Línea 1: |
Línea 1: |
| {{Navegador DIGEBI 7 sub}} | | {{Navegador DIGEBI 7 sub}} |
− | {{DISPLAYTITLE:Runuk’ik rutz’etik ri rub’eyal ch’ab’äl Reconocimiento y sensibilización gramatical}} | + | {{DISPLAYTITLE:Runuk’ik rutz’etik ri rub’eyal ch’ab’äl (reconocimiento y sensibilización gramatical)}} |
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(67).png|right|250px]] | | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(67).png|right|250px]] |
| __TOC__ | | __TOC__ |
Línea 21: |
Línea 21: |
| | | |
| ==Rokisaxik richin ri k’exet’as chupam juley taq tzij. K’o waqi’: oxi’ pa ruyonilal; oxi’ pa ruk’iyal== | | ==Rokisaxik richin ri k’exet’as chupam juley taq tzij. K’o waqi’: oxi’ pa ruyonilal; oxi’ pa ruk’iyal== |
− | <div style="width:20%;"> | + | <div style="width:30%;"> |
| <div style="width:50%; float:left;"> | | <div style="width:50%; float:left;"> |
| <poem> | | <poem> |
Línea 215: |
Línea 215: |
| | | |
| Ja re’ ri k’ab’äl tzij richin re re’: | | Ja re’ ri k’ab’äl tzij richin re re’: |
− | <div style="width:20%;"> | + | <div style="width:30%;"> |
| <div style="width:50%; float:left;"> | | <div style="width:50%; float:left;"> |
| <poem> | | <poem> |
Línea 268: |
Línea 268: |
| | | |
| K’amb’äl tzij: | | K’amb’äl tzij: |
− | <div style="width:40%;"> | + | <div style="width:50%;"> |
| <div style="width:30%; float:left;"> | | <div style="width:30%; float:left;"> |
| <poem> | | <poem> |
Línea 292: |
Línea 292: |
| ''sustantivos compuestos'' | | ''sustantivos compuestos'' |
| T’as ka’i’ ruxe’el tzij k’o chupam xa xe jun ruq’ajarik k’o. Toq nichinäx ri retal ri ichinanïk nb’e chuwäch ri nab’ey ruxe’ tzij. | | T’as ka’i’ ruxe’el tzij k’o chupam xa xe jun ruq’ajarik k’o. Toq nichinäx ri retal ri ichinanïk nb’e chuwäch ri nab’ey ruxe’ tzij. |
| + | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(72).png|right|350px]] |
| + | :Rax kej |
| + | :Räx ya’ |
| + | :Räx tew |
| + | :Kaxlan wäy |
| + | :ruraxkej |
| + | :ruraxya’ |
| + | :ruraxwäch |
| + | :rukaxlanwäy |
| | | |
− | <div style="width:30%;">
| |
− | <div style="width:50%; float:left;">
| |
− | <poem>
| |
− | Rax kej
| |
− | Räx ya’
| |
− | Räx tew
| |
− | Kaxlan wäy
| |
− | </poem>
| |
− | </div>
| |
− | <div style="width:50%: float:right">
| |
− | <poem>
| |
− | ruraxkej
| |
− | ruraxya’
| |
− | ruraxwäch
| |
− | rukaxlanwäy
| |
− | </poem>
| |
− | </div>
| |
− | </div>
| |
| <div style="clear:both"></div> | | <div style="clear:both"></div> |
− | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(72).png|center|350px]]
| |
− |
| |
| ==T’ast’as== | | ==T’ast’as== |
| ''sustantivos complejos'' | | ''sustantivos complejos'' |
Línea 389: |
Línea 378: |
| <div style="clear:both"></div> | | <div style="clear:both"></div> |
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(73).png|center|350px]] | | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(73).png|center|350px]] |
− | 13. T’as, b’i’aj, juyu’ b’i’aj
| + | |
| + | ==T’as, b’i’aj, juyu’ b’i’aj== |
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]] | | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]] |
| '''Sustantivos propios''' | | '''Sustantivos propios''' |
Línea 427: |
Línea 417: |
| | | |
| Toq napon akuchi’ nsamäj ri achin nutz’ët oxi’ winaqi’, jun achin ti’oj rub’anikil, ka’I’ ixoqi’ baq kib’anikil. E pa’äl akuchi’ nuchöy rija’ ri si’. Man nub’än ta rusamaj roma ri oxi’ winaqi’ e pa’äl akuchi’ nuchöy ri si’. Ri achin nub’ij:_ Tikuyu’ numak, po yisamäj wawe’. Tab’ana’ utzil, kixb’iyin, kixuxlan chi ri’ apo, akuchi man yisamäj ta. Kixq’ax ke la’. | | Toq napon akuchi’ nsamäj ri achin nutz’ët oxi’ winaqi’, jun achin ti’oj rub’anikil, ka’I’ ixoqi’ baq kib’anikil. E pa’äl akuchi’ nuchöy rija’ ri si’. Man nub’än ta rusamaj roma ri oxi’ winaqi’ e pa’äl akuchi’ nuchöy ri si’. Ri achin nub’ij:_ Tikuyu’ numak, po yisamäj wawe’. Tab’ana’ utzil, kixb’iyin, kixuxlan chi ri’ apo, akuchi man yisamäj ta. Kixq’ax ke la’. |
| + | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(76).png|right|200px]] |
| + | Majun nkib’ij ta chi re rija’. Man yetzijon ta. Jun b’ey chik ri achin ntzijon. Rija’ nub’ij: _ yisamäj wawe’, ronojel q’ij ninchöy si’, k’a ri’ nink’waj ri si’ k’a chi wochoch. Ruma rïx ix pa’äl wawe’, man yitikïr ta ninb’än nusamaj._ Po ri oxi’ winaqi’ man yetzijon ta. Ri achin man nrajo’ ta yerelesaj, yeuchoqomij ri oxi’ winaqi’, po k’o chi nub’än rusamaj. Toq yeruchäp, ri achin nretamaj chi rije’ man e winaqi’ ta, xa ja ri’ rije’ e oxi’ che’. |
| | | |
− | Majun nkib’ij ta chi re rija’. Man yetzijon ta. Jun b’ey chik ri achin ntzijon. Rija’ nub’ij: _ yisamäj wawe’, ronojel q’ij ninchöy si’, k’a ri’ nink’waj ri si’ k’a chi wochoch. Ruma rïx ix pa’äl wawe’, man yitikïr ta ninb’än nusamaj._ Po ri oxi’ winaqi’ man yetzijon ta. Ri achin man nrajo’ ta yerelesaj, yeuchoqomij ri oxi’ winaqi’, po k’o chi nub’än rusamaj. Toq yeruchäp, ri achin nretamaj chi rije’ man e winaqi’ ta, xa ja ri’ rije’ e oxi’ che’.
| |
− | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(76).png|right|250px]]
| |
| Nretamaj chi man ntikïr ta yerub’inisaj ri oxi’ ruma xa xe e taq che’. Chuqa’ toq yeruchäp ri oxi’ che’ man nutz’ët ta chik kich’akul, kipaläj. Xa xe oxi’ che’ nutz’ët. Nuna’ojij ri achin, _k’o chi ninjäl nusamaj. Man ninchöy ta chik ri si’. Wakami ninb’än k’oj_. | | Nretamaj chi man ntikïr ta yerub’inisaj ri oxi’ ruma xa xe e taq che’. Chuqa’ toq yeruchäp ri oxi’ che’ man nutz’ët ta chik kich’akul, kipaläj. Xa xe oxi’ che’ nutz’ët. Nuna’ojij ri achin, _k’o chi ninjäl nusamaj. Man ninchöy ta chik ri si’. Wakami ninb’än k’oj_. |
| | | |
Línea 446: |
Línea 436: |
| *Tatz’ib’aj achike xub’än ri ti achin nab’ey mul, k’a ri’ achike’ xub’än pa ruk’isb’äl. | | *Tatz’ib’aj achike xub’än ri ti achin nab’ey mul, k’a ri’ achike’ xub’än pa ruk’isb’äl. |
| *Takanoj jun t’as, toq xtawïl tatz’ib’aj chuwäch jun ti peraj wuj, toq xtitz’ib’atäj chawäch | | *Takanoj jun t’as, toq xtawïl tatz’ib’aj chuwäch jun ti peraj wuj, toq xtitz’ib’atäj chawäch |
− | tatz’aja’ chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl. K’a ri’ tatz’ib’aj chik ronojel rucholajik rik’in rokisaxik ri ichinanik rik’in. | + | *tatz’aja’ chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl. K’a ri’ tatz’ib’aj chik ronojel rucholajik rik’in rokisaxik ri ichinanik rik’in. |
| *Rik’in ri ti tzij xatz’ajb’a chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl, tatz’eta’ achike chik tzij tikirel najotayij rik’in | | *Rik’in ri ti tzij xatz’ajb’a chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl, tatz’eta’ achike chik tzij tikirel najotayij rik’in |
| | | |
Línea 488: |
Línea 478: |
| | | |
| K’o oxi’ pa ruyonilal: | | K’o oxi’ pa ruyonilal: |
− | <div style="width:30%;"> | + | <div style="width:20%;"> |
| <div style="width:50%; float:left;"> | | <div style="width:50%; float:left;"> |
| <poem> | | <poem> |
Línea 506: |
Línea 496: |
| | | |
| oxi’ richin pa k’iyilal: | | oxi’ richin pa k’iyilal: |
− | <div style="width:30%;"> | + | <div style="width:20%;"> |
| <div style="width:50%; float:left;"> | | <div style="width:50%; float:left;"> |
| <poem> | | <poem> |
Línea 544: |
Línea 534: |
| </poem> | | </poem> |
| | | |
− | ==Rupach’uxik ri jub’anoj.== | + | ==Rupach’uxik ri jub’anoj== |
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]] | | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]] |
| '''Conjugación de verbos intransitivos''' | | '''Conjugación de verbos intransitivos''' |
Línea 562: |
Línea 552: |
| :Xixatin | | :Xixatin |
| :Xe’atin | | :Xe’atin |
− | :Yiwär | + | :Yiwär[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(80).png|right|250px]] |
| :Yawär | | :Yawär |
| :Nwär | | :Nwär |
Línea 568: |
Línea 558: |
| :Yixwär | | :Yixwär |
| :yewär | | :yewär |
− | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(80).png|center|250px]]
| + | |
− | ==Rupach’uxik ri jub’anoj ri ruxe’el ntikïr el rik’in jun k’uxatz’ib’.== | + | ==Rupach’uxik ri jub’anoj ri ruxe’el ntikïr el rik’in jun k’uxatz’ib’== |
| ''conjugación de v.i. con vocal inicial la raíz'' | | ''conjugación de v.i. con vocal inicial la raíz'' |
| | | |
Línea 577: |
Línea 567: |
| | | |
| Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij | | Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij |
− | <div style="width:30%;">
| + | {|style="width:45%;" |
− | <div style="width:33%; float:left;">
| + | |- |
− | <poem>
| + | |style="width:33%; line-height:14px;"| |
| X- | | X- |
| | | |
− | Xinel | + | |
− | Xatel | + | Xinel |
| + | |
| + | Xatel |
| + | |
| Xel | | Xel |
| + | |
| Xojel | | Xojel |
| + | |
| Xixel | | Xixel |
| + | |
| Xe’el | | Xe’el |
− | </poem>
| + | |style="width:33%; line-height:14px;"| |
− | </div>
| |
− | <div style="width:30%: float:right">
| |
− | <poem>
| |
| at- | | at- |
| + | |
| | | |
| yinel | | yinel |
| + | |
| yatel | | yatel |
| + | |
| nel | | nel |
| + | |
| yojel | | yojel |
| + | |
| yixel | | yixel |
− | ye’el | + | |
− | </poem>
| + | ye’el |
− | </div>
| + | |style="width:33%; line-height:14px;"| |
− | </div>
| |
− | <div style="width:33%; float:left;">
| |
− | <poem>
| |
| el | | el |
| + | |
| | | |
| xkinel | | xkinel |
| + | |
| xkatel | | xkatel |
| + | |
| xtel | | xtel |
| + | |
| xkojel | | xkojel |
| + | |
| xkixel | | xkixel |
| + | |
| xke’el | | xke’el |
− | </poem>
| + | | |
− | </div>
| + | |} |
− | <div style="clear:both"></div>
| |
| | | |
− | ==Rupach’uxik ri jub’anoj ri ntikïr el ruxe’el rik’in jun ch’akultz’ib’.== | + | ==Rupach’uxik ri jub’anoj ri ntikïr el ruxe’el rik’in jun ch’akultz’ib’== |
| ''conjugación de v.i. con consonante inicial la raíz'' | | ''conjugación de v.i. con consonante inicial la raíz'' |
| | | |
Línea 626: |
Línea 626: |
| Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij | | Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij |
| | | |
− | <div style="width:30%;">
| + | {|style="width:45%;" |
− | <div style="width:33%; float:left;">
| + | |- |
− | <poem>
| + | |style="width:33%; line-height:14px;"| |
| X- | | X- |
| | | |
| Xib’e | | Xib’e |
| + | |
| Xab’e | | Xab’e |
| + | |
| Xb’e | | Xb’e |
| + | |
| Xojb’e | | Xojb’e |
| + | |
| Xixb’e | | Xixb’e |
| + | |
| Xeb’e | | Xeb’e |
− | </poem>
| + | |style="width:33%; line-height:14px;"| |
− | </div>
| |
− | <div style="width:30%: float:right">
| |
− | <poem>
| |
| a- | | a- |
| + | |
| yisamäj | | yisamäj |
| + | |
| yasamäj | | yasamäj |
| + | |
| nsamäj | | nsamäj |
| + | |
| yojsamäj | | yojsamäj |
| + | |
| yixsamäj | | yixsamäj |
| + | |
| yesamäj | | yesamäj |
− | </poem>
| + | |style="width:33%; line-height:14px;"| |
− | </div>
| |
− | </div>
| |
− | <div style="width:33%; float:left;">
| |
− | <poem>
| |
| samäj | | samäj |
| + | |
| xkiq’ax | | xkiq’ax |
| + | |
| xkaq’ax | | xkaq’ax |
| + | |
| xtq’ax | | xtq’ax |
| + | |
| xkojq’ax | | xkojq’ax |
| + | |
| xkixq’ax | | xkixq’ax |
| + | |
| xkeq’ax | | xkeq’ax |
− | </poem>
| + | |} |
− | </div>
| |
− | <div style="clear:both"></div>
| |
| | | |
− | ==Ri kab’anoj.== | + | ==Ri kab’anoj== |
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]] | | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]] |
| ''Verbos transitivos Juego B y Juego A y sus variaciones en v.t.'' | | ''Verbos transitivos Juego B y Juego A y sus variaciones en v.t.'' |
Línea 686: |
Línea 694: |
| W (inw), aw, r, q, iw, k chuwäch k’uxatz’ib’ | | W (inw), aw, r, q, iw, k chuwäch k’uxatz’ib’ |
| </poem> | | </poem> |
− | ==Ri runuk’unem ri chin ri xilatz’ib’ chupam jun b’anoj kab’anoj, ja ke re’.== | + | ==Ri runuk’unem ri chin ri xilatz’ib’ chupam jun b’anoj kab’anoj, ja ke re’== |
| ''Organización de las partes del verbo transitivos concordancia'' | | ''Organización de las partes del verbo transitivos concordancia'' |
| Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij | | Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij |
Línea 693: |
Línea 701: |
| y- a(t)- ra- atinisaj | | y- a(t)- ra- atinisaj |
| xt- Ø- u- tz’ib’aj | | xt- Ø- u- tz’ib’aj |
− |
| |
| K’amb’äl tzij: Chapoj, q’oloj, chupuj, tikoj, tijoj. | | K’amb’äl tzij: Chapoj, q’oloj, chupuj, tikoj, tijoj. |
− |
| |
| X-a(t)-ru-ch’äp | | X-a(t)-ru-ch’äp |
| X-oj-ru-q’öl | | X-oj-ru-q’öl |
Línea 704: |
Línea 710: |
| xutïk | | xutïk |
| xkitijoj | | xkitijoj |
| + | xØutïk <u>ija’tz ri achin</u> |
| + | </poem> |
| | | |
− | xØutïk ija’tz ri achin
| + | ==Xilatzij nub’ij chi k’o sila’ chupam ri b’anoj== |
− | </poem>
| |
− | ==Xilatzij nub’ij chi k’o sila’ chupam ri b’anoj.== | |
| ''Movimiento en el v.t y v.i.'' | | ''Movimiento en el v.t y v.i.'' |
| | | |
Línea 714: |
Línea 720: |
| Ri retal ja re’: | | Ri retal ja re’: |
| B’e, ul, ik’o. | | B’e, ul, ik’o. |
− |
| |
| Xa xe ka’I’ ri kan pa qitzij nokisäx: b’e, ul. | | Xa xe ka’I’ ri kan pa qitzij nokisäx: b’e, ul. |
− |
| |
| K’amb’äl tzij. | | K’amb’äl tzij. |
− |
| |
| Xatb’eruchapa’ | | Xatb’eruchapa’ |
| Xojulruq’öl | | Xojulruq’öl |
Línea 725: |
Línea 728: |
| Toq nqokisaj ri b’e, chi rij ri b’anoj kab’anoj k’o chi nqatz’ib’aj jun -a’. toq CVC rub’anikil ruxe’ ri b’anoj. | | Toq nqokisaj ri b’e, chi rij ri b’anoj kab’anoj k’o chi nqatz’ib’aj jun -a’. toq CVC rub’anikil ruxe’ ri b’anoj. |
| </poem> | | </poem> |
| + | |
| ==Ruxe’al ri b’anoj== | | ==Ruxe’al ri b’anoj== |
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]] | | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]] |
Línea 742: |
Línea 746: |
| Junam nk’ulwachitäj we jun jub’anoj o jun kab’anoj. | | Junam nk’ulwachitäj we jun jub’anoj o jun kab’anoj. |
| | | |
− | ==Ri xil tzij: rij tzij.== | + | ==Ri xil tzij: rij tzij== |
| ''El sufijo'' | | ''El sufijo'' |
| Ri rij tzij, xa xe chi rij ri ruxe’al jun tzij tikirel nqïl wi. | | Ri rij tzij, xa xe chi rij ri ruxe’al jun tzij tikirel nqïl wi. |
Línea 749: |
Línea 753: |
| :Xuq’etej | | :Xuq’etej |
| :Rij tzij cambiar traje | | :Rij tzij cambiar traje |
− | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(82).png|center|250px]] | + | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(82).png|center|220px]] |
− | ==Rupach’uxik kichin ri taq b’anoj:== | + | |
| + | ==Rupach’uxik kichin ri taq b’anoj== |
| ''Conjugaciones de los verbos: cantar, llamar, encontrar, esperar, enseñar.'' | | ''Conjugaciones de los verbos: cantar, llamar, encontrar, esperar, enseñar.'' |
| | | |
Línea 807: |
Línea 812: |
| | | |
| ==Xe’al “radical”== | | ==Xe’al “radical”== |
− | ''raíces transitivas radicales'' | + | <poem> ''raíces transitivas radicales'' |
| Ri ruxe’el re tzij re’ ke re’ rub’anikil.: | | Ri ruxe’el re tzij re’ ke re’ rub’anikil.: |
− |
| |
| CVC (ch’kultz’ib’, k’uxatz’ib’, | | CVC (ch’kultz’ib’, k’uxatz’ib’, |
| ch’akultz’ib’). Achi’el ri tzij: | | ch’akultz’ib’). Achi’el ri tzij: |
− | <poem>
| |
| <u>B’anoj</u> | | <u>B’anoj</u> |
− |
| |
| Ruxe’el: | | Ruxe’el: |
| B’an s u ’ | | B’an s u ’ |
| CVC CVC | | CVC CVC |
− |
| |
| Xu<u>b’än</u> | | Xu<u>b’än</u> |
| Xu<u>su’</u> | | Xu<u>su’</u> |
− |
| |
| Konojel re tzij re’ “ratikal” kib’i’: | | Konojel re tzij re’ “ratikal” kib’i’: |
− |
| |
| Su’uj | | Su’uj |
| b’iqoj | | b’iqoj |
Línea 833: |
Línea 832: |
| tikoj | | tikoj |
| qumuj | | qumuj |
− | </poem> | + | </poem> |
| + | |
| ==Jotayin tzij== | | ==Jotayin tzij== |
| ''raíces transitivas derivadas'' | | ''raíces transitivas derivadas'' |
Línea 862: |
Línea 862: |
| <poem> | | <poem> |
| Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij | | Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij |
− |
| + | y- a(t)- ra- '''atin-isaj''' |
− | y- a(t)- ra- atin-isaj | |
| CVC-VCVC | | CVC-VCVC |
− | xt- Ø- (r)u- tz’ib’-aj | + | xt- Ø- (r)u- '''tz’ib’-aj''' |
| CVC-VC | | CVC-VC |
− |
| |
| Yaratinisaj | | Yaratinisaj |
| Xtutz’ib’aj | | Xtutz’ib’aj |
| Ch’aqa’ chik: | | Ch’aqa’ chik: |
− |
| |
| Nwatinisaj | | Nwatinisaj |
| Nawatinisaj | | Nawatinisaj |
Línea 886: |
Línea 883: |
| </poem> | | </poem> |
| | | |
− | ==rupach’uxik richin jun k’ab’anoj jotayin uma’il.== | + | ==rupach’uxik richin jun k’ab’anoj jotayin uma’il== |
| ''Conjugación de verbos transitivos causativos.'' | | ''Conjugación de verbos transitivos causativos.'' |
| | | |
Línea 952: |
Línea 949: |
| Taz’ib’aj wo’o’ taq b’anoj, k’a ri’ tatz’eta’ achike’ ri jotayin ruxe’el. | | Taz’ib’aj wo’o’ taq b’anoj, k’a ri’ tatz’eta’ achike’ ri jotayin ruxe’el. |
| | | |
− | ==Rub’eyal nqak’üt ruk’iyal jun t’as:== | + | ==Rub’eyal nqak’üt ruk’iyal jun t’as== |
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]] | | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]] |
| ''Plural de adjetivos'' | | ''Plural de adjetivos'' |
Línea 982: |
Línea 979: |
| <div style="clear:both"></div> | | <div style="clear:both"></div> |
| | | |
− | ==Ruk’iyal rik’in jalt’as k’ojolib’äl.== | + | ==Ruk’iyal rik’in jalt’as k’ojolib’äl== |
| ''Plural con adjetivos descriptivos'' | | ''Plural con adjetivos descriptivos'' |
| <div style="width:30%;"> | | <div style="width:30%;"> |
Línea 1003: |
Línea 1000: |
| <div style="clear:both"></div> | | <div style="clear:both"></div> |
| | | |
− | ==ruk’iyal kichin ri ruka’n taq b’i’aj:== | + | ==ruk’iyal kichin ri ruka’n taq b’i’aj== |
| ''plural con apellidos'' | | ''plural con apellidos'' |
| Chi rij ri ruka’n b’i’aj, natz’ib’aj ri xilatzij: -a’, -i’ richin nak’üt ri ruk’iyal. Chuqa’ toq nb’e ri ruk’iyal jantape’ nb’e ri tzij chi chuwäch ri ruka’n b’i’aj. | | Chi rij ri ruka’n b’i’aj, natz’ib’aj ri xilatzij: -a’, -i’ richin nak’üt ri ruk’iyal. Chuqa’ toq nb’e ri ruk’iyal jantape’ nb’e ri tzij chi chuwäch ri ruka’n b’i’aj. |
Línea 1029: |
Línea 1026: |
| :Taq | | :Taq |
| | | |
− | ==Ri k’ajtziij ri nk’utu ri samajib’äl o ri k’ojolib’äl.== | + | ==Ri k’ajtziij ri nk’utu ri samajib’äl o ri k’ojolib’äl== |
| ''partículas que derivan instrumento/locativo'' | | ''partículas que derivan instrumento/locativo'' |
| | | |
Línea 1044: |
Línea 1041: |
| Tikirel natojtob’ej rat nakanoj jujun chik taq tzij ke re’ rub’anikil. | | Tikirel natojtob’ej rat nakanoj jujun chik taq tzij ke re’ rub’anikil. |
| | | |
− | ==K’ajtziij ri nk’utu wi ri rub’anik jun atuxtäq pa jun k’ojolib’äl.== | + | ==K’ajtziij ri nk’utu wi ri rub’anik jun atuxtäq pa jun k’ojolib’äl== |
| ''demostrativos.'' | | ''demostrativos.'' |
| <poem> | | <poem> |
Línea 1050: |
Línea 1047: |
| '''Ri’''' | | '''Ri’''' |
| '''La’''' | | '''La’''' |
− |
| |
| '''Re re’''' | | '''Re re’''' |
| '''Ri ri’''' | | '''Ri ri’''' |
| '''La la’''' | | '''La la’''' |
− |
| |
| '''Re ''ilustraciones''''' | | '''Re ''ilustraciones''''' |
| '''Ri''' | | '''Ri''' |
| '''La''' | | '''La''' |
| </poem> | | </poem> |
− | ==k’ajtz’ij ri nb’iyin manaq chi re jun na’oj.== | + | |
| + | ==k’ajtz’ij ri nb’iyin manaq chi re jun na’oj== |
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]] | | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]] |
| ''Partículas de negación'' | | ''Partículas de negación'' |
Línea 1072: |
Línea 1068: |
| :'''Man''' rusamaj '''ta''' ri ala’ xujäch. | | :'''Man''' rusamaj '''ta''' ri ala’ xujäch. |
| | | |
− | ==K’ajtziij ri nb’ano k’utunïk.== | + | ==K’ajtziij ri nb’ano k’utunïk== |
| ''Partículas interrogativas.'' | | ''Partículas interrogativas.'' |
| | | |
Línea 1123: |
Línea 1119: |
| '''La''' nsamaji ja ri atata’ wik’iin. | | '''La''' nsamaji ja ri atata’ wik’iin. |
| | | |
− | ==Jun b’ab’ ri nb’in chi man nb’anatäj ta ri samaj.== | + | ==Jun b’ab’ ri nb’in chi man nb’anatäj ta ri samaj== |
| ''oraciones negativas'' | | ''oraciones negativas'' |
| | | |
Línea 1130: |
Línea 1126: |
| '''Ma utz ta''' nojb’e chupam ja juku’. | | '''Ma utz ta''' nojb’e chupam ja juku’. |
| | | |
− | ==B’ab’ ri nb’ano ri k’utunïk.== | + | ==B’ab’ ri nb’ano ri k’utunïk== |
| oraciones interrogativas | | oraciones interrogativas |
| | | |
| *¿'''La''' achike ri xeb’e rik’in ri nute?. | | *¿'''La''' achike ri xeb’e rik’in ri nute?. |
| *¿'''Achike''' xb’ano wi richin la iwachoch? | | *¿'''Achike''' xb’ano wi richin la iwachoch? |
− | *¿Achike nb’ano richin ri iwochoch? | + | *¿'''Achike''' nb’ano richin ri iwochoch? |
| | | |
− | ==Ri k’oxomal:== | + | ==Ri k’oxomal== |
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]] | | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]] |
| ''Acento marcado o no marcado.'' | | ''Acento marcado o no marcado.'' |
Línea 1143: |
Línea 1139: |
| | | |
| Achi’el chupam re ka’i’ oxi’ k’amb’äl tzij re’: | | Achi’el chupam re ka’i’ oxi’ k’amb’äl tzij re’: |
− | | + | <div style="width:30%;"> |
| + | <div style="width:50%; float:left;"> |
| + | <poem> |
| Tz’ib’'''ab’äl''' | | Tz’ib’'''ab’äl''' |
| kema'''tz’ib’''' | | kema'''tz’ib’''' |
Línea 1160: |
Línea 1158: |
| kin'''äq’''' | | kin'''äq’''' |
| q’ol'''oj''' | | q’ol'''oj''' |
− | K’olo'''k’äq''' | + | K’olo'''k’äq''' |
| sol'''öy''' | | sol'''öy''' |
| + | </poem> |
| + | </div> |
| + | <div style="width:50%: float:right"> |
| + | <poem> |
| b’al'''am''' | | b’al'''am''' |
| setes'''äq''' | | setes'''äq''' |
Línea 1180: |
Línea 1182: |
| sy'''an''' | | sy'''an''' |
| meseb’'''äl''' | | meseb’'''äl''' |
| + | </poem> |
| + | </div> |
| + | </div> |
| + | <div style="clear:both"></div> |
| | | |
− | ==jalt’as.== | + | ==jalt’as== |
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]] | | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]] |
| ''El adjetivo'' | | ''El adjetivo'' |
Línea 1201: |
Línea 1207: |
| :Kokoj | | :Kokoj |
| | | |
− | ==k’ojlemal.== | + | ==k’ojlemal== |
| ''adjetivos posicionales.'' | | ''adjetivos posicionales.'' |
| | | |
Línea 1213: |
Línea 1219: |
| :Kotzöl | | :Kotzöl |
| <center> | | <center> |
− | <gallery widths=200px heights=200px> | + | <gallery widths=150px heights=150px> |
| Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(80).png | | Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(80).png |
| Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.1).png | | Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.1).png |
| Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.2).png | | Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.2).png |
− | Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.2).png | + | Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.3).png |
| </gallery> | | </gallery> |
| </center> | | </center> |
− | ==Ximöy tzij:== | + | |
| + | ==Ximöy tzij== |
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]] | | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]] |
| ''Preposición'' | | ''Preposición'' |
Línea 1245: |
Línea 1252: |
| :<u>Ja ri achin</u> xxajo rik’in <u>ri rute’.</u> | | :<u>Ja ri achin</u> xxajo rik’in <u>ri rute’.</u> |
| | | |
− | ==b’anoj tzij.== | + | ==b’anoj tzij== |
| ''sintagma verbal'' | | ''sintagma verbal'' |
| Jun b’anoj tzij jun molaj tzij junam yesamäj richin nkiya’ ri na’oj. K’atzinel chi ri ruk’u’x ri molaj tzij, jun b’anoj. | | Jun b’anoj tzij jun molaj tzij junam yesamäj richin nkiya’ ri na’oj. K’atzinel chi ri ruk’u’x ri molaj tzij, jun b’anoj. |
Línea 1253: |
Línea 1260: |
| :<u>Xb’iyin aq’anäj</u> ri achi pa rochoch. | | :<u>Xb’iyin aq’anäj</u> ri achi pa rochoch. |
| | | |
− | ==Ch’ab’an k’uluyom:== | + | ==Ch’ab’an k’uluyom== |
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]] | | [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]] |
| ''Voz pasiva'' | | ''Voz pasiva'' |
Línea 1264: |
Línea 1271: |
| :<u>Ja ri xtän</u> xq’etëx ruma ri ala’. | | :<u>Ja ri xtän</u> xq’etëx ruma ri ala’. |
| | | |
− | ==ch’ab’an b’anayom= | + | ==ch’ab’an b’anayom== |
| ''voz antipasiva'' | | ''voz antipasiva'' |
| | | |
Línea 1273: |
Línea 1280: |
| :<u>Ja ri ch’u’j</u> xch’ayon kan. | | :<u>Ja ri ch’u’j</u> xch’ayon kan. |
| | | |
− | ==ch’ab’an b’alel.== | + | ==ch’ab’an b’alel== |
| ''voz instrumental.'' | | ''voz instrumental.'' |
| Re’ na’oj re’ man kan ta chik nuya’ pa qach’ab’äl kaqchikel. Po k’a k’o na kan ri retal chupam ri tzij. | | Re’ na’oj re’ man kan ta chik nuya’ pa qach’ab’äl kaqchikel. Po k’a k’o na kan ri retal chupam ri tzij. |
Línea 1328: |
Línea 1335: |
| Tab’ana’ jun achib’äl richin ri k’isib’äl na’oj xkeb’än ri utiw, rik’in ri umül. Toq xkak’achoj | | Tab’ana’ jun achib’äl richin ri k’isib’äl na’oj xkeb’än ri utiw, rik’in ri umül. Toq xkak’achoj |
| natzijoj chuqa’ natz’ib’aj rat ri na’oj xab’än rachib’äl | | natzijoj chuqa’ natz’ib’aj rat ri na’oj xab’än rachib’äl |
| + | ==Referencias== |
| | | |
− | [[Categoría:Comunicación y Lenguaje]] [[Categoría:Educación Bilingüe]] | + | [[Categoría:Comunicación y Lenguaje]] [[Categoría:Educación Bilingüe]][[Category:Book:Nuestro_idioma_en_la_escuela_-_Kaqchikel]] |