya tu’.

Hach maxhtol: Chach q’anjab’ yetoq junoq anima yajawil yet juntzan ch’en pojom ab’ix, pojom q’anej tu’. Yamita chi yochej heb’ chi yaq’ junoq b’eqanil tet heb’ kuywom kax chi yalon el heb’ junoq nab’alej yin q’anjob’al ti’. Tol hoq haq’an tet heb’ kuywom tu’ kax chi stz’ib’en heb’ snab’al tu’ yin q’anjob’al. Tol wal hoq kam yok mulnajil watx’ yetoq heb’. Man komon q’anejoq hoq toq yal heb’ ta tol chi salay junoq b’eq tet heb’. Watx’ tol hoq ok lajti’ yetoq heb’ smanil kax jun kawan oxwanoq ch’an heb’ hoq q’anjab’oq.

Chi uj yok q’anej yuj heb’ kuywom yib’an tzet yun sq’anlay mulnajil. Yin kataqwanil chi uj jun ti’.

Tzet chi yun yok txaj yetoq heb’ cham ora Ix Ewul: Chikay matal ay wal jab’ hin q’anleb’al ayach.

Xala Matal: tzet wal chi chwal. Tzet wal chi ohcej chi ab’ekoq.

Ix Ewul: tzet wal chi yun yo txaj yetoq heb’ cham ora?

Xala matal: Tomi ayto wal tzet chi ok juntzan tu nani’ wune’. Tzet xan het hachti’

Ewul. K’amaq xin chikay, tol wal miman yelapnoq juntzan ehb cham ora tu’ yib’an koq’inal xhi hinmaxhtol yuj xan chi wochej chi wab’ok tzet wal yayji ok heb’ cham.

Xala Matal: Hinye xin txutx yekal chin ay wal wonan hetoq kax hoq walon txet yay ok heb’ cham ora tu’ yul koq’inal.

Chi uj stz’ib’chaj ay nab’alej watx’ yoki: chi’q’anej

Haxka yet chi chalay sq’inal heb’ txutxej. Ma yet chi ajel yab’ilal anima. Tol chi tit wal junoq tzalojk’ulalil yin spixan maktxel chi tz’ib’en tu’. Yuj tol ha’ yin pixanej tu’ chi alji aj jun q’anej tu’ xan chi yiq chi’q’anej.

Hach maxhtol: Watx’ chi hakuy heb’ kuywom yin stz’ib’chaj juntzan q’anej ti’. Chi uj k’apax stz’ib’en heb’ yin junoq te’ te’, an xumak, yib’an junoq no’ noq’, yib’an junoq witz ak’al, k’ultaq. Tx’yal k’al tzet yib’an chi uj stz’ib’li heb’ kuywom tu’. B’ab’el watx’ tol chi tx’oxlay heb’ yin tzet chi yun yok tz’ib’ tu’. Watx’ k’apax chi al tet heb’ tol yul smasanil q’anej yul yib’an q’inal ti’ tx’yal k’al k’al tzet chi tz’ib’layi.

Tx’oxb’anil

Jun kab’ hin q’anjej b’ay hintxutx'

Hach txutx miman wal k’ulal chi yala’ Ta tol wal ay b’ay puch max wutej hinb’a ayach chi tit wal yin hink’ul hinq’anon miman k’ulal ayach yuj tol aywal b’ay chi tit jun kusilal yin hink’ul yet najat ayin. Chi wal wal ayach xin chik tol miman wal chi hutej hak’ul win ta wal ay b’ay maxin ek’wal yib’an. Yuj wal hakamk’ulal ikis wejek’ yul yib’an q’inal ti’. pal ay mi b’ay maj hin yiqej tzet max al ayin xin. Hach txutxin chin q’an wal tet cham jajawil yek’ jetoq yin esalil jetoq junjun k’u tol txajib’il wal chach yutej. Tol k’amxa maktxel ay wal skamk’ulalil win hax het tu’.

Yet jun k’uhati’ chi kocha’ jun q’in yin sb’i heb txutxej yul jun konob’ xeq’aq’ ti’ yuj xan chi tz’ib’ej jun kab’ hinq’anej ti’. Chi hacha’ wal wal xin txutx yuj tol ay wal k’apax jun hinmiman kamk’ulal hin. Tzalojk’ulal hoqab’ hoq ek’ jun k’u ti’ huj xin.

Junoqxa tx’oxb’anil

Witz’ Ak’al

Tak’al sjolom witz jan mimeq ch’en
max ab’lay yoq’ mam kaxhlan
tak’al schon jun miman witz
max ab’lay sb’il kampanu
wal nani yet chuman k’u

Palta man pax ayoq kaxhlan ,
ma kampanu sjolomlaq witz ak’al
ma sxolaq mimeq ch’en.
¿Tzetxam jantu’?

Haton jan txajul witz
b’ay kajan heb’ Cham
yajaw yulaq witz ak’al;
yulaq mimeq na oro xak’al yili, yajaw
chi ek’jab’ ek’ yib’an icham txuk’ chej.

Witz ak’al b’ay chi paxkantoq iloj chej
aktaqtxel chi stxonkantoq
spixan sk’exeloq b’eyomal
sat tx’otx’ tx’otx’ ti’.

Ha sb’i junan jan witz ak’al tu’kaylaqti’:
Yaxkanul, Tz’ib’aj, Mimanwitz…..
Xolaq mimeq te’ ton yilitoq yin,
titol pax mimeq konob’ yul
b’ay aykantoq spixan anima masanil q’inal.


Gaspar Pedro González
Sq’anej Maya’
Palabras Mayas, página 36.
Yax Te’ Foundation, USA, 1998.