Nuestro idioma en la escuela/Q'anjob'al/Escritura-expresión escrita

Chi uj stz’ib’en yin stxolilal yin q’anjob’al smasanil tzet chi sna’. Chi kuywi heb’ unin yi’on sjelanil yin stz’ib’chaj sq’anej yin watx’.

Tz’ib’ yib’an nab’alej Chi kuychaj stz’ib’li heb’ kuywom yin sq’anej yib’an tzet chi sna’ k’al tzet chi yochej yin sq’anej max skuy yin syalixhal. Yetoq sq’anej chi uj stz’ib’chaj smasanil tzet yoqtaq ma tzet chi sna’ wal yin watx’il. Ha’ yul sq’anej tu’ ay tzet chi tz’ib’lay yin watx’. Ha’ pax yet chi yochej chi ek’toq yul kastiya k’amxa wal schi’al yallayi. Tzet yuj, yuj tol ay q’anej k’am chi ek’toq yin stz’aqanil yin kastiya tu’. Yuj ton tu’ xin tol wal yowalil tol chi kuychaj stz’ib’li heb’ kuywom yin sq’anej tax yin syalixhal. Hach maxhtol: Chi al tet heb’ kuywom tol chi stz’ib’ej heb’ q’anej yetoq smasanil tz’ib’ kax chi mulnaj heb’ yin kataqwanil ma oxtaqwanil. Chi stz’ib’ej yechel tz’ib’ tu’ yet chi el yich q’anej, snan k’al slajub’ q’anej. Stxolil tz’ib’ yet Q’anjob’al p, t, k, q, b’, t’, k’, q’, ? tz, ch, tx tz’, ch’, tx’ s, xh, x, j, h m, n, l, r, w, y. Tx’oxb’anil: Chi yil sk’exk’exal stxolil tz’ib’ yetoq juntzanoqxa q’anej skawilal Q’anjob’al. Watx’ tol chi yojtajen el heb’ kuywom tol ay k’apax juntzanoqxa q’anej skawilal skonob’. Chi el nab’alej yib’an haxka tzet lajan yok yetoq yet sq’anej ma tzet k’exkixhtaq yoki. Hex kuywom: Chi yil yechel tz’ib’ yet Akateko k’al yet Chuj kax chi hetz’ib’en yul heyun tzet lajan yok yetoq Q’anjob’al k’al tzet k’exk’ex yoki. Watx’ k’ax mi ta tol chi hesay heyil jayeb’oq q’anej yin Chuj k’al yin Akatekoheb’

Tx’oxb’anil q’anej yet Chuj k’al Akateko

Chi skuy k’apax tzet chi yun yok tz’ib’ wal yin watx’ haxka chi yal stxolilal q’anej. Hach maxhtol: Chi hakuy heb’ unin yin jantaq tzet tz’ib’eb’il yib’an tzet wal chi yun yok stxolilal tz’ib’. Tol yowalil chi kuylay heb’ unin tzet wal chi yun sq’anlay junjun yechel tz’ib’. Haxka heb’ yalixh k’al heb’ mimeq yaqan tz’ib’. Chi skuy k’apaxo jantaq wal chi yun sxol yaqan junjun jitz’ib’. Tx’oxb’anil: Chi wal wal kan jun hinq’anej ayex chin k’utz’in chin k’ajol. -xhab’ jun cham winaq tet heb’ yuninal yet hab’ wal kan yaj jun cham ilya’ ayok yin cham. -Tzet xhi mamin. -staq’wi aj ix kutz’inej b’ab’el. -Mamin tomi ya’ wal yok hin chi hab’ej. -xhab’aj naq k’ajolej yal ach’ej. -K’amaq k’utz’in k’ajol tok’al chi wochej chin q’anjab’ heyetoq junoq b’eqanil. -xhab’, cham mamej tu’. Hex kuywom: Mayal max jilaj heyetoq xin tol ay sjelanil tzet chi yun kotz’ib’li. Chi kam heyiloni tzet chi yun yel yich jun jun jit’tz’ib’ k’al junoqxa tzet yechel tz’ib’ chi q’anlay yet chi ok tz’ib’ tu’. Watx’ k’apaxoq chi heyilaj tx’an un kaytu’ watx’ chi hekuyteq tzet chi yun yok tz’ib’ tu’. Chi kuylay yin b’aytal chi q’anlay stxolil tz’ib’ mimeq stel k’al yalixh stel. Kayti’ tol wal chi kam skuyon heb’ kuywom tzet q’anejal b’ay chi q’anlay jun jun yechel tz’ib’ yalixh ma mimeq. Haxka jun jun tx’oxb’anil chi tit sataqtoq ti’ hoq el nab’alej tzet wal chi yun yok tz’ib’ yetoq jun jun yechel tz’ib’ tu’.

Chi tz’ib’chaj sb’i q’anej maya’. Achi, Akateko, Awakateko, Chalchiteko, Chuj, Ch’orti’, Ixil, Itzaj, Kaqchikel, K’iche’, Mam, Mopan, Popti’, Q’anjob’al, Q’eqchi’, Poqomchi’, Poqomam, Tektiteko. Sb’i heb’ cham ora (Stxolil Q’inal)

HACH MAXHTOL: Chi hal tet heb’ kuywom tol chi stz’ib’ej heb’ sb’i lajonwanoq yetb’i. Watx’ wal chi yun sq’anon mimeq tz’ib’ haxka yalon stxolilal tz’ib’ iqleb’il yayji. Ma chi stz’ib’ej heb’ sb’i lajonwanoq anima kajan skawilal yatut. Lajonwanoq anima kajan b’ay sk’ultaq. Chi stz’ib’ej heb’ lajuneb’oq sb’i winaq, ¿lajuneb’oq sb’i winaq. Lajuneb’oq sb’i ix unin, icham winaq, winaq unin, ix, ixnamil ix.

Watx’ k’apax chi yun yok kuyoj iqelal yib’an junoqxa tzet chi q’anlay yin tz’ib’ tu’. Ay k’al tzet chi q’anlay yet chi ok tz’ib’ tu’. Man hasanoq yechel tz’ib’ tu’ chi q’anlayi. Yet chi q’anlejom el junoq tzet, chi q’anlay juntzan ti’ la: ¿ ?, chi koq’an heb’ yet chi el yich k’al yet chi lajwi jun q’anleb’al tu’- Ha’ heb’ chi aloni b’ay chi el yich k’al b’ay chi lajwi junoq q’anlejb’al. Tx’oxb’anil: ¿Tzet hab’i? ¿B’aytal kajan hach? ¿Tze hoq kokuy nani’ maxhtol? ¿Tzet chach oni?

HACH MAXHTOL Watx’ mi xin chi hacheq heb’ kuywom stz’ib’en lajuneboq q’anlejb’al kax chi skuyon heb’ b’aytal chi q’anlay juntzan yechel tz’ib’ ti’. Chi uj k’apax stz’ib’li heb’ yin mochanil, haxka tu’ chi uj k’apax skollen heb’ sb’a skuyon juntzan tz’ib’ ti’. Yamita yin kataqwanil, oxtaqwanil,kantaqwanil. Ha’ tak’al ha’ jantaq kuywom yin jun jun maxhtol. Yet wal chi tx’oxlay junoq tzalejk’ulal ma junoqxa tzet chi on anima. Chi q’anlay junti’ la: ¡!

Tx’oxb’anil ¡uy wal jun lab’aj! ¡chil hab’a! ¡elaneq! Hex kuywom Chi heyilaj jun ik’ti’ chi tit sataqtoq ti’ kax chi heyiloni tzet wal chi yun sq’anlay tzetaq mayal max hekuy ti’ nani’. Chi lajwi chi uj hetz’ib’en jayeb’oqxa jit’q’anej ma junoqxa ik’ti’ tzet chi yun sq’anlay jantaq yechel tz’ib’ mayal max kuychaj heyuj. No’ ixnam kaxhlan yetoq no’ pajtza’

Ayab’ ajtoq jun no’ pajtza’ b’ay jun ha’ yalixh a’ej ayok swayub’oq staynen yune’ kax max apni ok jun no’ ixnam kaxhlan sayon k’apax ek’ swayub’. Mayal wal tu’, tz’inan k’al hab’ ay no’, max yaq’ no’ ixnam kaxhlan tu’ sjos, wal jun miman jos max yaq’ no’, puch wal tzalojk’ulal ay no’, manxa sleq’aloq k’apax no’ yek’i kax max aj yaw no’. Teq’ tereq’, teq’ tereq’, teq’ tereq’, -xhi hab’ ek no’, kax lanan stit yowal no’ pajatza’ tu’ yuj k’al yel yaw no‘ ixnam kaxhlan tu’.

Mayal tu’ xin max isb’i aj no’ pajtza’ yab’en yel yaw no’ ixnam kaxhlan tu’ kax max ajteq t’uqnaj no’ sti’ a’ej tu’, kax max yalon no’ tet no’ kaxhlan tu’: ¡Tz’in kachi!, ixnam leq’ kaxhlan. ¿Tzet xan wal tx’oqxa yel aw? ¿Tzet xan yel wal chi hasom lajwoq tz’inank’ulal kayti’? Lananxa hin kankan chakanil huj. Tol max waq’ jun hinjos, wal jun jos mimaqal. –xhab’ no’ ixnam kaxhlan staq’wi aj tet no’ pajtza’. kax chi k’oli stenon ek’ no’ sjos tu’ yetoq sti’. Ab’ wal xin, ab’ wal xin. Til wal yuj jun jos tx’oqxa yel aw. ¿Tzet ch’oq wal chi hune’ ta wal chi haq’ mimantaqoq hajos haxka wet ti’ la? Matz’e’ wal jantaq hinjos chiwaq’a’, haxkaxa loxhalej yay jit’anoq, -xhab’ no’ pajtza’. Koch tol lananxa sb’uchwaj aj no’ ma lananxa yaq’on ok no’ sleq’al sataq no’ ixnam kaxhlan tu’. Haxkam tu’ xin, tuton wal miman hajos chi haq’a’, hasan xin, hayinti’ man ton mimanoq hinjos chi waq’a’, tol ay wal tzet chi ok hinjos ti’ yuj anima, tol chi ok slob’ejoq, ha’ pax het ti’ ma txekel ta tol ay tzet chi ok yuj anima tu’. Man lajonoq yelapnoq kojos, no’ wet ay wal tzet chi ok no’. Til k’al max yab’ no’ pajtza’ tu’ haxka tu’, ¡txuq’ul! -xhab’ stojkan julnaj no’ yul ha’ a’ej. Max hab’ yab’ k’al no’ pajtza’ tu’ yel yaw no’ ixnam kaxhlan tu’ tx’yal elxa kax majaxa tam ajteq no’ sb’uchon no’ yuj tol max kankan yuj no’ tol man yowaliloq tol miman tzet chi haq’a’ kax miman yelapnoq, k’amaq, k’axk’al mi til ch’an junoq palta tol ay wal tzet chi oki. Victor Montejo No’ ch’ik xtx’ahtx’en sat yib’anh q’inal. Fundación yaxte’. USA, 2000. página 100. Traducción de Ruperto Montejo Esteban, 2011

Hach maxhtol: Junxa tzet chi yun kokuyon heb’ unin yin tz’ib’ watx’o ton tol chi jelay el heb’ yin stz’ib’lay b’isb’al. Jab’ tx’oxb’anil ti’ tok’al ton chi jila’ tzet chi yun stz’ib’layi. Tx’oxb’anil:

Hach Maxhtol: Chi hal tet heb’ unin tol chi uj tz’ib’en tzet yochej haxka yib’an wayichej, Mulnajil yin awtz’un, tzet yok skultaq. Tzet yok yul konob’. Tzet Mulnajilal chi yun stxutx. Ma k’al junoqxa tzet chi nachaj el yuj heb’. Tx’oxb’anil: Ha’ hinmam chi mulnaq yin maxhtolal. Chi pet ajwan chi kolwaj yeotq hintxutx sjanen kolob’ej yet sq’inib’ kax chi lowi chi toj b’ay smulnajil tu’. Najan chi kakan k’ultaq b’ay chi mulnaj tu’. Hatak’al b’ay snahil kuyuj b’ay Paykonob’ chi mulnaji. Hach kuywom: Chi hatz’ib’ej jayeb’oy tzet mulnajil chi yun heb’ het ajnahil haxka tzet chi yun heb’ hanab’ heb’ huxhtaq ma k’al maktxel kajan ek’ hetoq b’ay hatut. Chi yal tzet wal yetal chi sna’ yib’an maktxel chi b’inaj yin junoq ik’ti’ ma ab’il chi yal smaxhtol ma junoqxa yetb’i. Hach maxhtol: 1. Chi uj ilon’aj jun oq ik’ti’ tz’ib jayji ok yul jun un ti’ ma junoqxa un ayek’ hetoq yul snahil kuyuj tu’. 2. Chi haq’anlej el tet heb’ kuywom maktxel ayok yin b’ab’el ma skab’ yanimahil jun ik’ti’ tu’. 3. Chi haq’anlej el tet heb’ tzet sb’i tzet chi yunej, tzet wal yelapnoq yin jun ik’ti tu’. 4. Watx’ k’apax mi xin tol chi sna wal heb’ tzet nab’alej chi yiyelteq heb’ yin junoq ik’ti’ tu’. 5. Chi yal tzetb’il yok b’ay max ek’toq tzet chi yal junoq ik’ti’ ma ab’ix.

Tx’oxb’anil: Haxka jun ab’ix yet naq Txitx ilom txitam: Tol ay wal jun miman ak’al lehantoq sxol juntzan te’. Ha’ pax sti’ jun ak’al tu’ ay snu’q a’ej kax yuj xan chik’alaq. Ha’ k’al ha’ k’apax jun ik’ti’ yet naq Txitx ilom txitam tu’ chi yala’ jantaq b’i’ej chi b’ineji, jantaq tzet yok tzet chi b’inaj tu’, jantaq utewal ayok yin. Maktaq txel chi b’inaji. Chi uj k’apax yok junoq q’anej yin oxtaqwanil unin. Tol chi swaj heb’ sb’a kax chi sq’umlej heb’ sb’a yib’an tzet max uj yin junoq ik’ti’. Chi uj yilon aj heb’ junoq yul tx’an un ti’ ma junoqxa tz’ib’ yayji yul junoqxa un. Ma ay junoq kuywom yoqtaq junoqxa kax chi yalon el sxol heb’ yetb’i. Chim uj yok q’anej haxkati’ la: (yib’an naq Txitx ilom txitam) Naq Antil: ayinti’ maj wal kan wuj yin watx’ tzet k’al max yun jun jun heb’ max b’inej yin jun ik’ti’ mayal max jab’ tu’. Ix Uxhul: ha’ wal chin na’ ayinti’ man wal watx’oq max yutej sb’an naq Txitx tu’ yuj tol max yetnej wal naq cham winaq ajtxitam tu’. Tolch’oqab’ max yaq’ cham smulnajil naq kab’ pax chi ok ijan naq stxonon el no’ Txitam. Naq Xhwan: hayinti’ chi elteq hinnab’al yin jun ik’ti’ tu’ tol k’am b’aqin chi juteq kob’a haxka max yutej sb’a naq Txitx tu’. Naq Antil: yel ton chi heyala’. Man wal watx’oq max yutej sb’a naq Txitx tu’. Kax mancheq jutej kob’a haxka tu’. Ta yob’ chi jutejk kob’a tet junoq anima, pax yet hoq koq’anen junoq kolwal juneloqxa maj ok tukan jin.

Hach maxhtol: Chi hal tet heb’ kuywom tol stz’ib’ej heb’ snab’al chi yiyelteq yin jun ik’ti’ mayal max b’inej tu’. B’ab’el mulnajil yin junjunal. Skab’ chi wajok heb’ sb’a yin oxtaqwanil. Kax junxanej tzet hoq yal sxol smasanil yetb’i. Chi uj yelapnoq snab’al yib’an junoq ab’ix. Chi yala’ tzet syataqil yin k’al tzetb’il yaq’on stxolilal. Chi yala’ tzet max yun yel yich k’al tzet chi yun slajwi. Tzet nab’alej chi elteq yib’an. Tzet swatx’ilal chi kokuy yin kab’ ma oxeb’ ik’ti mayal yab’ heb’. Hach maxhtol: Chi hilaj jun ik’ti’ yib’an No’ tz’ikin chi tx’ajon sat yul yib’an q’inal. Yin jun ik’ti’ tu’ chi el nab’alej yib’an yetoq heb’ kuywom kax chi yalon heb’ tzet k’al max yal jun jun heb’ chi b’inej yin. Chi yal k’apax heb’ tzet swatx’il ma syob’al max yal jun jun maktxel chi b’inaj tu’. Yet chi lajwi xin chi yal heb’ kuywom tzet nab’alej chi sk’ub’ej kan heb’.

No’ tz’ikin chi tx’ajon sat yul yib’an q’inal Yet payxa, yet tax yul sq’inal heb’ cham komamjichmam heb’ kotxutx ixnam, wal heb’ kob’ab’el komam txutx ixnam. chi aq’lay b’inaj tzetb’il max yun yek’toq jun miman ilya’ yet max ch’ib’aj ha’ ha’ ej yul jun yib’an q’inal ti’. Pilan max smuqkantoq ha’ a’ej tu’ smasanil jantq tzet ay sat tx’tx’. Max aj k’al ha’ pilan max apti tak’al ha’ sjolomlaq mimeq witz. til xanej jun te’ na max Kankan wahan yib’an ha’, b’ay max kolchaj kan jantaq no’ noq’ ay ti’ nani’. Tx’al k’al k’uhal max ek’k’altoq nixhtaqil max paxay ha’ kax max tanaj ha’ sat tx’otx’ tx’otx’ ti’ junelxa. Yet b’atxankan ok te’ na tu’ yib’an ha’ tolab’ ha’ naq yajawil no’ noq’ ti’ max scheqtoq naq no’ Mamej Ch’okil yil tzetb’il yej yib’an ha’ a’ej tu’. Max yil no’ xin to k’amto chi paxay ha’ ayman max meltzajteq no’ yaq’ ab’ix haxka tu’ tol chi stx’ox no’ tol chi syiqej no’ scheqb’anil.

Max ek’toq jayeb’ xa k’u max cheqlaytoq no’ usem yilon ta tol mayal max paxaytoq ha’ a’ej tu’. Ha’ yet max toj no xin max yoyne sb’a no’ stoj satkan solaq kaq’eq’ max lajwi tu’ xin max toj schon jun witz txekel xa ajteq yib’an ha’ a’ej tu’ kax max xew no’ kaytu’ yuj tol kaw wal nojchajnaq sk’ul no’ yuj wajil. Ha’ b’ay tu’ max ilchaj ichamtaq kamnaq no’ kaw ay xa sjab’ sq’atoq. Icham usem manxa nahanoq scheqb’anil yuj max ok notxan lowoq hatak’al yet max noj sk’ul. Max lajwi snoj sk’ul icham usem tu’ xin max meltzojtoq yaq’on ab’ix yib’an tzet max b’et yilteq. Ha’ yet max apni yul te’ na tu’ maj chalayoktoq yuj heb’ yetb’i yuj tol k’amxa chi uk’chaj yel sjab’ syaqil sti’. Yuj jun yob’k’ulal tu syutej sb’a tu’ xin max chejlaykantoq no’ slo’ smasanil jantaq ichamtaq yaq kamnaq no’. Kaytontu’ max skankan no’ yajawilaloq yin tzetaq yaq kamnaq no’ k’al jantaq tzet lanan sq’atoq. Hataxtontu’ max kankan jun taq’il yib’an sq’inal no’ stz’ikin chi saqb’en aj jun yib’an q’inal ti’. Yetoq sti’ chi kolwaj yi’on aj jantaq tzet chi q’atoq yul yib’an q’inal, masanil jantaq tzet chi yaqb’I sat tx’otx’ tx’otx’. Haxka tontu’ max yun smimank’ulalne no’ usem sk’ul yin tzet max utelaykan no’. Kaytontu’ max yun stojkan lenaj icham usem tu’ kax max yoyon sb’a stoj stilaq mimeq olan sayon ek’ tzet q’ajan slohoni tzetaq q’anaqtoq. Victor Montejo. No’ Ch’ik xtx’ajtx’en sat yib’an q’inal. Fundación Yaxte’. USA. 2000. página 2. Traducción de Ruperto Montejo Esteban, 2011.

Chi uj stz’ib’lay tzet chi uji Ha’ kayti’ chi uj yok tz’ib’ yib’an tzet yojtaq junjun unin. Haxka tzet chi uj yet nab’il yet chi ek’toq q’in b’ay skonob’. Tzet chi yun anima yulaq k’ultaq. Ma tzet k’am chi yichej b’ay sk’ultaq, ma b’ay yatutal kuyoj. Ma tzet k’am chi yochej tzet yutej heb’ yetb’i sb’a b’ay yatutal kuyuj. Tx’oxb’anil: Ha’ wal b’ay kajan hin yel wal chi watx’ sk’ul anima. Ta ay maktxel chi sjatnej aj junoq sna chi yalel sxol anima kax chis sq’anon kolwal tet heb’ ajk’ultaq. Ay wal man chi swaj sb’a aniam kax chi ok heb’ kolwalyetoq. Ta aymaktxel chi eq’ay ajoq kax chi ok waj tumin. Ta tol yob’taq xa b’e chi ok aw kax chi swajon sb’a anima ka chi ok lajti’ yib’an b’aq’in chi toj heb’ yin pech. Kaywal tu’ chi yun yok kolwal b’ay hink’ultaq tu’. Puch watx’ sb’eyb’al heb anima kax wochwan xin tol hoqin kuy samanil swatxílal tzet chi yutej sb’a anima. Hex kuywom: Mayal heyilaj jun un ti’ kax watx’ pax xin tol chi hetz’ib’ej k’apax junoq tzet chi hena’ yin heyalixhal, sq’inal hetxutx ma hemam, tzet max yun sch’ib’teq hemam icham hetxutx ixnam. Ma k’al junoq aniam wal miman yelapnoq yul hekonob’ ma yul hek’ultaq. Ma chi hetz’ib’ej tzet chi yun schalay yajel yab’ilal anima. Tzet chi yun yok yoxq’in unin tolto max alji. Tzet chi yun stz’unchaj ixim awal, an is, an q’oq’. Ti wal tx’yal tzet chi uj hetz’ib’eni. Junti’ ha’ yul heyun hoq hetz’ib’ej. Yet hoq lajwoq hetz’ib’eni kax hoq heyilon aj sxol heb’ yetb’i. Hemaxhtol hoq yila’ ta watx’ max heyutej hetz’ib’eni.

Chi uj stzib’chaj yab’ixal sq’inal anima Chi uj k’apax stz’ib’en heb unin jantaq tzet yin yalixhtaqil. Haxka sq’inal smam stxutx ma sman stxut ixnam. Haxka ab’ix yab’naq b’ay yatut. Ma tzet max yun sch’ib’teq. Tx’oxb’anil: Matin Lwin sb’i hinmam Oxk’al ab’il sq’inal Kajan b’ay k’ultaq chi yiq Yichlaq Witz Waqwan yuninal Matal Konsal sb’i yetb’i M-13 2508 sb’il yun Ha’ nani’ hatu’ chi mulnaj yoktu’ Til ch’an oxeb’ abiil max ek’ kuywoq Hex kuywom: Watx’mi tol chi hetz’ib’ej yul heyun yib’an ab’ix chi yaltoq hemaxhtol tet hemam hetxutx, yib’an junoq un hoq heq’an yin hekuyuj, ma k’al junoqxa un chi ok jenan sat xan. Tx’oxb’anil: Hex mamej txutxej: Chi wal ayex tol chex jay yin kowajanil b’ay yatut kuyoj ti’ yet lajuneb’ skawinaq k’u sway jun xajaw ti’. Chi el yich kowajanil yet waxaqeb’ sb’ey k’u. Chi heyil k’al heb’a kax watxójab’ k’al ayex yetoq heyet ajnahil. Chi heyil k’al heb’a xin hex mamim hex chikay.

Mekel Antil Tumaxh Maxhtol yet skab’ ab’il kuyoj. Tz’ib’ yib’an tzet chi yun jun jun k’u Chi uj stz’ib’en heb’ kuywom jantaq tzet chi yun junjun k’u. Man yowaliloq tol mimeq chi yun yajan q’anej tu’. Hatak’ala’ tzet ab’ilal ayok heb’ unin. Tx’oxb’anil: Tzet chi yun naq Antil junjun k’u. Nani’ maxin pet ajwan. Yuj tol max pet el hiwayan. Til k’al max ajawan hintxutx kax maxin ajwan yetoq. Maxin lowi kax maxin tit b’ay yatutal kuyuj ti’. Puch wal tzaolojk¿ulal maxin kuywi yetoq heb’ wetb’i. Max lajwi kuyuj xin kax maxin toj junelxa b’ay watut. Maxin low yet chuman. Yet slajwi chuman max b’et hinkol hinmam wajoj yan chej. Yet maxin meltzoji maxin kuywin kax maxin jatnej ay hinmulnajil kanaq yuj hin maxhtol. Yet aq’b’al maxin q’anajb’ junb’eq yetoq hintxutx ixnam yib’an tzet max yun sch’ibteq yet payxa. Max lajwi tu’ maxin tx’aj hinti’ kax maxin toj wayoq. Hex kuywom Hex unin watx’ mi chi hiyelteq henab’al yib’an jun tz’ib’ ti’. Watx’ k’apax xin tol chi heyi’ajteq heyun kax chi hetz’ib’en tzet max yun yet ewi. Chi hel yich yet tax maxex ajwan ha’ tak’al yet maxex toj wayoq.

Ha’ kayti’chi ochelay chi skuy kuywom yel snab’al yib’an tzet chi yab’ej ma tzet chi yilajoq. Kaytu’ watx’ tol chi kam wal snahon tzet hoq stz’ib’ej tu’. Tol k’apax ay sq’anej heb’ kuywom chi yal yib’an junoq miman q’anej chi oki, tol chi el k’apax snab’al yin junoq q’anej chi yilajoq ma chi yab’ej. Watx’ xin tol chi skuy heb’ sb’a stzi’ib’en yin syalixhal kax yet hoq aj heb’ yin watx’xahil sub’oj hoq yun stz’ib’en heb’ yib’an tzet chi sna’ tu’. Hach maxhtol: Chi chi ilaj junoq ab’ix tz’ib’ib’ilxa yul junoqxa un ma junoq ayay yul tx’an un ti’ kax chi halon tet heb’ kuywom tol chi stz’ib’ej heb’ tzet chi sna’ yib’an jun ik’ti’ max hilaj tu’. Kam watx’ ma yob’ tzet chi yun heb’ chi b’inej yin jun ab’ix tu’. ¿Tzet wal nab’alej chi elteq yin xin? B’AB’EL YAX NAB’ ¡Kunununununununun! Sb’il k’u stoj sxolaq witz K’ojan k’ulaaallll….. ¡Kunun un un un un un n u n u n!..... Junelxa ¡Kununununununu! ¡Kununununununu! ¡Q’eq asum, toxa hoq jay nab’. Jun wal miman b’eq: Xhxhxhxh…xhxhxh… yek’ kaq’eq’. Slajwi xin ka sjay b’ulnaj unin, stit toxhnaj nab’ yetoq saqb’at. ¡WAL JUN NAAAAAB’!

Chalalalaxanej yayi. Chi ok wit’an no’ kaxhlan yichlaq te’, chi aj t’uqnaj jun tx’i’ yek’ xuyoyoq, ipan yek’ sut’lab’oq jun chej pixan, xekxon sjay ix ix yalan smok. ¡Kununununun! Ch’olch’on yek’ay ha’ hayej sxol awal. ¡Tzalojk’ulal! Tol sb’ab’el nab’. Sumumi xanej yaj sjab’ tx’otx’ tx’otx’, yekal kab’ej… Tix hoq ajol syaxil an an kam hoq el lehan yul k’ultaq, watx’ mi hoq yun yili yuj an kaq hoq ajoloq. Lanan sjay k’u junelxa sxol sb’onil tz’ab’, chi ek’ jururoq no’ tz’ikin satkan. ¡TZALOJK’ULAL! Gaspar Pedro González Sq’anej Maya’. Palabras Mayas. Fundación Yaxte’. USA, 1998. Pag. 38 y 40.