Choltzij (vocabulario)
(Página creada con «{{DISPLAYTITLE:CHOLTZIJ Vocabulario}} __TOC__ center|400px ==Kowinib'äl.== #Nretamaj ri nab’ey taq choltz...») |
(Sin diferencias)
|
Revisión del 02:11 27 nov 2017
.png)
Kowinib'äl.
- Nretamaj ri nab’ey taq choltzij chupam ri ch’ab’äl, pa rucholajem ri jalajöj motzaj tzij.
- Ntikïr ntz’aqatisaj ri tzij ketaman k’a wakami, rik’in ri rub’anik k’ak’a’ taq tzij rik’in ri rokisaxik ri rujotayixik tzij pa qach’ab’äl.
Choltzij
Ri choltzij jun molaj taq tzij ri k’o chupam jun ch’ab’äl, ow ri nch’ab’alïx ruma jun winäq, o ri k’o chupam jun wuj.
Ri rucholtzij jun winäq jun molaj tzij nretaman chuqa’ ntikïr nrak’axaj.
Ri rutz’aqatixik rucholtzij jun winäq, yalan k’atzinel richin jeb’ël nch’ab’alij ri ruch’ab’äl. We manaq k’ïy ta rutzij jun winäq, k’ayew nub’än chuwäch nusöl rij ri ruch’ab’äl.
Tzij richin pa jay
Kawa’, tawak’axaj tzij, tak’ama’ el re re’, tach’aja’ aq’a’, taya’ rutzil ruwäch atata’, taseqa’ ruq’a’ awati’t, tab’ana’ taq asamaj, tak’utuj utzil, tak’ama’ jun si’, tak’ama’ el ri qameseb’al.
Tasik’ij ri taq tzij richin pa jay.
Tijonel
Taya’ rub’ixik chi ke ri ak’wala’, achike’ taq wachib’äl nqïl chupam jun jay.
Tasik’ij ri choltzij chi kiwäch, k’a ri’ tikisamajij pa kiyonil o pa molaj.
Tzij richin pa jay.
.png)
- K’im
- ch’akät
- si’,
- ch’at
- Xan
- chun
- ab’äj
- tzyäq
- Tz’aläm
- patz’än
- ya’
- chakäch
- Saqk’utb’äl
- läq
- ch’ab’äq
- sanayi’
- Machät
- Meseb’äl
- kotz’i’j
- xar
- Xot
- xuk’ub’
- ya’l
- ulew
- B’ojo’y
- xajab’
- k’ul
- tem
- Ch’ich’
- warab’äl
- tz’aq
- nuch’at
- Kostal
- wana’
- ikäj
- q’utun
- Su’t
- qasi’
- pop
- b’oloj
- Ne’y
- kolo’
- xupub’äl
- q’aq’
- Nutata’
- nuchaq’
- wati’t
- wana’
- Numama’
- nub’aluk
- ch’atäl
- wali’
- Wechan
- nuji’
- wach’alal
- walite’
- Alib’ätz
- ixtani’
- ri’j
- ala’
- Nute’
- nutata’
- numama’
- nuch’utite’
- Nuch’utitata’
- nunimal
- wana’
- nuchaq’
- Wal
- nuk’ajol
- numi’al
- k’a’
Tzijonem
Ri wana’ jun jeb’ël ti xtän, rija’ yalan najowäx chi wochoch ruma xa xe rija’ xtän chi qakojol oj kaji’ alab’oni’.
Toq k’a ti ko’öl na rija’, xsipäx k’ïy retz’ab’al, xsipäx taq ruchakach, jalajoj taq läq richin nuya’ ruq’utun chupam, pan etz’anem. Chuqa’ ri nute’ xuya’ ka’i’ taq jeb’ël ok taq rub’ojo’y. K’o chuqa’ taq xar xkiya’ chi re. Jantape’ nrajo’ netz’an qik’in röj. Rija’ jantape’ nrajo’ nok ri te’ej chupam ri etz’anem. Nub’än chi nupön ruway, chi nub’än ruq’aq’. Ri nute’ nuya’ ruxaq tz’ite’ chi re richin ütz xtub’än ruway
toq xtinimïr aq’anäj. K’a ri’ rija’ nuya’ qaq’utun, qakape’, qaya’, k’o jujun taq rusu’t, chupam ri’ nuya’ ri ruwäy.
Ronojel tiqaq’ij xojetz’an rik’in, rija’ jantape’ yalan xkikot qik’in ruma röj jatape’ xqajo’ xojetz’an rik’in.
Wakami rija’ xk’ule’. Jïk yalan xtinb’isoj el. Ronojel ri retz’ab’a’l k’a jeb’ël na eruchajim kan.
Wakami xpe wik’in, xmatyoxij kan chwe chi jantape’ xwajo’. Xiruq’etej kan rik’in ronojel ruk’u’x k’a ri’ xb’e.
Samaj richin tijoxel
- ¿Achike ütz xqa chawäch chi re re ti tzijonem re’?
- Tab’ana’ ruwachib’äl jun jay rik’in ronojel ri k’o chupam jun jay. K’a ri’, taya’ kib’i’ chi konojel. We k’o atuxtäq manaq awetaman ta rub’i’ tikirel nak’utuj chi ke awachib’il, chi re atijonel o chuqa’ tikirel nak’utuj chi re ate’ atata’.
- Tacholajij jun choltz’ij richin ronejel ri wachinäq e k’o pa jay richin awochoch, k’a ri’ tatz’aqatisaj rik’in ri choltzij k’o kik’in ri awachib’il.
Taq tzij kichin ak’wala’.
K’o ri taq k’amab’äl tzij pa to’ob’äl wuj.
Taq tzij richin pa jay, taq kisamaj ak’wala’ ri ma richin ta pa jay, achi’el richin:
Kitz’etik rik’in ruya’ik kiway chikopi’, rutz’etik ri ruwachulew, moloj taq q’ayïs pa taq b’ey, etz’anem kuk’in chi juley ak’wala’, q’ejelonïk kichin taq winaqi’. K’o k’amb’äl tzij pa ajilab’äl ka’i’ rik’in ka’i’ (2.2), chupam ri to’ob’äl wuj.
Tijonel
- Taya’ rub’ixik chi ke ri taq ak’wala’, achike taq wachinäq e k’o chupam jun jay.
- Tasik’ij ri ti cholon tzij chi kiwäch, k’a ri’ tkesamäj chi kijujunal o pa molaj.
- Taya’ taq kisamaj ri taq ak’wala’ chi rij ri taq choltzij k’o chi rij ronojel i taq xolon, nuk’un taq choltzij, xtaya’ chi kiwäch ri taq ak’wala’.
- Tikanoj jun ka’i’ taq tzij, k’a ri’ tanuk’u’ jun etz’anem o jun chik rub’eyal etz’anem.
Choltzij
Tzij richin samaj
Choltzij nch’o chi rij samaj.
.png)
- K’ayinem
- chenoj
- tzaqoj wäy
- Kinmes pa jay
- ch’ajoj tzyäq
- b’anoj jay
- Qasan oj
- q’oloj kape’
- ninto’ nutata’
- Ch’aroj si’
- b’anoj q’utun
- Ya’oj
- ch’aroj si’
- b’anij q’utun
- Rupam awän
- b’oxoj q’aq’
- b’oqoj q’ayïs
- Nb’an taqkil
- nb’ek’ama’
- si’ samaj
- Tz’ib’anem
- b’anoj si’
- kem
- Nch’aj tzyäq
- b’ox q’aq’
- Chapoj täp
- ya’oj tz’o’
- K’aqoj q’ayïs
- ninchojmisaj ch’at
- Ninch’äj läq
- b’anoj b’ey
- B’anoj kem
- ninmës ruwa jay
- Ninb’án q’op
- ch’ajöl läq
- Tikoj awän
- taqkil
- Paxin ab’äj
- nuk’uj q’utun
- Nb’enub’ana’ si’
- wuxuj ixkoya’
- Tzaqoj che’
- ninb’ij nutz’o’
- B’anoj kape’
- b’ätz’
- K’aqoj q’ayïs
- yib’e pa jäch’
- Yib’emuqu nuya’
- yib’eloq’o ichaj
- nb’enub’ana’ loq’oj
- Ninch’elej nuchaq’
- b’anoj q’aq’
- Wuyajilan
- b’atz’ b’anoj xan
- k’ayin si’
- Jäch’
- k’ayin ixim
- k’ayin kär
- B’anoj xajab’
- jitz’ol ya’l
- k’am
- Jok’oj ixkoya’
- josoj che’
- k’am
- Joloj ya’ ki’
- joq’oj jäl
- jok’oj ik
- Josq’inem
- jok’öl ixkoya’
- b’anoj tz’o’
- Jok’oj pinul
- k’ayin maniya
- k’ayin po’t
Tzij kichin taq chikopi’
Choltzij richin ruchajixik kichin ri taq chikopi’.
.png)
- Tz’i’
- wakax
- kej
- Ch’oy
- kumätz
- köj
- Äk’
- b’alam
- umül
- Kär
- kuk
- utiw
- K’uch
- ch’ök
- syan
- Mes
- wuch’
- tz’ikin
- Täp k’uch
- sanïk
- Palamax
- b’ay
- xik
- Jut
- k’oy
- Ixpa’ch
- si’k
- Üs ixpëq
- ixkalet
- Xiwan
- sotz’
- kab’
- Wonon
- patix
- par
- K’äq
- ib’oy
- tuch
- Sis
- t’ot’
- täp
- Lol
- ixpëq
- ixtutz’
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
Choltzij richin pa tinamït
- Jay
- b’ey
- ak’wala’
- Ch’ich’
- winäq
- q’atb’äl tzij
- Che’
- ya’
- k’ayib’äl
- Q’ayïs
- kotz’i’j
- chiköp
- Winaqi’
- tz’i’
- to'onel
- Ab’äj
- chikopi’
- raqän saqil
- K’ayinela’
- chi nimajay
- q’ojom
- Ixoqi’
- nan
- tat
- Ixtani’
- chuchi’ ya’
- awän
- Ulew
- tzyäq
- tijob’äl
- Ti’ij
- si’
- alkalte
- K’ïm
- juyu’
- winäq
- Ixim
- äk’
- aq’om
- Achi’a’
- jay
- tz’aläm
- Ch’ich’
- kape’
- munil
- Kapiya
- k’ayib’äl
- nawïl k’ayïl wachinäq
- K’ayïl
- xajab’
- k’ayinela’ kej
- K’ix
- kinäq’
- eleq’oma’
- K’o ya’
- kojol jay
- loq’oj ch’akät
- Meseb’äl
- nuk’ül ch’akät
- q’ayïs
.png){kind=link}
Choltzij richin ri ach’alal ri’il
.png)
- Nute’
- nutata’
- nuchaq’
- nujite’
- ixöq
- Nunimal
- nuxib’al
- nub’aluk
- winäq
- yajte’
- Wati’t
- wana’
- numama’
- rijiläj numama’
- Nimalaxel
- ne’y
- wali’
- nuchaq’
- wika’n
- Wiy
- nute’
- wechan
- awali’
- ri’j
- Ixöq
- nujite’
- axib’al
- awati’t
- walinam
- Wixnan
- nuch’utite’
- näj chaq’
- qachaq’
- walite’
- Ixtani’
- alib’ätz
- tata’
- ri’j
- ch’i’p
- Te’ej
- rijiläj nute’
- xib’al
- q’opoj
- nuji’
- Nume’al
- ijaxel
- rechan
- wixjayil
- nute’
- Nuk’exel
- nuk’ajol
- ak’wala’
- ixöq k’ajola’
- Awalite’
Choltzij richin ri ch’akulaj
.png)
- Aqanaj
- xikinaj
- ixk’äq
- q’ab’aj
- kik’el
- Atza’m
- aq’a’
- awaq’
- raqän
- wey
- wäch
- rismal awi’
- awey
- ruq’a’
- ruwäch awey
- nuchi’
- b’aq
- aqul
- paläj
- Nutele’n
- kik’
- ib’och’
- aqanaj
- ameske’l
- Ch’ek
- ametz’
- awa’
- nuchi’
- ismachi’
- Awi’
- runaq’ awäch
- waq’
- Apaläj
- eyaj
- ach’ek
- Ruwi’
- aq’a’
- Qey
- qawäch
- Ti’ij
- qaq’a’
- Xe’ apam
- nuqul
- Xikinaj
- ruwa’ ruk’u’x
Choltzij richin jay
.png)
- Ch’akät
- si’
- ch’ajt
- ya’l
- b’oloj
- Xan
- che’
- chun
- b’ojo’y
- nukolo’
- Ab’äj
- tzyäq
- tz’aläm
- q’aq’
- po’t
- Patz’am
- ya’
- kuku’
- warab’äl
- q’e’l
- Räk’
- chakäch
- sanayi’
- ch’ab’äq
- ixim
- Ak’wala’
- k’ïm
- klawx
- ruxaq
- ch’äj
- si’
- Meseb’äl
- kotz’i’j
- xot
- Ruk’ojolib’äl si’
- k’ul
- Xuk’ub’
- wäy
- ulew
- xajab’
- Machät
- ch’ich’
- Kostal
- k’am
- Asaron
- jay
- käj
- kape’
- Tem
- pop
- Kolo’
- b’ojo’y
- Läq
- kem
- Q’ab’a’t
- raqän jay
- Aq’om
- Ruk’ojolib’äl q’aq’
Choltzij richin b’onil
.png)
Käq q’än q’ëq Räx säq q’u’x Q’anq’öj q’eqq’öj saqsöj Tuq’ raxwäch saqpor Kaqköj tz’iltz’öj raxröj Saqparapöj chaj xar Xarxöj pitay chaj chaj Mex lo’x chajchöj
Choltzij kichin taq samaj
Choltzij kichin aqanaj
Choltzij kichin q’ab’aj
Choltzij kichin chi’aj Choltzij nuk’än ri’ rik’in ri ch’akulaj
Choltzij richin pa jay, rik’in kisamaj taq ak’wala’
Tijonel Tasik’ij chi kiwäch ri taq ak’wala’. K’atzinel chi ke ri te’ej tata’aj nkik’üt chi kiwäch ri taq kalk’wal ri nkitz’et rik’in ruya’ik kiway ri chikopi’. Ruma e yalan e k’atzinel chupam ri qak’aslem, achi’el ri kej nrejqaj qasi’, ri wakx richin nqatïj. K’atzinel chi nqatzeqelib’ej achike rub’anon ri ruwäch ruwachulew rik’in achike nuya’ chi qe, chuqa’ achike nub’än toq man ütz ta nqab’än chi re, achi’el toq man nqamöl ta ri q’ayïs chuwäch, pa taq qochoch, pa taq b’ey. We röj nqamöl ri qaq’ayïs pa taq qochoch, pa taq qab’ey, ütz k’a ri’ ke re’ nqab’än chi re ri ruwachulew, richin ke ri’ yekikot k’a ri taq chikopi’ , chuqa’ ri taq qalk’wal. Ja ri taq che’ nkiya’ jeb’ël kaq’iq’, nkixupuj chuwäch ri juyu’ richin konojel ri e k’o chuwäch ütz kik’aslem nkïl. We ke ri’ xtiqab’än chi re ri ruwachulew, k’a ri’ xkojetz’an, k’ a ri’ ütz xkojkikot; kik’in ri qachib’il nb’eqaq’ejela’ ri winaqi’ yeqak’ül kan pa b’ey.
2.3 Choltzij richin pa tijob’äl Wawe’ nqatzijoj rij ri taq tzij nuk’än ri’ rik’in ri tijob’äl, rik’in ri taq wachinäq ri e k’o chupma ri tijob’äl: Tib’ana’ rutz’am itz’ib’ab’al, tinuk’u’ ri itz’uyub’al, kojtz’uye’ pa taq moloj, k’a ri’ tijaqa’ ri iwuj, tib’ana’ ri isamaj, kixetz’an rik’in i ajiab’äl, tib’ana’ chi juley taq tzij chi re ri tz’ib’, tisik’ij ri xqatz’ib’aj, tib’ij achike k’a jun cholb’äl tzij. Tasik’ij ri taq tzij.
Samaj richin ri tijonel Ri tijonel nub’ij chi ke ri ak’wala’, tib’ana’ rutza’m ri itz’ib’ab’äl, ütz tib’ana’ chi re ri isamaj, chuqa’ ch’ajch’öj k’o chi nel. Toq yixsamäj, k’o chi yixtz’uye’ chi ütz. Toq yixsamäj k’atzinel chi man nisäch el ri iyojib’al, ruma xtok chi chiwe toq man ütz ta nib’än chi re ri isamaj. Ütz nib’än ri isamaj pa taq molaj, k’o chi ütz nel, ruma k’o chi k’ïy na’oj nunük ri’ chiwäch. Toq nub’ij ri tijonel chi tijaqa’ ri iwuj, k’o ta chi chupam ri iwuj k’o wi ta ri utziläj taq na’oj. K’o ta chuqa’ chi chi ri’ niwelesaj ri isamaj, rik’in ri’ yixkowin yixetz’an pa ri ramaj. K’o chi nitzeqelib’ej k’ïy ruwäch na’oj.
Samaj richin ri tijoxel - K’atzinel chi nitz’ib’aj ri taq tzij iwetaman chik, ütz ta k’a chi nimöl ruchi’ ronojel ina’oj, jantape’ richin ri rusik’ixik qach’ab’äl. Yalan k’atzinel chi qonojel yojkowin ta nqasik’ij, nqatz’ib’aj ri qach’ab’äl. - Toq xtik’is ronojel ri isamaj, ütz nib’ij jun choltzij, chi kiwäch ri iwachib’il, ütz ta k’a chi nk’iyäk ri ina’oj chupam ri ik’aslemal. 2.4 Choltzij richin ri ruwa jay ri tijob’äl K’o ka’i oxi’ taq k’amb’äl tzij chupam re to’ob’äl wuj. Tqab’ana’ ri qames, yojb’ixan chi kiwäch ri winaqi’, yojb’e pa k’astanem. Yojk’oje’ qonojel chupam ri nimaq’ij. K’o k’amb’äl tzij chupam re to’ob’äl wuj re’. Samaj richin ri tijonel Tab’ij chi ke ri taq ak’wala’: Tqab’ana’ ri qamesoj chuwäch ri qatijob’al, ch’ajch’öj nqab’än chi re richin ütz yojetz’an chuwäch. Toq xtiqak’ül kiq’ij ri qate’, yojb’ixan chi kiwäch, richin yekikot jun ti ramaj qik’in chupam ri kiq’ij. Toq k’o jun nimaq’ij nqak’ül rajawaxik, qonojel yojk’oje’ chupam, richin junam qawäch chi rij ronojel ri taq wachinäq nqab’än, rik’in man k’o ta k’ayewal nqïl chupam ri taq nimaq’ij yeqab’än. Toq xtitzu’ ronojel ri wachinäq, ri chapon rub’anik, tikirel chik chi yojb’e pa k’astanem, yojkikot jun ti ramaj kik’in ri qachib’il rik’in chuqa’ ri tijonel. Choltzij richin ruwäch qatijob’al. Samaj rixin tijoxel Tanuk’u’ jun etz’anem kik’in ri taq iwachib’il, chi rij ri akuchi’ k’o wi ri ch’ajch’ojinem ruwa’ jay. K’o chi nqokisaj ri choltzij qetaman chik pe.
2.5 taq tzij richin ri tinamït rik’in juley chik. K’o ri taq k’amb’äl tzij chupam re to’ob’äl wuj re’. Tiqaloq’o’ ixkoya’ pa k’ayib’äl. Tiqatz’eta’ ri nb’anatäj pa k’ayib’äl. Ri ch’ich’ nb’e pa jun tinamït chik. Ri winaqi’ yeb’e pa ch’ich’. Ri nute’ nb’eruk’ayij tz’in. Ri winaqi’ koyob’en ri ch’ich’ ri nb’e pa taq’aj. K’a ri’ röj yojb’e pa rochoch Ajaw. K’o k’amb’äl tzij tasik’ij.
Samaj richin ri tijonel - Nab’ey tasik’ij ri ti choltzij Loq’oj chi kiwäch ri taq ak’wala’. - Takanoj taq achib’äl richin atinamit, richin ri k’ayib’äl, nk’atzin chawe chi nkikanoj taq rub’i’ taq wachinäq ri e k’o chupam chi kijunal. Ma xa k’o taq tzij ri ma qaya’on ta chupam ri choltzij qak’utun röj, ruma k’a ri’ chi k’o chi nqanimirisaj ri taq tzij.
Ri loq’oj Ri nana xub’ij chi ke ri taq ral: tb’eqaloq’o’ qixkoya’ pa k’ayib’äl. Ütz k’a chuqa’ richin nb’eqatz’eta’ achike nb’anatäj chupam ri k’ayib’äl, e achike na taq winaqi’ ri yek’ayin wakami, e k’o ye’ulqa aj Tz’oloj Ya’, e kik’amon pe utziläj taq ichaj, ri qas e ya’ rik’in qas ki’ ruki’il. Toq xtiqak’ïs ri qaloq’oj yojb’e chupam ri ch’ich’ ri nb’e chik pa jun chik tinamït. Chi ri’ nb’eqatz’eta’ achike’ qas nkik’ayij chik chi ri’, rik’in ke ri’ chuqa’ yojk’astan jun ti ramaj, rik’in nqetamaj chi ütz ri tinamït. Xqatz’et kan ri nute’, nuk’ayij tz’in chi ke ri winaqi’. Yalan kimolon ki’ winaqi’ chi rij ruma kan ütz tz’in ri nuk’ayij chuqa’ ütz nchaq’aj.
Ri winaqi’ koyob’en ri ch’ich’ ri yek’amo el pa taq’aj, yeb’e pa wuxuj kape’, pa taq nima’q taq ulew kichin ri b’eyoma’i’. Chi ri’ nkich’äk wi kipwaq richin nkiloq’ob’ej kiway, kiya’ richin taq kalk’wal. Ruma ri wachinäq ri ya’on chi qe ruma ri Ajaw, xa k’a ruma ri’ yojb’e chupam ri rochoch Ajaw, richin nqamatyoxij chi re ri utzil ri ruya’on chi qe chupam ri qak’aslem, chi qe ri qalk’wal. Choltzij richin tinamït2.6 Choltzij richin ruwach’ulew. K’o ja taq k’amb’äl tzij chupam re to’ob’äl wuj re’. Chupam ri qatinamit k’o k’atän. Ri qatinamit yalan ch’ajch’öj rub’anom chi re kuma ri ka’wala’. Ri jachöy wuj xb’e chik pa jun tinamït. Qatika’ jujun taq che’. Ri k’amöl b’ey richin ri tinamït nk’extäj, cha’. Pa ruwi’ ri juyu’ yalan yeb’ek’astan ri winaqi’. K’o k’amb’äl tzij wawe’ tasik’ij. Samaj richin ri tijonel Takanoj jun achib’äl richin jun juyu’ taq’aj, chuqa’ tab’ana’ jun choltzij chi rij , ke ri’ nab’än chik chi re juley taq tzij , nab’än rik’in jalajoj taq rikil wäy, rik’in tzyäq, o jun chik. Taq tzij richin pa Juyu’:
Choltzij richin q’utu’n:
Choltzij richin tzyäq
Samaj richin ri tijonel: - Tasik’ij chi kiwäch ri taq ak’wala’ ri ti choltzij re’
Ri qatinamit Yalan jeb’ël ok ri qatinamit, jalajoj atuxtäq, jalajoj winaqi’ e k’äs chupam. Jatape’ ri winaqi’ jukumaj nimaq’a’ nkimës ruchi’ kachoch, richin man jun q’ayïs ta numöl ri’. K’o q’ij toq k’o nimaq’ij, nk’asäs chi kiwäch ri winaqi’ yeb’emaq’ijjun pa b’ey. Jalajoj samajel winaqi’ e k’o chupam. E k’o ri yesamäj pa juyu’, rik’in kitiko’n. E k’o ri winaqi’ ri ye’el el yeb’e pan Armita richin yeb’esamäj ke la’. Chuqa’ e k’o ri k’ayinela’ yekanäj kan chupam ri tinamït yek’ayin kan pa k’ayib’äl. Ri qatinamit tew jub’a’. Ri winaqi’ xuk’uluj yan chi ke. Man jun kan ta tew chik nkina’. Ri winaqi’ ri yesamäj pa juyu’, yalan kik’wan ri na’oj pa ruwi’ ri ik’, richin nkib’än ri kisamaj. Ri ixoqi’, chuqa’ e k’o ri yesamäj pa taq kochoch. K’o chuqa’ ri yeb’esamäj pa jujun chik tinamït.
Samaj kichin tijoxela’ - Tatz’ib’aj ri xawetamaj kan chi rij ri ti lema’ xawak’axaj qa. - Achike nkib’än ri ate’ winaqi’, achi’el ri xb’ix qa chupam ri tzijonem xsik’ïx qa chawe? Tab’ana’ utzil tatz’ib’aj. 2.7 Ruk’iyixik ri rujotayixik tzij Ri rujotayixik jun tzij, nch’o chi rij chi chi rij ruxe’el jun tzij (achi’el xub’än ri ruxe’el -b’än.) tikirel naya’ apo jun ti nik’aj chik tzij. Rik’in ri ke ri’, ri nuq’ajuj ri tzij njalwachitäj (achi’el chi rij ri ruxe’el –b’an, tikirel nqatz’ib’aj –onel rik’in re’ nk’oje’ kan b’anonel qik’in, re’ nch’o chi rij jun winäq, jun atuxtäq ri k’o rusamaj richin nub’än stantape’ jun na’oj.). Ri rujotayixik jun tzij ja ri nb’ix chi ri jun ruxe’el tzij nkowin nub’än, nutz’ük chik jun k’ak’a’ tzij; xa xe rik’in nuk’ül jun ka’i’ taq sufijos. Rik’in re re’ k’atzinel chi rat tijonel k’o chi natojtob’ej chi ütz jun ka’i’ oxi’ kaji’ mul jun k’amb’äl tzij, richin man jun k’ayewal nak’üt chi kiwäch ri ak’wala’.
Ruk’iyixik ri rujotayixik tzij Samaj richin ri tijonel - Tasolo’ chi kiwäch ri ak’wala’, ri rub’eyal najotayij jun tzij, richin natz’ük jun chik ruwäch tzij. Tikirel nab’än re samaj re’ kik’in rije’, rik’in jun tzijonem akuchi’ tikirel nkikanoj jun ruwäch tzij k’a ri’ nkitz’ët we ri ruxe’el ri tzij ri’ k’o chik chupam ch’aqa’ chik tzij. - Tak’utu’ chi kiwäch ri ak’wala’ ronojel ruwäch tzij tikirel nujotayij jun chik ruwäch chi tzij, chuqa’ chi jun tzij ntz’uk, k’a ri’ man jun tikirel najotayij chi rij, man ütz ta nok chupam ri molaj kichin ri k’ak’a’ taq tzij pa qach’ab’äl. - Tikirel natzu’ ri jujun chik wuj richin niq’ax jub’a’ chik re na’oj re’, pa ruk’isb’äl re to’ob’äl wuj re’ k’o jujun kib’i’.
Samaj kichin tijoxela’ Chupam ri tzijonem re’, k’o k’íy taq tzij kijotayin ki’ chi rij jun chik. Ke’akanoj re taq tzij re’, k’a ri’ tab’ana’ ch’aqa chik taq tzij rik’in. Tatojtob’ej nab’än ri rujotayixik tzij rik’in jun ruxe’el tzij, we k’o k’utunïk, tak’utuj chi re ri atijonel. Tikirel chuqa’ nab’än ri tojtob’enïk kik’in ch’aqa’ chik ruxe’el taq tzij.
2.8 K’atzinel chi nqatz’ët achike rub’anon wi chupam ri jalajoj taq tzij chupam ri ojer taq tzij. Tasik’ij ri taq cholon taq tzij “ Ja ri ruq’ajarik ri jujun b’i’aj (Ri nb’ek’ulun wi ri b’i’aj) Tasik’ij chi kijujunal.
K’atzinel chi nqatz’ët ri taq cholon taq tzij re’, achike’ rub’eyal e k’o chupam Samaj richin ri tijonel - Tasik’ij jun k’i’ mul pa kixkin ri taq ak’wala’ re ka’i’ oxi’ taq tzijonem re’. Ütz nkelesaj kina’oj chi rij richin achike xtikïl chupam. - Tab’ana’ jun etz’anem kik’in chi rij ri taq tzijonem. - Tasolo’ rij ri na’oj k’o chupam ri taq tzijonem kik’in ri taq ak’wala’. La ütz o manaq ütz ta ri k’o chupam. - Tak’utuj chi ke ri taq tijoxela’. La k’o kik’axan rije’ ri taq na’oj: Ajaw, ruk’u’x kaj, ruk’u’x ulew; tz’aqöl b’itöl. Tikitzijoj jub’a’ chi rij re’. We man jun ta kak’axan, k’atzinel chi naq’alajrisaj jub’a’ chik chi kiwäch.
Ruq’ajarik ri jujun b’i’aj Ruma: Maya’ nimab’äl k’u’x pa Kaqchikel tinamït. Kaqchikel cholchi’. 2002. Ajaw: Re b’i’aj re’, petenäq rik’in ri kitzij ri qati’t qamama’ ri jantape’ nqokisaj re wakami, taq nqab’ij: Qajawal, qajaw chuqa’ Ajaw. Toq nqab’ij Ajaw nq’ax k’a chi qawäch ri’ chi yojch’o chi rij ri ya’öl qak’aslem; ke re’ runuk’ik rub’anon pe ri petenäq, ja re’ ri k’o pa qawi’, ja re’ ri k’o pa qak’aslem, pa qana’oj.
Ri ojer qate’ qatata’ man nkokisaj ta ri ch’ab’äl ri’ toq nkiq’ejela’ ri ya’öl k’aslem. Ri Ajaw nkib’ij chi ke ri e tata’aj pa ruwi’ ri jun chinamit, pa ruwi’ jun tinamït, pa ruwi’ jun Amaq’. Ja ri ri nb’ix ajawa’ chi ke. Ri ya’öl k’aslem Kab’awil nkib’ij chi re. Ja k’a re wakami xa xe chik Ajaw nqab’ij. Ruk’u’x Kaj Ruk’u’x Ulew: Ja re ka’i’ nima’q taq uchuq’a’ re’ ri yeya’o k’aslem. Ri Ruk’u’x Kaj ja ri nuya’ pe usaqil ruchawomal pa qawi’, pa ruwi’ re qate’ ruwach’ulew. Ri Ruk’u’x ri Ulew ja ri’ ri ruchuq’a’ ri loq’oläj qate’ ruwach’ulew, ri niya’o qak’aslem, ruma ronojel ja rija’ niya’o chi qe: ri qaway, quk’uya’, qatzyaq, ronojel. Chuqa’ chupam re peraj re’ k’o ri ruk’u’x kaq’iq’, ri ruk’u’x ya’.
a) Ruk’u’x Kaj Manaq ta ri loq’oläj q’ij, manaq ta ri saqil, manaq ta chuqa’ rumeq’enal, manaq ta k’aslem. Ja k’a re q’ij jun ruchuq’a’ ri Ruk’u’x Kaj, ri nqatz’ët, nqana’ chi nuya’ qakaslem. K’o chik chuqa’ ri Jun Raqän. Kaqolajay, ri Ch’ipik’aqolajay, ri Raxak’aqolajay, ruchuqa’ ri Ruk’u’x Kaj, nqatz’ët nqawachij, chuqa’ nqak’axaj toq nrajo nuk’üt ri’. Ri ch’umila’, ri ik’, ri ch’aqa’ chik ruwach’ulew ri yeb’eyaj, yesutin chupam re nimaläj kaj, chuqa’ k’o nïm kuchuq’a’ pa ruwi’ ri qate’ ruwach’ulew. Ronojel k’a re uchuq’a’ re’, ja re’ ri nqab’ij Ruk’u’x Kaj chi re.
Ä) Ruk’u’x Ulew Wi manaq ta ri loq’oläj qate’ ruwach’ulew, manaq ta choj pa ruwi’ oj pa’äl wi. Chupam chik k’a re loq’oläj ruwach’ulew k’o chik ch’aqa’ uchuqa’ ri nto’on chi k’o k’aslem. Ja ri loq’oläj kaq’iq’ chuqa’ ri loq’oläj ya’, ri loq’oläj q’aq’. B’) Ri qate’ ruwach’ulew Pa ruwi’ ronojel re xqanataj qa, re qate’ ruwach’ulew k’äs, ruma ri’ oj ruchapon chuqa’ nb’iyin, nsutin. Ja ri nb’ano chi k’o kaq’iq’, k’o ruq’ijul jäb’, k’o ruq’ijul saq’ij, k’o paq’ij, k’o aq’a’. Ronojel k’a re nb’ix Tepew Q’uq’kumätz chi re.
2.9 Ke re’ rub’eyal ri taq choltz’ib’ ri nkokisaj richin rutz’ib’axik pa qach’ab’äl Kaqchikel A, ä, b’, ch, ch’, e, ë, i, ï, j, k, k’, l, m, n, o, ö, p, q, q’, r, s, t, t’, tz, tz’, u, ü, w, x, y, ‘.
Rokisaxik ri choltzij K’atzinel chi nqetamaj atux nab’än chi re rukanoxik ri rub’eyal ri taq choltz’ib’. Toq nawïl ri taq tzij k’o chi nakanoj nab’ey ri tz’ib’ tz’ib’atäl chuwäch ja ri nab’ey tzij. Ja wi ke ri’ nab’än ma k’o ta ruk’ayewal chi rukanoxik. Ronojel ri taq tzij pa taq rub’eyal k’o wi. K’atzinel chi na nakanoj achike nab’än chi re ri rukanoxik ri rub’eyal ri taq choltz’ib’ chupam ri wuj richin ri cholab’äl tzij, achi’e rub’anon ri xtiqaya’ apon chawäch ri’. K’amb’äl tzij. Xulöq’ jun raq ri nutata’ pa k’ayb’äl, iwir. Chuqa’ e k’o qo’l yek’ayïx. Aq, aj, b’aaq, chaj, ch’äm, meseb’äl, Kej, is, ïs, jäl Kaji’, k’ay, laq, mol, nan Su’t, tut, q’aq’, qo’l tunaj, oj Wakami tab’ij chi ke ri taq tijoxela’ chi tikinuk’u’ ri rucholaj ri taq tzij ri’.
Samaj richin ri tijonel K’atzinel chi natz’ët achike rub’eyal nab’än chi re ri rukanoxik ri rub’eyal ri taq choltz’ib’ chupam ri wuj richin ri choltz’ib’, achike’ rub’ann ri xtiqaya’ apo chawäch. Xuloq’ jun raq ri nutata’ pa k’ayib’äl, iwir, e k’o quluq chuqa’ ri yek’ayïx. Aq, aj b’aq chaj, ch’am, meseb’äl Kej, is, ïs, jäl, Kaji’, k’ay, läq, mol, nan. Sui’, tut, q’aq’, quluq, tuna, oj. Samaj richin ri tijoxel Wakami k’a, ja rat chik yatnuk’u rub’eyal ri taq cholatz’ib’, achike xqaya’ apo chi awäch nab’ey. Ya’. Xikoj, t’uq, k’im, chij Tz’i’, ch’oy, jukuu’, kem, äk’ Kaamiik k’a, atat chik natnuk’u rub’eyaal ja taq cholatz’ijb’, jani’ xqaaya’ opoon chi aawach najb’eey. Ya’, xilooj, t’uq, k’im, chiij Tz’i’, ch’ooy, jukuu’, keem, ak’, ch’upup, Us, jul, b’aaq, q’a’m, quul, tz’ooq .