Nuestro idioma en la escuela/Ch'orti'/Escritura-expresión escrita

Ub’ijnusyaj e kanwa’r ira ja’x:

1. Tuno’r e maxtak ukanwi’kob’ atz’ijb’ayanob’ tama uyojronerob’.
2. Tuno’r e maxtak ukanwi’kob’ utz’ijb’ob’ xe’ ub’ijnwob’ yi xe’ uyusryob’ tama uyojronerob’.

5. E TZ’IJB’AYAJ

Escritura - expresión escrita

B’ajxan ajk’un tuno’r uyokir una’tanwa’r e tz’ijb’ayaj.

Tuk’a twa’ inb’utz uk’anpesna’r ta inte’ tz’ijb’ayaj.

Kansen tuno’r uyokir e tz’ijb’aya ti kawojroner.

Cheksun a’xin ti’n e u’t tz’ijb’ te Ch’orti’.

Kansen kochwa’ turu xerb’ir e u’t tz’ijb’.

Twa’ awejtz’u e u’t tz’ijb’ tz’ijb’an kora ojroner taka inte’ inte’ u’t tz’ijb’.

Tama ukansena’r e u’t tz’ijb’ob’ erer uyub’i akanse taka e me’ynob’

K’ani twa’ acheksu e jun tu’t e ajkanwa’rob’ twa’ ja’xirob’ akanwob’ inb’utz.

K’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r war ukani kochwa’ a’xin uyokir kawojroner.

Irsen kochwa’ twa’ utz’ijb’a e ojroner taka e u’t tz’ijb’ob’ xe’ xerb’irob’ tama kawojroner.

Kansen twa’ utz’ijb’a e b’ijnusyaj taka e ojronerob’ xe’ warakanse.

Tama ukanwa’r e u’t tz’ijb’ k’ani twa’ akani tuno’r uyokir a’xin.

K’ani twa’ apejka e ojronerob’ taka tuno’r e u’t tz’ijb’ xe’ ayan tama awojroner.

Ukani utz’ijb’a e ojronerob’ xe’ uk’eche e (‘).

Ukani upejku’t wa’kchetaka e ojronerob’ yi e b’ijnusyaj xe’ akansena umen uyajkanseyaj.

Una’ta uyusta e me’ynob’ taka tuno’r e u’t tz’ijb’ yi ojronerob’ xe’ ukani.

Kanwi’kon katz’ ijb’i’k yi kapejku’t tika wojroner.

5.1 UNA’TA TUNO’R E U’T TZ’IJB’ TAMA UYOJRONER

Conoce todas las letras del alfabeto de su idioma materno

Kana’ti’k e u’t tz’ijb’ tikawojroner Ch’orti

A, b’, ch, ch’, e, i, j, k, k’, l, m, n, o, p, r, s, t, t’, u, w, x, tz, tz’, y, (’)

Inpatna Nib’ajner:

Inwejtz’u ajk’in ajk’in e u’ttz’ijb’ ti kawojroner, twa’ inkani inb’utz.

Intz’ijb’a tama nijun jo’te’ yajr e u’t tz’ijb’ob’, inwirse e ajkanseyaj.

Inche tama e b’ik’it jun e u’t tz’ijb’ yi inche e me’ynob’ takar.

Kochwa’ xerb’ir u’t e tz’ijb’ tikawojroner.

Twa’ uk’anpesna’r kawojroner uyub’i kaxere, twa’ kakani inb’utz tama utz’ijb’anar’; b’an kochwa’ achekta ejmar.

1. A, e, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, w, y
2. ch, tz.
3. A’ e’ i’ o’, u’ (‘)
4. b’, k’, t’
5. Ch’, tz’.

Kakanwi’k katz’ijb’i’k e ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ irob’

A, e, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, w, y

tabla pagina 173

Tya’ inkani e ojronerob’ xe’ tz’ijb’ab’ir tichan, inpojro mojr ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ xe’ inkani’x.

Kanwi’kon katz’ijb’a e ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ ira

A’ e’ i’ o’ u’

A’n
Te’
Tu’
Ti’
O’r
Inko’

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ta nijun tuno’r e ojronerob’ xe’ inkanix tichan. Inpojro mojr ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ a’, e’, i’, o’, u’ ( ’ ).

Unb’i taka niwaj kasenyaj kochwa’ twa’ int’zijb’a e mixu’ b’ijnusyaj.

Kanw’ikon Katz’ijb’i’k e ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ Ira “Ch, Tz”

Ch

ch

Chinam
Chitam
Chuch
Chuchu’
Chakchak
Chu’

Kanw’ikon Katz’ijb’i’k e ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ Ira

tabla pagina 175

K’ani twa’ ana’ta ke’ tya’ k’ani katz’ijb’a e mixu’ b’ijnusyaj erer twa’ ak’anpes e u’t tz’ijb’ E.

B’an kochwa’ era: E xux E chitam E chuch e tzutz e semet e tinaj.

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ta nijun tuno’r e ojronerob’ xe inkani’x tichan.

Innpojro mojrojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ ch, tz.

Inme’ynes e ojronerob’ xe inpojro yi inwirse e ajkanseyaj.

Intz’ijb’a jo’ mixu’ b’ijnusyaj taka e ojronerob’ xe intajwi.

Katz’ijb’i’k yi kapejki’k e ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ irob’ K’, t’, b’

Escribamos y leamos palabras con las consonantes simples glotalizadas

tabla pagina 175

T’

t’

T’isim
T’ur
T’ix
T’erer
T’u’
T’oro
Sit’it
T’erer
At’ab’ay
T’ab’ib’

Kanwi’kon katz’ijb’a e ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ ira

B’

b’

B’u’r
Ub’i’
B’i’r
B’ujk
B’ak
B’ak’a
Tab’
B’a’
B’ujr
B’or
B’asar
Ub’uk’i
Unb’i
Inb’ar

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a e mixu’ b’ijnusyaj taka e ojronerob’ xe inkanix tichan: Unb’i taka nitatob’ mojr ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ k’, t’, b’, inme’ynes tama inte’ jun e ojroner xe’ ink’ani’.

Ejk’ar inwirse niwajkanseyaj

Kak’anpesi’k e u’t tz’ijb’ xe’ cha’te’rti’ u’t taka e (’)

Ch’

ch’

Ch’ich’
Ch’ajch’
Ch’ajka
Inch’aj
Ch’aj
Ch’ror
Ch’en
Ch’ew
Ch’u’r
Ch’iwan
Ch’uwan

Kanwi’kon katz’ijb’a e ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ ira

TZ

tz’

Tz’unun
Tz’ijk
Tz’upum
Tz’okpa
Tz’aya
Tz’upu
Utatz’i
Ujatz’i
Tutz’ur
Atz’am
Tz’ej

Kanwi’kon katz’ijb’ ub’an e chuchu’ ojronerob’ taka e ojronerob’ xe’ kakanwi’x

Ma’chi twa’ kanajpes k’e twa’ katz’ijb’a chuchu’ ojronerob’ uyub’i kak’anpes e u’t tz’ijb’ E., kak’ajpesik kochwa’ era;

E winik
E wakax
E ajb’uch
E ak’ach
E chitam
E tz’unun

Patna’r twa’ e ajkanwa’r

Intz’ijb’an yi pejku’t tama nijun tuno’r e ojronerob’ xe’ e ajkanseyaj ukansye’n.

Inpojri’k mojrix ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ xe’ kakanwi’x b’ajxan, e’ra uyub’i kache cha’tertyo’n, ya ayan tuk’a ma’chi kana’ta ko’yb’i taka e ajkanseyaj.

5.2 Uk’anpesna’r e K’ob’irik Tz’ijb’ Tama Utz’ijb’anar e Ka’b’ob’

Uso de la mayúsculas para nombres propios, toponimias, nombres de idiomas Mayas, en los gentilicios

B’ajxan k’ani twa’ awajk’u una’ta e ajkanwa’r tuk’a twa’ uk’anpesna’r e nukir u’t tz’ijb’ . Ajk’un tuno’r uyokir uk’anpesna’r e nukir tz’ijb’.

Kansen ke’ tama uk’a’par inte’ b’ijnusyaj, e tz’ijb’ayaj akay atz’ijb’antz’a taka nukir tz’ijb’.

B’an tama utz’ijb’anar uk’ab’a’ e pak’ab’, chinamob’, morwa’rob’, uk’ab’a’ e ojronerob’ xe’ ayan, inmojrix.

Ukani tuno’r uyokir twa’ uk’anpes e nukir tz’ijb’ tama utz’ijb’anar e k’ab’ob’.

E ajkanwa’r ukani uk’anpes e nukir tz’ib’ tama utz’ijb’anar e k’a’bo’b.

Kakanwi’k kochwa’ twa’ katz’ijb’a e k’ab’ob’ taka e tz’ijb’ xe’ k’ob’irik u’t; b’an kochwa’ e’ra;

Luch, Mari’, Jwan, Chiko, Karwitz, Nonoja’ Wa’reruch, Ch’orti’, Chuj, Mam, K’iche’, Tz’utujil, Poqomam, Akateko, Q’echi, Pokomchi, Kaqchiquel, k’anjob’al, Awakateko, Sipakapense, Jakaklteko, Uspanteko, Sakapulteko, Ixil, yi e mojr ojronerob’.

5.3 Uk’anpesna’r e U’t tz’ijb’ xe’ k’ob’iri’k, nakpat e chik’ijn (¡!, ¿?)

Uso de Mayúsculas Después de Punto, después de signos de interrogación y después de signos de admiración (¿ ? y ¡ !)

Erer uyub’i akanse e u’t tz’ijb’ xe’ k’ob’irik nakpat e chik’ijn, b’an tama ¿? Yi tama e ¡! , b’an kochwa’ e’ra:

Ajk’un uyokir tama uk’anpesna’r e u’t tz’ijb’ob’ ira.

Cheksun kora ojroner tya’ ak’anpes e K’ob’iri’k tz’ijb’ nakpat e chik’ijn.

Tz’ijb’an inte’ numer tya’ acheksu uk’anpesna’r e ¿ ? y ¡ !.

E ajkanwa’r uk’ajti tya’ uk’eche chik’ijn nakpat e ¿ ? y ¡ !.

Una’ta utz’ijb’a e mixu’ b’ijnsyaj tya’ uk’anpes ¿ ? y ¡ !.

B’an kochwa’ e’rob’.

Inkojt winik apatna tu’chor, uyak’ni ujinaj, twa’ alok’oy unar. E ak xe’ alok’oy uyajk’u uk’uxi uchij.

¿Tya’ i’xin kone’r?

¡Ujy e chan!......

E CH’UJB’EN

E Mari’ ja’x inkojt ixik xe’ ajk’in ajk’in a’chpa taka ut’ori uk’ajk twa’ ujanch’akes u’t uyotot, aka’y upoki u’t uk’um, nakpat umuxi tama e cha’ yi akay ch’ab’u e pa’.

Tamar taka ke’ unoxib’, e Lexo amaxya’nto’ a’xin tama upatna’r, into’ ja’xir iksib’anto’ a’chpa twa’ uyusta e wya’r unoxib’; ayan uxkojt umaxtak, cha’kojt tejromtak yi inkojt ixch’ok, e yaxar uk’ab’a’ Silvo, utak e Silvo ja’x e Jwan, yi utak e Jwan ja’x e ixch’ok xe’ uk’ab’a’ Rojelia. Ja’xirob’ utakarsanob’ me’yra te patna’r xe’ akay uchob’, tuno’r e ajk’inob’atza’yob’war apatnob’.

E Mari’ usujki yar uch’ujb’en twa’ ma’chi umorojse me’yra tan, umen e si’ xe’ apuruy. Ja’xir uyajk’u e ojroner umaxtak twa’ ma’chi aturan tu’jor e ch’ujb’en, tamar ka ke’ maja’x inb’utz uwirna’r, ayan inyajr amokran e pak’ab’ umen xe’ aturan tamar.

Rojelia, ¡ma’chi ituran tujor e ch’ujb’en!; ixin imokran, ¿tuk’a uche, jay inturan tama e ch’ujb’en?, ne’t ana’tix tuk’a a’xin anumse ab’a jay ma’chi iyob’ya’n; k’ani twa’ ak’ub’sy’on, tuno’r xe’ no’n kochwa’ inkojt tata’bi’r yi tu’b’ir kawa’ryo’x, cha’yi utu’, e ixch’ok; ¡ayj tu’ innajpesix ani! Ma’chi twa’ najpes b’ajk’at a’xin anumse e manb’anir nakpat.

Patna’r: Nakpat xe’ apejkix e tz’ijb’ayaj ira chen tuno’r e patnar xe’ ak’ajna takare’t.

Maka taka inte’ xoyoyoj e ojroner xe’ uk’eche e u’t tz’ijb’ xe’ k’ob’irik. Xab’a e ¡!, ¿? Tama e tz’ijb’ayaj xe’ apejku’t tichan.

1. Tz’ijb’an e k’ab’ob’ xe’ achekta tz’ijb’ab’ir tama e k’ajtsyaj xe’ tz’ijb’ab’ir tichan.

---

---

2. ¿Tuk’a b’ijnusyaj uyakton e tz’ijb’ayaj ira?

---

---

3. ¿Tama tuk’a atakarsanob’ umaxtak e Mari’ yi e Lexo?

---

---

Cha’te’rtyo’n kapatna:

Kapojro mojrix k’ab’ob’ xe’ tya’ ak’anpespa e ut’ tz’ijb’ xe’ k’ob’irik u’t.

Ub’in taka e nukta’ pak’ab’ tuk’a uk’ab’ob’ e witz’irob’, e kojnob’, e b’i’r, uk’ab’a’ e pak’ab’ xe’ achektato’ tama kawojroner.

Nakpat tz’ijb’an tama ajun yi ajk’un una’tob’ apya’rob’ xe’ war akanwob’ takare’t.

5.4 UK’ANPESNA’R E CH’IK’IJNOB’

Tara k’ani twa’ awajk’u ana’ta tuno’r uk’anpesna’r e chik’ijn tama e pejk jun yi tama e tz’ijb’ayaj, tama ukajyesna’r, tu’jam, yi tama uk’a’pa’r inte’ tz’ijb’ayaj.

Twa’ awira jay e ajkanwa’r war uk’anpes inb’utz, aren twa’ upejka tu’t upya’rob’ twa’ o’yb’i kochwa’ uk’anpes e ch’ik’ijnob’, tya’ ja’xir upejku’t e jun.

Ka’ni twa’ awira ub’an jay war uk’anpes inb’utz tama e tz’ijb’ayaj xe’ war awa’re twa’ uche tama ujun.

Tara a’xin achekta inte’ tz’ijb’ayaj twa’ e ajkanwa’r ukani kochwa’ ak’anpesna e intya’ch intya’ch chik’ijnob’ ta inte’ tz’ijb’ayaj.

E chik’ijn (.) uxere e ojronerob’ tya’ e b’ijnusyajob’ xe’ ukojko ula’rirob’, uyub’i ak’anpes tama e tz’ijb’ayajob’ kochwa’ e’ra:

Chujka e ch’o’k umen e mis.

Uch’ab’u e ku’m e ak’ach.

A’jni e chij taka usi’.

Twa’ ak’anpes e (,) k’ani twa’ awa’re a ajkanwa’r ke’ra ja’x ujiryarir e pejkjun, b’an kochw’a era:

Tama uyotot e Lexo ayan e mis, tz’i’ , chitam, chunpi’, ak’ach, wakax, ja’x uk’ajyerir uyotot.

Achekta ub’an e chik’ijn xe’ ayant o’ uyokir a’xin (....) ye’ra uyub’i kak’anpes kochwa’ e’ra:

E Juan una’to kora atz’ijb’ayan yi xe’ ma’taka inwira ja’x e.....

Me’yra mut ach’uwanob’ te ik’ar ya’, ya’, ernob’ yi a.....

E’ra ja’x uyokir e ub’syaj ( ¿?).

Tya’ kak’anpes ira k’ani twa’ kawa’re e maxtak tama tuk’a tar ak’anpespa , tuk’a uyokir tama e ojroner yi e tz’ijb’ayaj.

¿Tuk’a ajk’in a’xin ache’na e nojk’in?.

¿ Kochwa’ uk’ab’a’ atata’ yi atub’ir?.

K’ani twa’ akanse ub’an e (¡!), kochwa’ twa’ k’anpes, e’ra uyub’i kak’anpes tama e ojornerob’ kochwa’ e’ra.

¡Ujy wa’tix e chan!, che e ixch’ok.

¡Ujn!, ¿tuk’a kani’k xe’ war anumuy yaja’?

UPAJK’AR E MURUR

Ckeke’ inkojt winik uyusre a’yi upak’i e murur, yi ma’chi a’yi una’ta kochwa’ twa’ uche, turan a’yi ub’ijnu. ¿Chi kanik twa’ uyarye’n kochwa’ ache’npa upajk’ar u’t e murur?, ma’chi inna’ta, mmmm..... cha’yi ja’xir, inna’tix chi .... uyub’i uyarye’n kochwa’ apajk’a u’t e murur; tya’ sutpa ch’ujsan ta enxejr uwira war anumuy e Chiko yi upejka a’yi e’yj ¡Chiko! ¡Chiko inware’t!, la’r tara che e Jweles; yi che ke’ e Chiko ma’chi a’yi, uyub’i yi kay a’yi uxuxb’es; into’ cha’yi e Chiko: ¿tuk’a twa’ war apejke’n?, k’ani onjron takare’t cha’yi e Jweles; Wate’nix che e winik; ne’n intza’y ke’ e Katata’ Uyeb’te’t tarye’t tara cha’yi e Jweles, tamar taka ne’n k’ani u’nbi takare’t kochwa’ akay ache twa’ alok’oy utzik utzik e murur takare’t, an .. e’ra maja’x intaka uk’ani; cha’yi e Chiko ayan inte’ na’tanyaj xe’ twa’ ache’npa cha’yi.

¿Tuk’a ma’? arenen kora, k’ani inche ub’an, chujkun, ub’in awira, e pak’ab’ ixni’x akay ani upak’yob’ u’t e murur, yi che a’yi; ja’xirob’ maja’x b’an taka ani upak’yob’, ti’n xe’ upak’i ayan ayan tuk’a una’ta tamar. Che ke’ tya’ alok’oy tuyotot uk’ani a’yi twa’ ujit’i unak’ taka uch’ajnarir uwex o’ taka inte’x utajch b’ujk twa’ ujit’i unak’ tamar; cheke’ e’ra ache’npa twa’ alok’oy jit’ir jit’ir unak’ e murur, ba’n twa’ ache tuno’r tya’ ak’a’pes apak’i u’t e murur; nakpat k’ani a’yi twa’ atuchb’a ati’, jay ma’ k’ani twa’ axuxb’a, tya’ war apak’ma, twa’ alok’oy me’yra inb’utz unak’ yi alok’oy inb’utz uti’ e murur.

Jay inkojt winik ma’chi ujit’i unak’ tya’ alok’oy tu’yotot, ma’chi a’yi alok’oy inb’utz e murur tu’t.

Inpatna Nib’ajner:

Nakpat xe’ apejkix e ojroner ira, ejmar achekta kora patna’r xe’ twa’ ache ab’ajner taka, twa’ kana’ta kob’a akani tama e ojroner xe’ apejkix.

¿Tuk’a tuk’a kay ub’ijnu e Jweles twa’ upak’i u’t e murur?

---

---

¿Akayto’ o’ybi’ uk’ajti e ojroner ira atato’b’? ________ ¿Tuk’ot?

---

---

¿Kochwa’ uk’ab’a’ e winik xe’ kay uya’re e chiko kochwa’ ache’na twa’ apajk’a e murur?

---

---

Tzijb’an tama ajun tuno’r e chik’ijnob’ xe’ awira tz’ijb’ab’ir tama e ojroner xe apejkix tichan.

---

---

5.5 UTZ’IJB’AYAJ E TZ’IKMA’ROB’

Tama ukansenar e u’t tzikma’rob’ tika Ch’orti’, erer ache’npa taka e me’ynob’.

K’anpes tuno’r e ayanir xe’ achekta, b’an kochwa’ e tun, uyopor te’, ixim, umaktib’ja’, utz’unib’ja’, b’ik’it te’, twa’ akay atz’ikmob’ yar e maxtak tama e Ch’orti’.

Ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r k’ani twa’ aturb’a ab’a tama ukanwa’r e u’t tz’ikma’r, k’ani twa’ awejtz’u taka u’t e ixim , b’u’r, tun yi inmojrix.

Kakanwi’k e tzikma’r tikawojroner

b’an ani atz’ikmob’ e onya’n pak’ab’.

tabla pagina 186 y 187

Inpatna nib’ajner:

Inche e sajkmayaj tama utz’ijb’anar e u’ttzikma’r te Ch’orti’, taka e nukta’ pak’ab’ob’.

Nakpat intz’ijb’a ta nijun, yi incheksu a’xin taka nipya’rob’ twa’ ja’xirob’ ukanwob’ ub’an.

5.6 UTZ’IJBA’YAJ E CHUCHU’ OJRONEROB’, U’TIR E AYANIROB’, K’AJTMAYAJ YI E K’UB’SEYAJOB’

K’ani twa’ akanse kochwa’ utz’ijb’ob’ e mixu’ ojronerob’ tama tuno’r e ayanir xe’ achekta; b’an e kochwa’ taka e ayanirob’, e k’ub’seyaj xe’ utakre e pak’ab’ob’ tama xe’ uk’ajti.

Inb’utz twa’ e ajkanwa’r ub’ijnu mixu’ tz’ijb’ajob’, inb’utz twa’ uchob’ e me’ynob’ tamar twa’ ayan uyeronib’ e tz’ijb’ayaj xe’ uchob’.

Ub’in taka awajkanseyaj jay inb’utz war atz’ijb’a tama ajun. Chuchu’ ojroner.

Twa’ utz’ijb’ob’ e chuchu’ ojronerob’ erer twa’ tza wira jay uyajk’u inte’ b’ijnusyaj. Xe’ ak’anpa’ twa’e pak’ab’ ojronerob’ kochwa’ era uyub’i achempa tama inte’ arak’, te’ pak’ab’ e k’ab’a xe’ uk’anpes.

Kawiri’k e ojronerob’ xe’ tz’ijb’ab’ir ejmar.

E mis

 
Uchuki e ch’o’k e mis
Uk’uxi taka tuno’r ub’aker
Utzunle taka upya’rob’
Tar ixto b’uk’b’ir uche
Twa’ ma’chi alok’esna tu’t.

E ijch’ok

  
Yar ijchok saksak u’t
Nojta’ utzutzer ujor
Yaxax yar upik, taka unuk’ chakchak
Ja’xir atza’y taka upya’rob’
Uyusre upejka u’t e jun yi utz’ijb’a xe’ ub’ijnu tamar

5.7 UK’AJTI UJORIR E K’AB’A’ TAMA INTE’ TZ’IJB’AYAJ O’ TAMA XE’ UB’IJNU

K’ani ukansena’r tuno’r uyokir e kanwa’r ira.

Pejken inte’ numer tu’t e ajkanwa’rob’ yi ub’in chi uk’ab’a’ achena tama xe’ apejku’t. Nakpat ajk’un inte’ jun twa’ ja’xirob’ upejkob’ u’t yi uk’ajtikob’ tuk’a jorir k’ab’ob achekta.

Ub’in tuk’a ub’ijnusyaj uyajk’u e ajkanwa’r ta inte’ numer xe’ upejku’t.

Tya’ awajkanseyaj war uyajk’o’x ina’ta inte’ ojroner k’ani twa’ o’yb’i taka inte[ jamyarir, k’ani twa’ ituran tz’ustaka.

Jay ayan tuk’a ma’chi ketpa ta jor sutpan apejka ajun twa’ uyajk’e’t ab’ijnusyaj tama xe’ war apejka.

E ajkanwa’r uk’ajti taka uyojroner tuk’a ub’ijnu tama inte’ numer xe’ upejka.

E ajkanwa’r una’ta tuk’a e b’ajxan k’ab’ob’ xe’ achekta tama e pejkjun xe’ uche.

UNUMER E CH’O’K

Ne’n u’nb’i ak’ajna, tya’ war ak’ajnib’a inkopjt ixik, ya’ turob’ e ch’o’k uyub’i tuk’a e ch’urkab’ yo’pa, jay sitz’ o’ ijch’ok. Ta inyajr che a’yi ak’ajnib’a inkojt ixik, yi e ch’o’k ya’y turu b’an twa’ uyub’i tuk’a kuxna a’yi, e ixik uya’re e ajk’ob’ ¿winik o’ ixik? Yi e ajk’op cha’yi yer ajch’ab’pa cha’yi e ajk’op. Yixto e ch’ok tzajtaku’t kay a’yi uk’i, ¿Tuk’ot maja’x sitz’ yo’pa?. B’an taka e ixiktak purutb’ir uchye’nob’, ta inyajr sutpa k’ajnib’a inkojt ixik, yi e ch’o’k ya’yi turu ub’an , k’ak’ani a’yi uyub’i tuk’a e ch’urkab’ ayo’pa, inkojt ixik uyub’i tuk’a akuxnes, yi e ajk’o’p cha’yi, yer sitz’ cha’yi, yi e ch’o’k atza’y a’yi uyub’i, kay ulajb’es uk’ab’, cha’yi e’ra intza’y ixto ya’ cha’yi, tamar taka e winikob’ apatnob’ wa’ inwe’ cha’yi, turan tze’ne.

5.8 UNA’TA E K’AB’OB’ XE’ ATAKARSAN KOCHWA’ U’T PAK’AB’ YI XE’ UCHE

K’ajtin taka e ajkanwa’rob’ tuk’a twa’ uchob’, twa’ una’tob’ kochwa’ e k’ab’ob’ xe’ achekta tama inte’ tz’ijb’ayaj xe’ war utz’ijb’ob’ o’ upejkob’.

K’ani twa’ akanse e ojronerob’ xe’ atakarsan kochwa’ u’t e pak’ab’.

K’ajtin ub’an taka e ajkanwa’r e numerob’ yi kochwa’ o’stanpa inte’ numer tya’ ak’anpespa e ojroner xe’ atakarsan kochwa’ u’t e pak’ab’.

Tama e’ra uyub’i ak’anpes chuchu’ ojronerob’ takarob’. Chen ub’an e ub’syaj, tama tuk’a tuk’a numer anumuy tama e jab’, tama unojk’inar e morwa’rob’, te patna’r xe’ ache’npa tama tuno’r e jab’, tuk’a arasir akay uchob’, tuk’a wya’rir ache’na, yi mojrix xe’ ache’npa tama tuno’r e b’ixirar.

Irsen e ajkanwa’rob’ kochwa’ twa’ uyustob’ a’xin inte’ numer; b’ajxan atz’ijb’antz’a

Uk’ab’a’ e numer:
Tuk’a numuy?
Tya’ numuy?
Kochwa’ u’t ?
Chi takar ?
Tuk’a b’ijnusyaj uyajk’o’n?

Uturb’a ub’a kochwa’ kochwa’ twa’ uyusta inte’ numer o’ k’ajtsyaj.

Akano tuk’a inb’utzir ayan tama uk’anpesna’r e ojroner xe’ uyaryo’n kochwa’ u’t e pak’ab’.

Uyusta e mixu’ ojroner tya’ uk’anpes e k’ab’ob’ xe’ atakarsan kochwa’ u’t e pak’ab’ yi xe’ uche.

E PAK’MA’R XE’ ACHE’NA ONI’X

O’nix ache’na kochwa’ e’ra , b’ajxan, ak’ejcha u’t e jinaj tu’yok e chor, ab’utz’ana ani u’t, e ajyum pak’ma’r umorojse ani u’t e b’u’r, ch’um, ye’ ixim, tu’yotot, tya’ turi’x tuno’r watar taka u’t e k’ajk yi e ujtz’ub’, yi akay uk’ajti taka e Katata’ twa’ ub’isi taka uk’otorer ukuxta’rir e ikb’en, tya’ k’anix uche e k’ajtsyaj ira ukuchi a’xin tu’yok chor.

E ajyum chor ak’otoy b’ajxan taka u’t ujinaj, nakpat ak’otob’ e ma’nob’, tya’ ak’otob’ e ma’nob’ ira uch’amyob’ u’t ujinajob’, tu’suy umururob’, yi aka’yob’ taka e pak’ma’r. E ma’nob’ maja’x tuno’r ak’otob’ toyb’irob’ taka e tumin, inmojr nar uk’ajtyob’, twa’ atwa’nob’ tar, mojrob’ sutk’ab’ uchyob’, b’an kochwa’ e’ra ani apatnob’. Ja’xob’ intaka ani utakre

ub’ob’, ja’xob’ apak’mob’ ani taka me’yra tza’yer, war ak’aywyob’, arwob’, atze’nyob’ , axuxb’ob’ yi akay ani uk’ajtyob’ e numer xe’ anumuy uwirob’; b’an kochwa’ e’ra ink’ayyer ani twa’ apak’mob’, anumuy e ajk’in ma’chi a’yi ayan e k’oyir tamarob’.

E ma’nob’ ira tama e otot ak’otob’ ani uchob’ e orajk’in, ajrer taka uya’rar e sa’ taka u’t e sakir ak’otoy a’ktana tu’yok e chor umen e ixiktak’.

Uwixka’r e ajyum pak’ma’r ak’otoy ani atakarna umen uye’t ixiktakir twa’ uyusta e wya’r twa’ e ajpatna’rob’.

E ixiktak ira ma’ja’x pejkb’ir ani achenob’ umen e ajyum otot, tu’jorirob’ taka ani ayo’pa twa’ a’xyob’ atakarsanob’, ja’xirob’ maja’x toyb’irob’ ani ak’otob’, ajrer taka e wya’r ajk’unob’; tya’ aturan tuno’r e wya’r twa’ e ajpatna’rob’ watar ani e ajyum otot

uxere ani e a’xin inte’ inte’ ch’ew ajk’unb’ir uwe’rob’ twa’ uk’ech’ob’ a’xin tu’yototob’ twa’ uk’uxob’ taka umaxtak xe’ ketpob’ tama uyototob’.

E ajyum pak’ma’r a’xin awa’ra tu’yok uchor, tama e pak’ma’r ira ach’ujkna e ijch’oktak ak’ach, e chunpi’ xe’ mato’ atejk’a, twa’ alok’esna usutajnir, b’ajxan tya’ aturan uwya’r e ajpatna’rob’, alok’esna b’ajxan awab’na umayuxir taka yar cha’kojt pixtomb’ir pa’ yi e sa’, a’kba’re a’xin e ajyum pak’ma’r uyakta.

tu’yok chor ak’otoy taka uch’ujku tya’ war inwojr tun nojta’, jay matuk’a uch’ujku uyuxinar e chor uyori cha’te uyerob’ ch’en, utzori a’xin yarob’ e k’ajk yi akotwa’n twa’ aka’y uk’ajti taka e katata’, yi unawalir e rum, twa’ uyajk’u uk’ek’wa’r e Katu’rum , twa’ tuno’r e pak’ma’r xe’ uchi’x, twa’ ma’tuk’a umunse ub’a , e k’ajtsaj ira uk’anpes ub’an e ujtz’ub’, b’an u’t e k’ajk, b’antaka tya’ war uk’ajti, war ub’utz’es uxoyojir e ch’enob’ tya’ war uwareynib’ e Katu’rum, b’an ani kochwa’ e’ra ache’npa e pak’ma’r oni’x.

Inpatna nib’ajner:

Xe’ ne’t ka’ni twa’ ache b’ajxan, k’ani twa’ apejku’t inyajrix e k’ajtsyaj xe’ turu tichan.

Nakpat ajk’un uyokir e ub’syaj xe’ tz’ijb’ab’ir ejmar.

1. ¿Kochwa’ ani ache’na e pak’ma’r oni’x?

---

---

2. ¿Kochwa’ akay atakarsanob’ uma’nob’ e winik xe’ k’ani apak’mob’?

---

---

3. ¿Tuk’a akay ani uche b’ajxan e winik tya’ k’ani apak’ma?

---

---

4. ¿Tuk’a patna’r akay ani uche uwixka’r e winik xe’ apak’ma?

---

---

5. ¿Toyb’irob’ kanik ak’otob’ apatnob’ e winikob’ yi e ixitak twa’ e ajyum patna’rob’?

---

---

6. ¿Akayto’ kanik ache’npa e patna’rob’ kochwa’ ache’na oni’x te pak’ma’rob?

---

---

Inpatna nib’ajner:

Chen inte’ mixu’ ojroner, tama unojk’ina’r amorwa’r.

Tz’ijb’an ta jun tuk’a tuk’a numuy tama e otot kanseyaj.

Nakpat irsen e ajkanseyaj.

5.9 UTZ’IJB’ANA’R UYOKIR E NUMEROB’ XE’ UCHEKSU KAB’IXIRAR

Redacción y escritura de: Resúmenes, leyenda, biografías

Tara k’ani twa’ awajk’u uyokir a’xin e tz’ijb’ayaj tama utz’ijb’anar uyokir e numerob’ yi xe’ ucheksu kab’ixirar.

Kansen kochwa’ twa’ utz’ijb’a e mixu’ tz’ijb’ayaj, numer, yi uchektesna’r ub’ixirar inkojt pak’ab’.

Tama e’ra b’ajxan uk’ani twa’ una’ta e ajkanwa’r tama tuk’a tar k’ani utz’ijb’a.

K’ani arob’nar b’ajxan twa’ ub’ijnu tama:

Uk’ab’a’ e tz’ijb’ayaj

Ujorir e k’ab’ob’ e tz’ijb’ayaj

Uyuxinar e tz’ijb’ayaj.

Chen inte’ b’ajxan, twa’ e ajkanwa’r ukani a’xin uyokir inb’utz.

E ajkanwa’r ukani uyusta e tz’ijb’ayaj xe’ mixu’ taka taka inte’ b’ijnusyaj inb’utz.

Inpatna Nib’ajner:

Inch’ami inte’ tzejp te Pojpjun yi inpojro uchekta’rir e rum Nakpat inpejku’t tz’ustaka

Intz’ijb’a ta nijun uyuxinar e tz’ijb’ayaj xe’ ayan me’yra ub’ijnusyaj Inwirse e ajkanseyaj yaj inb’utz inche.

5.10 UTZ’IJB’AYAJ E TZA’YER OJRONEROB’

B’ajxan k’ani twa’ awajk’u una’ta e ajkanwa’r kochwa’ twa’ utz’ijb’a inte’ k’ajtsyaj.

Ajk’un uyokir twa’ ob’na uyustob’ inb’utz, chen inte’ b’ajxan tu’tob’ twa’ uwirob’ yi kanyob’ uyokir a’xin wa’kchetaka.

Turba’n e ajkanwa’r twa’ uyusta e tza’yer k’ajtsyaj.

Inb’utz twa’ uche tama inkojt winik, te’, otot, kojn, xukur, te morwa’r, te chinam, te k’in, te katu’, te witzirob’, yin mojrix xe’ uyusre uche e ajkanwa’r.

E ajkanwa’r uturb’a ub’a twa’ uyusta e tza’yer ojronerob’.

Ch’ujkun era, tw a’ ikano.

E K’OROCH NUK’ (Poema )

E k’orochnuk’ ja’x inte’,
lajb’a’r xe’ uyakta kanoyob’ takaron
yi ja’x xe’ utza’yres inte’ nojk’in
yi b’an uche atza’y kayuxinar
yi xe’ uchyo’n ja’xtkaa tama tikamorwa’r.

E pak’ab’ asub’ajra a’ktob’,
tama e lajb’a’r ira yi asub’ajra
alajb’ob’ tama e k’oroch nuk.
Ma’chi uk’a twa’ kasub’ajres kalajb’ar,
tama kachinam Ch’orti’.

E PAJB’IRTE’ (poema)

Pajrb’irte’ ikpuren atajnir,
xe’ ucheksu e tza’yer lajb’a’rir,
uwi’r ja’x e onya’n numer,
inb’utz tujrur akojko,

Ja’x niwayak yi nik’anir
xe’ aktab’ir umen kanoyob’
tama e chinam Iximrum,
ja’x inte’ noj sijpa’rir.
 
Inb’utz uyub’na’r e lajb’a’r,
utza’yres kayuxinar,
kab’ijnu tama e twa’chir,
xe’ upimres tuno’r e kayuxinar.
 
Autor: Anónimo

E B’UJK SAKSAK (POEMA)

E saksak b’ujk ja’x xe’ atujri me’yra
tamar taka ja’x xe’ uchekswo’n
tama kachinam Murak.

Pya’ro’x kab’ijnwi’k tama e’ra,
tuk’a war anumuy takaron,
tamar taka e mojr pak’ab’ob’
war ak’ijno’b’ takaron.

Pya’ro’x kab’ijnwi’k tama upater
e saksak kab’ujk yi upater
kawojroner Ch’orti’
tamar xe’ ja’x uchekswo’nto’.
 
Autor: Anónimo

Inpatna nib’ajner: Nakpat xe’ ana’tix uyokir kochwa’ twa’ ache’npa e k’ajtsyaj, chen inte’ ub’an, chen ume’yn twa’ uyajk’u una’tanwa’r inb’utz.

Tya’ k’a’pix ache k’ani twa’ akani twa’ acheksu tu’t apya’rob’.

5.11 UTZ’IJB’A E CHUCHU’ OJRONEROB’ TWA’ ACHEKSUNPA TE JUNOB’

B’ajxan ajk’un uyokir tama uyustana’r e junob’ kochwa’ e’ra.

K’ajtin taka e ajkanwa’rob’ tuk’a uk’anpa’rir e patna’rob’ tama utz’ijb’ana’r e chuchu’ ojronerob’.

Inb’utz twa’ awajk’u una’ta e ajkanwa’r tama tuk’a tar uyub’i utz’ijb’a e chuchu’ ojronerob’ twa’ acheksunpa te junob’.

Tuk’a inb’utzir ukojko ucheksuna’r e junob’ ti kawojroner.

Cheksun inte’ b’ajxan, yi aren kochwa’ ache’npa e mixu’ ojroner, tama tuk’a tar kanwa’r uyub’i ak’anpespa.

E ajkanwa’rob’ uchikob’ e’ra: twa’ uchob’ e tz’ijb’ayaj, b’ajxan usajkikob’ tuk’a k’ani utz’ijb’ob’, tya’ b’ijnub’ir umenerob’;

Uyub’i usajkob’ e tzuk jun twa’ upojrob’ e me’yn yi ub’ijnikob’ tama inte’ ojroner xe’ k’ani uchob’ tamar.

Tya’ k’ani utz’ijb’ob’ inte’ mixu’ jun, uyub’i uchekswob’ tuk’a tuk’a uk’anyob’, uyub’i uk’anpesob’ tama inte’ tz’ijb’ayaj e me’yn uyub’i twa’ uyajk’u uyokir e tz’ijb’ayaj xe’ ache’npa.

Ub’in taka e ajkanseyaj twa’ uwira uyokir tuno’r e patna’r xe’ war ache.

TZ’IJB’AN TAMA AJUN TUNO’R XE’ ACHE AJK’IN TAMA AB’IXIRAR. (diario)

tabla pagina 201

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a xe’ inb’ijnu tama inte’ pejkjun xe’ inche o’ tama xe’ u’nb’i ak’ajna ta niwotot.

Uyub’i ache ub’an e tzejpjun taka e syan numer xe’ anumuy. Ta morwa’r.

Tama inte’yx ajk’in inwirse e ajkanseyaj.

Kapatna mormoron:

Kach’ami inte’ jun yi kapojro inte’ tz’ijb’ayaj xe’ k’ani kapejku’t, nakpat katz’ijb’a ti kajun xe’ kab’ijnu, uyub’i kache e me’yn twa’ inb’utz uyajk’u e b’ijnusyaj xe’ war kache.

5.12 UTZ’IJB’A XE’ UB’IJNU TAMA INTE’ JUN XE’ PEJKNA TU’T O’ XE’ UPEJKU’T JA’XIR

Ne’t kochwa’ inkojt ajkanseyaje’t uyub’i akanse e maxtak twa’ uyajk’u ub’ijnusyaj tama xe’ war akanse.

Uyub’i awaru’t inte’ numer tu’t e ajkanwa’rob’.

Ub’in takarob’ tuk’a k’ani che e tz’ijb’ayj, oyb’ik taka tuno’r e ajknwa’rob’ jay war utajwyob’ uyokir xe’ war akanse.

K’ani kanseb’ir e maxtak twa’ akay ub’ijnu tama inte’ pejkjun xe’ uche o’ tama inte’ me’yn xe’ uwira tante kanseyaj.

Twa’ utz’ijb’a xe’ ub’ijnu tante numer xe’ anumuy.

E ajkanwa’r ukani uyajk’u ub’ijnusyaj tama inte’ tz’ijb’ayaj xe’ uche o’ xe’ upejku’t.

K’ani twa’ aturb’a ab’a tama inte’ kanseyaj kochwa’ e’ra, tamartaka k’e ja’x tya’ ne’t uyub’i awajk’u ab’ijnusyaj tama xe’ anumuy.

Tuno’r xe’ ayan to’r e rum. Kach’ujki’k e me’yn xe’ achek ta ejmar.

Inpatna nib’ajner:

• Inche e me’ynob’ xe’ achekta tichan
• Intz’ijb’a ta nijun xe’ ne’n inb’ijnu.
• Tuk’a uyub’i inche twa’ ma’chi asatpa tuno’r xe’ ayan to’r e rum.
• Nakpat inwirse e ajkanseyaj.

5.13 UYUSTA E ME’YNOB’ TWA’ UCHEKSU XE’ UNA’TA

Cheksun b’ajxan inte o’stab’ir me’ynob’ twa’ ache e ub’syaj taka e ajkanwa’rob’, uyub’i ikay o’yb’i takarob’ kochwa’ e’ra: ¿tuk’a iwira tara? ¿tuk’a ib’ijnu tamar?, ¿tuk’a b’ijnusyaj uyajak’o’x?, ¿tuk’a ukansyo’x?, ¿Tuk’a ikani?

Tya’ ne’t k’ani ache e ub’syaj taka e ajkanwa’rob’ uyub’i ikay taka e’ra.

Chen inte’ ojroner takarob’, nakpat ub’in tuk’a una’tob’ tama e ojroner xe’ ache

¿kochwa’ o’yb’i e ojroner ira?

Tz’ijb’an twa’ awa’re ¿tuk’a ana’ta?

• Kocha’ twa’ a’ware?
• kochwa’ ne’t k’ani ikano?.
• Xe’ ne’n inkanix.
• Ink’anto me’yra ojroner tama e’ra—

Iturb’i’k ib’a tama tuno’r xe’ war uyub’i e ajkanseyaj.

Tama e kanwa’r kochwa’ e’ra k’ani twa’ aturb’a ab’a tamar, tamartaka, tama e’ra k’ani twa’ ana’ta me’yra uyokir kanwa’rob’, ayan ayan mojrix kanwa’r xe’ uyub’i akani.

Jay ayan tuk’a ma’chi ketpa inb’utz to’yt, aren awajkanseyaj twa’ uya’ryet xe’ ne’t k’ani akani.

Jay ayan awira e ajkanwa’rob’ ma’chi una’tob’ tuno’r, ya’ ixto b’an twa’ awira kochwa’ uyub’i ache twa’ ukanyob’.

Tama tuno’r e ub’syaj ira:

Uyub’i ak’anpes e me’yn xe’ ne’t ak’ani, b’ajk’at ache uwajr e am tya’ intran, o’ nichir tya’ inb’utz cheker, o mojr xab’em me’yn tya’ ayan tuk’a acheksu takarob’.

Inpatna Nib’ajner:

• Inb’ijnu tama e me’ynob’ xe’ achekta ejmar.
• Intz’ijb’a ta nijun, nakpat inwirse e ajkanseyaj.

Kochwa’ turu ub’ixirar e arak’

Inpatna nib’ajner:

• Inb’ijnu tama inte’x me’ynob’ yi intz’ijb’a ta nijun xe’ ucheksu
• Nakpat inwirse nipya’rob’ yi e ajkanseyaj.

Proceso mecánico mediante el cual se aprende a representar palabras y oraciones con la claridad necesaria para que puedan ser leídas por alguien que tenga el mismo código lingüístico. La escritura es la representación gráfica de nuestro lenguaje.