Antología de cuentos/Cuentos en k'iche' II/Ukojik we tzijob’elil k’aslemal

Pa we wuj ri’ kariqitaj jalajoj taq tzib’anem kech ajtijab’. K’o jujun k’ulmatajem xuquje tzijob’elil. Le nab’e taq kutzijoj le kak’ulmataj jetaq wa’ pa we tinamit jawi kaqaj q’ij. Le taq tzijob’elil are kub’ij ri k’ulmatajem pa jalajoj komon, k’o xuquje’ nik’aj chik k’amom pa noq kumal ri ajtz’ib’anelab’ ruk’ ri ajtzijonelab’.

Kariq’itaj pa we wuj ri, alaj, xuquje’ nim taq tz’ib’anem. Xajeri nojimal kachaple’j le sik’inem wuj. Kachapataj kuk' taq ri enuch’ taq ak’alab’ rech majb’al tijonik, kopan pa urox q’at rech le nab’e etamanik. Kuya’ ka tzalix uwach, are’ k'o kasik’ij uwach le wuj xuquje kuya xaq pa tukelal man katch’aw taj. No’jimal kk’am ri aninaqil xuquje’ uch’ob’ik ri kasik’ij uwach.

Rachi'l we wuj ri’ k’o jun chakub’al are’ kuya' utatab’exik ronojel le tzib’atal pa we tzijob’elil k'aslemal. Katob’an chech ri chak jawi kataranex wi ri tajin katatab’exik le tz’ib’atalik pa we sik’in wuj ri’. Le tz’ib’atalik kuya’ kakoj pa le ja tijob’al xuquje pa ja k’olib’al, xa jeri ri tat, nan ketob’an k’uk taq ri kalk’wal chech le sik’inem wuj.

Ucholb’alil ri sik’inem wuj

• Kacha’ jun chech taq le tz’ib’atal pa we wuj, are’ jas kawaj kak’ut chikech ri tijoxelab’, wene aninaqil, ch’ob’onem, ri uwokaj le tzib’atalik.
• Kasik’ij uwach ri tz’ib’anem xacha'o’, katz’ib’aj nik’aj k’otoj chi'aj kuya kab’an chikech ri tijoxelab’. Chatanab’ej jawi katarane’j ri sik’inem wuj, chatzukuj k’ak’ taj k'ax tzij xuquje' nik'aj chik karaj ku k’utu

Majb’al sik’inem wuj

Nab’e taq chak chuwa le sk’inik

• Kub’ij jas ri nojib’aj karaj kuk’ut chikiwach
• We nab’e mul kuk’ut we tzijob’elil k’aslemal chike ri ajtijoxelab’ rajawaxik kakil uwach ronojel we wuj ri’, le ajtij kub’an k’otoj chi’j rech ku rilo jastaq kub’ij le wachib’al
• We kisik’im chi uwach le wuj, xaqxu’ chatzalij ub’ixik jas tajin kakilo’, tek’uri ri ak’alab’ kuya’ kakib’ij, jas kakak’ulmatajik.

Chupam le sik’inik

• Ko katzalij uwach, k’atek’uri’ ri ak’alab’ kakicholkib’ che usik’ixik le wuj. Chab’ana’ ri tak’aleb’al ri kaja utajik xa rumal ri ak’alab’ kakichomaj ri u k’uxal ri tajin ka b’ano.

K’isb’alil re sik’inem

• Cha ya kichak ri e tijoxelab’, rech ku ya’ uchuq’ap’ ri sik’inem xab’ano, xuquje' ri eta’manik tajin ka k’utu'.
• Chapaja’ ri eta’nem je uje’ xe opan wi ri ak’alab’
• Cha k’isa’ uwach ri chak ruk’ ri xe’tamajik, xaq jeri’ ka nab’e jisaq kanoq ri ka k’utchik chech le jun q’ij chik.

Jupaj, kapaj tzij chikech le nan, tat

Konojel taq nan, tat yatal chikech kekito’ ri alk’walaxelab’ che reta’maxik, usik’ixik le uwach wuj, rumal la rajawaxik kaya jub’iq’ q’ij chikech rech usik’ixik taq le wuj. Are wa’ kaqariq jujun taq pixab’ rech ukojik wa we wuj tzijob’elil nataj chech la chi rajawaxik usik’ixik ri wuj ruk’ ri ak’al are chi jamal wach la, utz ne ri we are chi’ majoq kewaroq.

1. Cha’ la jujun taq chike le sik’in uwach wuj are sik’ij la chi uwach le ak’al.
2. Sik’ij la tukel le wuj, we man etam la le sik’inik utz la’ we jun alk’walaxel le reta’m le sik’inik uwach wuj are kab’anowik.
3. T’uyula la ruk’ le ak’al chila la, jas usik’ixik’ kub’ano.
4. Chila la junam ruk’ le ak’al le taq wachib’al, mayij la, jujun taq mul b’ana la k’otow taq chi’aj chirij jacha’ ta ne: ¿jawi kak’ulmataj wa'?
5. Sik’ij la le ub’i le sik’inik xuquje kata la che jachike lo kak’ulmataj wa pa le jun sik’inik, jas che la je ub’i’ le jun sik’inik.
6. Xopan le sik’inik: ko kasik’ij la uwach, chi uwach le ak’al, nojimal xuquje utz usik’ixik kab’an la. Jalajoj uwach le sik’in wach kab’an la, we b’isob’al choqa la, we kikotemal tzena la.
7. Are taq chi tajin kasik’ij la uwach le wuj, tak’ala la jujun taq mul, ta la che le ak’al; jas kuchomaj che ri tajin kak’ulmatajik.
8. Are taq kak’is usik’ixik, tzijoj alaq ruk’ le ak’al jachike taq ri utz xta alaq pa le sik’inem, xuquje’ ri man utz taj

Kanataj wa’ che le alk’walaxel are taq kak’iyik ronojel le rutzilal sik’inik uwach wuj xb’an la ruk’.