Nuestro idioma en la escuela/Ch'orti'/Lectura-comprensión lectora

Ub’ijnusyaj e kanwa’r ira ja’x:

1. E maxtak una’tob’ tuk’a war upejkob’. E ajkanwa’r uk’ub’se xe’ war pejku’t.
2. Utajwi uyokir e ub’syaj xe’ ache’na takar, tama xe’ war upejku’t.

4. UKEJTA’RIR E PEJKSAJ JUN

Lectura-comprensión lectora

E Pejksyaj tara uyub’i ak’anpes chuchu’ numerob’ xe’ anumuy, nakpat ache e ub’syaj taka e ajkanwa’rob’.

Ne’t kochwa’ inkojt ajkanseyaj k’ani twa’ akanse e ajkanwa’rob’ kochwa’ twa’ upejkob’ e numerob’.

Inb’utz twa’ awa’ryob’, twa’ ja’xirob’ uch’amyob’ o’ uketyob’ tu’jorob’ xe’ war upejkob’ tama e jun o’ xe’ war uyub’yob’.

K’ani twa’ ab’ijnu jay achekta tama e b’ixirar b’an kochwa’ uk’ajti e jun te numerob’. Inb’utz a’ronpa e ajkanwa’r twa’ ucheksu taka upya’rob’ tuk’a tuk’a ub’ijnwob’.

Tya’ ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r war apejka inte’ numer k’ani twa’ aturb’a ab’a tamar.

Inturan inb’ijnu jay b’an anumuy tama e b’ixirar tama e pejk jun xe’ inche.

KOCHWA’ AK’AJTMAYANOB’ ANI IXNI’X

Che a’yi ixni’x tya’ ak’ajtmayanob’ ani, a’xin e tata’b’irob’ awara’rob’ twa’ e pixamb’ir, tya’ ak’otob’ chenob’ ani, Kochwa’ turo’x, inb’utz, wa’r inte’ ak’ajn ira, turen, chenob’ e ajyum otot; aka’y o’jronob’. Ti’n ixto asub’arir ne’t cha’yi e utata’ e ijch’ok, tarye’n insub’ari nib’a taka niwojroner; aaaa’ o’ b’an; war inwira inte’ o’rak’ab’ yi inte’ o’rayok, war inb’ijnu jay ach’amye’n tu’jam apya’rir, ya’to inb’ijnu cha’yi e ajyum otot.

K’anto inxin u’nb’i taka nipya’rob’, ejk’arto’ wate’t, tya’ warix amaxya’n.

Inyajrix k’otoy taka uyojroner, Kochwa’ turo’x cha’yi e ajwara’, aaaa’, ne’t ajchi’, ne’n inb’ajr, war iwar inyo’pa ta nipatna’r, ma’ni ja’x intran e k’opot, ajk’une’n wa’kchetaka inlok’se nipatna’r cha’yi e winik, o’ b’an ka. Ne’n tarye’n tamar taka nixanb’ar cha’yi, o’ b’an ka ojron e ajyum otot, kochwa’ inwarye’t niwijch’ok chuchu’to yi ne’t nojta’ winiketix.

K’anto o’njron taka nipya’r, tuk’a che tama xe’ war ak’ajti, ya’to wate’t ejk’ar k’anto inxin u’nb’i tuk’a ub’ijnu.

Inyajrix sutpa k’otoy tu’yotot e ijch’ok, kochwa’ turo’x? Inb’utz chob’ a’yi e ajyum otot. Ne’n tarye’n inyajrix tamar taka yar e xanb’ar xe’ war inche, aaaa’ o’ b’an ka, ojronenix taka yar nipya’r yi niwijch’ok cha’yi e tata’b’ir, che a’yi uyub’i, atza’y yar e winik cha’yi; ejk’ar wate’n taka e b’ujk, twa’ ichoki takaren.

Tama inte’yx ajk’in uk’eche ub’ujk twa’ e ijch’ok, yixto yaja’ upejka uwijch’ok twa’ a’jk’una e b’ujk ulapi.

Into’ cha’yi a tata’b’ir; inwajk’e’t o’rnik’ab’ ak’eche, achojb’i’k inb’utz, tarixto turu ani takaren ma’tuk’a manb’anir unumse ub’a, uch’ab’u ani upa’ war ink’uxi, ma’chi twa’ ache tzajtzaj niwijch’ok, ayanto’ utata’ tu’pater, ak’ani me’yra kochwa’ ne’n ink’ani.

Inpatna ta nyo’tot :

Ink’ajti twa’ nitatob’ o’ ninoyob’ twa’ uk’ajtyob’ takaren inte’ numer xe’ ja’xirob’ una’tob’.

Nakpat intz’ijb’a ta nijun uk’ab’a’ e k’ajtsyaj xe’ k’ajna ta nyo’tot, inb’ijnu tuk’a k’ani uya’ryo’n, incheksu taka ni we’t ajkanwq’i yi inme’ynes ub’an.

4.1 Uya’re kochwa’ u’t e ub’syaj xe’

Responde preguntas directas de respuesta simple

Tara k’ani twa’ o’yb’i taka e ajkanwa’r kora ub’syaj twa’ ja’xirob’ uk’ajtyob’ tuk’a.

Tara ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r uk’ani twa’r awa’re kochwa’ kochwa’ e ub’syaj xe’ uche e ajkanseyaj takare’t.

¿Tuk’a uk’ajti e pejsyaj xe’ ache tama e jun?

¿ Tya’ ani turu?

¿Kochwa’ numuy?

¿Tuk’ot i’xin?

E XIXIMAY

Tama inte’ nojk’in xe’ ache’na, tama uyajk’inir e winal julio, a’rena mukur nojk’in, tama, ma’chi uk’anyob’ twa’ amorojk’i e pak’ab’ob’.

umen xe’ maja’x me’yra tuk’a k’ani aturb’ana; ajrer taka inte’ armur sa’, b’an jo’te’ucha’k’ar tumin, ujtz’ub’, cha’wojr maksa’, uch’ab’ob’ inkojt nixi’ pa’, upotz’yob’ tama e sa’, uwab’ob’ tama u’t e cha’ tya’ ache’na e juch’.

Yixto aka’y ub’utz’ob’ tuno’r u’t e cha’, uti’ e k’ajk, o’r e ch’ujb’en, e b’ejt, e armur, e b’ujr, b’an ub’utz’ob’ u’t e te’ tya’ wa’r unar yi tuno’r upat e otot, ub’utz’ob’ tuno’r e maxtak, xe’ ayan turob’ tama e otot.

Tya’ ak’a’pa, aka’y ub’utz’ob’ ukororte’yr e narob’, twa’ tix alok’oy e Xiximay makwi’r e Otot; e ixiktak pakaxpat pakaxpat alok’ob’ yi e winikob’, war ub’utz’a’ unuk uyokob’ e ixiktak; kora kora uyujku e b’utznib’ tama uti’ e b’i’r tya’ war a’xyob’ e ixiktak pakaxpat e ixik yaja’.

B’an uchob’, ub’ijnusyajob’, b’an kochwa’ e’ra e Xiximay war alok’esna makwi’r e otot, war ak’ayna ak’ejcha alok’oy najtir.

Inpatna nib’ajner:

Inpejku’t e ub’syaj yi inwajk’u nib’ijnusyaj tamar.

a).¿Tuk’at tzakarna ixin e Xiximay umen e winik?

---

---

b’).¿Tya’ ani turu e Xiximay?

---

---

ch).¿Tuk’a e Xiximay?

---

---

ch’).¿Kochwa’ k’a’pa lok’ob’ e ixiktak tya’ war ab’utz’ena uyokob’?

---

---

4.2 TARA E AJKANWA’R UNA’TA TI’N UYAROB’IR E UB’SYAJ XE’ UKOJKO UXTE’ AROB’IR

Responde preguntas de selección múltiple con 3 distractores. (Nivel I)

Tara k’ani twa’ akanse e ajkanwa’r twa’ uyajk’u uyokir e ub’syaj xe’ uxte’ uyokir ukojko.

K’ani twa’ atz’ijb’a inb’utz twa’ e maxtak una’tob’ uyajk’ob’ kochwa’ uya’rob’ir tu’jam e mojr.

Chen e ub’syaj taka chan o’ jote’ uyokir ub’an, ejma’r ja’xtaka chekta taka uxte’ uyokir e ub’syaj.

E’ra ache’npa twa’ awira jay e ajkanwa’r ma’chi asatpa yi war akano inb’utz.

Tama e ub’syaj xe’ awajkanseyaj uche takare’t uk’ani apojro tama e uxte’rti arob’ir ti’n xe’ inb’utz twa’ awa’ru’t o’ axab’i, b’an kochwa’ uk’ajti e ajkanseyaj.

E OJRONER CH’ORTI’ LA’R TAKA E ONYA’N TZ’IJB’A’R TWA’ E ONYA’N PAK’AB’OB’ MAYOB’

E ojroner Ch’orti’ ja’x inte’ uyojroner tama uk’ab’a e ojroner xe’ uk’ab’a’ e Wati’xk’in Ch’olano.

Tama e “ujamir” e Ch’orti’ ma’tuk’a me’yra e pak’ab’ob’ xe’ una’to’b’ kochwa’ e ojroner Ch’orti’ ja’x e ojroner xe’ la’r taka me’yra e ojroner xe’ uk’anpesob’ ani e o’nya’n pak’ab’ Mayob’, xe’ utz’ijb’ob’ ani e o’nya’n tz’ijb’a’r (jeroglificos).

Xe’ wartokto akano tama uyojroner Mayob’ uchekswob’ ke’ e ojroner Ch’orti’ ayan me’yra ula’rir taka e ojroner xe’ katajwi tama e onya’n tz’ijb’a’r xe’ tz’ijb’ab’ir tama e tunob’ e o’nya’n chinamob’ kochwa’ Kopan, Tikal.

Uyub’i kawirse ke’ ayan ucheksuna’r “gramatical,” “fonológica” yi e “lexical” ke’ e ojroner Ch’orti’ ja’x xe’ la’r taka e ojroner twa’ e o’nya’n tz’ijb’a’r.

Ka’xin kaka’y kawira kora kora e ojroner xe’ la’r tu’jam e Ch’orti’ yi e o’nya’n tz’ijb’a’r (iran ente’yx u’t e jun twa’ awira e o’nya’n tz’ijb’a’r).

Kochwa’ e’ron taka e chuchu’ umojrir e ojroner ira tama e o’nya’n tz’ijb’a’r, ayan me’yra e ojronerob’ xe’ la’r tu’jam e cha’te’ ojronerob’.

Tama umojrir e ojronerob’ ira tara, uyub’i kana’ta ub’an ke’ e ojroner tama e onya’n tz’ijb’a’r maja’x inte’ ojroner Yukatekano.

Kochwa’ inte’ irseyaj, e ojroner “ti’” tama e onya’n tz’ijb’a’r uk’ani uya’re “boca” tama e nakpat ojroner, yi tama e ojroner Yukateko e ojroner twa’ e “boca” ja’x e “chi’”.

E ojroner “t’ab’ay” tama e Ch’orti’ xe’ uk’ani uya’re “subir” tama e nakpat ojroner, matuk’a ayan koche’ra tama e ojroner Yukateko.

Uk’a’pa’rir e ojroner xe’ ta’k’wan tama uwi’r e ojroner “t’ab’” xe’ ja’x –ay ayantaka tama e ojroner Ch’orti’.

Matuk’a uk’a’pa’rir e ojroner koche’ra tama e mojrob’ ojronerob’ Mayob. B’an ixto ya’ e Ch’orti’ la’r me’yra taka e o’nya’n tzi’jb’a’r.

Ayan yajrir tya’ e pajrb’ir “escenas” tama e o’nya’n tunob’ uwirsyo’nob’ unojk’in e b’ajxan tata’noyob’. “b’an e’ra,” tama e Noj Tun (estela) 1 twa’ uchinam xe’ uk’ab’a’ Ixlu uwirsyo’n inte’ winik xe’ wa’wan taka cha’te’ ch’u’rirob’ (dioses) tu’jor.

E ch’u’rirob’ ira ukojkob’ inte’ uwirsenib’, inte’ uk’ab’a’ “k’in” yi ente’ “ak’ab’a’,” o “akb’ar” tama e Ch’orti’.

Into, ja’xirob’ e ch’u’rirob’ twa’ e k’in yi e ak’b’ar. Tu’ xoyojk’ir e ch’u’rirob’ ira ayan me’yra e ch’ujrje’yob’ xe’ uya’ro’n ke’ aturanob’ tama e tokar, o’ tama ujam e ja’. B’an koche’ra uyub’i kawira ke’ utwa’chir e Ch’orti’ utakryo’n twa’ kana’ta xe’ war anumuy.

B’ajxan, e ajniromob’ Ch’orti’ ya’xix ojronob’ tama e xoyoyoj xe’ tya’ch wa’r chekerto tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’. B’an kocha’ e’ra: e ajniromob’ ojronob’ koche’ra.

A’syob’ watob’ xoyojk’ir te Katata’ (Dios), tamar uxoyojk’ir te Katu’ (Reyna)

E ajniromob’ Ch’orti’ uk’ajtyo’b’ kochwa’ e ma’b’anb’anob’ nawalob’ a’syob’ tama e xoyoyoj ak’ajna xe’ ayan tuxoyojk’ir e k’in yi e katu’.

Ente’yx ajnirom uk’ajtye’n: “E Katata’ ch’a’r te xoyojk’ir. Ayan e Katata’ war ajchi a’tesna.”

Kochwa’ ana’tantz’a me’yra tama e turer Ch’orti’, tya’ cheker e xoyoyoj tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’, che ke’ “war atesna” tamar, kochwa’ uya’re e ajnirom ak’ajna.

Jay e Katata’ K’in yi e xoyojk’ir Katu’ war a’tesnob’ tama uxoyoyoj e ja’ tama utwa’chir e Ch’orti’, b’ajk’at uyub’i kak’anpes e na’tanyaj ira twa’ kacheksu xe’ war anumuy tu’jor e Noj Tun 1 twa’ e chinam xe’ uk’ab’a’ Ixlu ke’ ne’n inchijchi b’ajxan.

Tara ub’an e Katata’ K’in yi e xoyojk’ir Katu’ wa’rob’ tama u’t e k’in makb’irob’ umen e ch’ujrje’yrob’.

Tama e onya’n tz’ijb’a’r tu’yejtz’er e “imagen” ira, e “verbo” xe’ cheker tara apejkna u’t “a’ti”, o “bañar” tama e nakpat ojroner.

E Ch’ortyob’ chob’ ke’ tya’ cheker e xoyoyoj tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’ ja’x inte’ irseyaj xe’ k’ani ak’axi e jaja’r . Ayan inyajr tya’ inte’ ajnirom uk’ajtye’n koche’ra: “E Katata’ war a’tesna, K’ani ak’axi e jaja’r.”

Tama e onya’n tz’ijb’a’r xe’ cheker tu’yejtz’er e “imagen” ira nakpat uk’ab’ob’ e k’in yi e katu’ katajwi uk’ab’a’ e Chaahk, xoyojk’ir (el dios) e jaja’r, xe’ uwirsyo’n ke’ Kochwa’ uyub’i kawira, utwa’chirob’ e Ch’orti’ ukojko’b’to me’yra tama e onya’n k’ub’esyaj ira.

E ojroner Ch’orti’ ma’chi twa’ uxeb’e u’t. Atujri me’yra e Ch’orti’ ub’an tu’nak’u’t e ajkanseyajob’ najtirob’ xe’ war ukanyob’ e ojronerob’ Mayob’.

War ab’orob’ ajk’in ajk’in e pak’ab’ob’ najtirob’ xe’ k’ani ukanyob’ e Ch’orti’ b’an taka ke’ ja’x e ojroner xe’ la’r taka e ojroner xe’ uk’anpesob’ ani e onya’n Mayob’ chi’ a’chpob’ ani e nojta’ ototob’ xe’ inb’utz uwirna’r.

E onya’n Mayob’ ukojkob’ me’yra una’tanyaj yi inb’utz inb’utz u’t utwa’chirach. E onya’n tata’b’irob’ Mayob’ ira ja’x e unoyob’ e pak’ab’ob’ Ch’ortyob’.

“Este es una razón más que la gente Ch’orti’ tiene que ser muy orgullosos del idioma Ch’orti’ y la cultura Ch’orti’ y trabajar con toda fuerza para no sólo conservarlos pero hacerlos abundar”.

Inpatna taka niwajkaseyaj :

• Kak’ajti twa’ upejka e k’ajtsaj xe’ turu tichan, nakpat kapejku’t no’n
• Kapejk’ik e ub’syaj xe’ tz’ijb’ab’irob’ ejmar yi kaxab’i’k e arob’ir xe’ kana’ta inb’utz tama e ojroner xe’ kapejki’x, jay ayan tuk’a ma’taka ana’ta kochwa’ twa’ ache ub’in taka awajkanseyaj.

¿Kochwa’ uk’ab’a’ e winik xe’ ucheksu e ojroner ira takaron?

Fermín Luceta
Kerry M. Hull
Juana Pérez

¿ Tama tuk’a tar tz’ijb’ab’ir una’tanyaj e o’nya’n mayob’?

jun
ma’tuk’a tar
tun

¿Tuk’a ojroner uk’anpesob’ e o’nya’n pak’ab’ tara tya’ turo’n?

xinka
yukateko
ch’orti’

¿ Tya’ e k’in yi e katu’ makb’irob’ umen e ch’ujrje’yrob’ e o’nya’n pak’ab’ chenob’?

war a’ti
war awayan
war ak’aywi

4.3 E AJKANWA’R UYAJK’U UYA’ROB’IR E UB’SYAJ XE’ UK’ECHI’X NOJ UB’IJNUSYAJ

Responde preguntas que requieren más de una oración

Tara erer twa’ apejka inte’ k’ajtsaj takarob’, nakpat oyb’i jay kepta tu’jorob’, jay ayan tuk’a ub’ijnwob’, k’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r war uk’ajti inb’utz uyojroner.

Nakpat e patna’r ira aren e maxtak twa’ upojro inte’xy k’ajtsaj yi tz’ustaka twa’ aturanob’ upejkob’, twa’ akanwob’ upejkob’ e junob’ taka unak’u’tob’ taka, ajk’un inte’ jamir twa’ uchob’ inb’utz.

Tara uyub’i ache e noj ub’syaj taka e ajkanwa’r tya’ ja’xir, uk’ani twa’ uk’ajti noj uyokir.

E ajkanwa’r ukani uyajk’u uya’rob’ir e ub’syaj xe’ ache’na takar.

Ukani uyajk’u ub’ijnusyaj ta’inte’ ub’syaj xe’ ache’na.

E MUKMAYAJ

Tya’ achamay inkojt winik, ya akay uyatesnob’. Yixto uya’tesob’ yi akay ub’asyob’, uchob’ taka ub’asb’irob’, ukojkob’. B’an ixto, war ache’na yar e pa’ twa’ awe’sena e pak’ab’ xe’ k’otob’.

Asakojpa inte’x ajk’in awe’sena inyajrix e pak’ab’ xe’ asakojpob’ e orajk’in ak’ejcha a’xin ta mukmayaj tya’ a’xin amujka e ajchamer, taka yar e wya’r.

E’ra ja’x taka ti’n xe’ war upajnyob’ e ch’en, tya’ a’xin amujka e ajchamer. B’an ani uchob’ e onya’n pak’ab’ te morwa’rob’, e’ra chekerto’ ache’na kochwa’ yaja’.

Aka’y ache’na ub’an e k’ajtsyaj twa’ e katata’ uch’ami tu’t k’in tya’ ak’otoy b’orom ajk’in asutpa akojkna umen upya’rob’, ache’n e b’ak’atpa’, yi e sa’ jay ma’ e kajwe’ aturb’ana tama e k’ajn we’nib’ yi akay apujka tya’ ak’a’pa e k’atsyaj tu’t e Katata’ taka e pak’ab’ xe’ k’otob’ tu’yotot e pak’ab’ xe’ chamay.

Tya’ war akojkna e chamen e pak’ab’ ti’n xe’ ak’otoy uk’eche, yar u’t e b’u’r, u’t e ixim, atz’am, sakchi’, e chab’ twa’ ayajra tama e kajwe’, u’t e k’ajk twa’ awab’na.

Ti’n warix ak’otoy takar yar uk’ajk, war uwab’u tya’ ch’a’r e ajchamer.

Tuno’r ani ache’na, e k’ajyer ira ma’chi kawakta ti kamorwa’r, b’anto ache’na, aturb’ana e k’ujtz tu’jor e we’nib’, ti’n xe’ uyusre achamri uch’ami, e’ra uchob’ ani twa’tix ma’chi awayanob’.

Yi e ixiktak war uyustob’ e wya’r twa’ upukyob’ taka e ajkojsanob’.

Patna’r: nakpat tya’ apejki’x ajun kone’r k’ani twa’ awaru’t e ub’syaj xe’ achekta ejmar, k’ani twa’ ache ab’ajner.

¿Kochwa’ ache’na e mukmayaj ta morwa’r?

---

---

¿Tuk’ot atesna yi ache’na e kojksaj te chamen pak’ab’?

---

---

¿Tuk’a twa’, tya’ a’xin amujka inkojt chamen pak’ab’ ak’ejcha tuno’r ub’ujk, uxanab’ yi tuno’r xe’ uk’anpes ani tya’ b’ixir?

---

---

¿Inb’utz ka ache’na e mukmayaj oni’x?.

---

---

4.4 UCH’AMI E OJRONER XE’ TZ’IJB’AB’IR

Comprende y sigue instrucciones escritas K’ani twa’ awajk’u a’xin uyokir e patna’rob’ xe’ twa’ ache’npa.

K’ani twa’ ach’ujku jay tuno’r e ajkanwa’r war uch’amyob’ e ojroner xe’ war awajk’u.

Ajk’un taka inte’ janb’ya’rir tuno’r uyokir e kanwa’r twa’ e maxtak una’tob’ tuk’a twa’ uchob’.

Yaj ayan awira ke’ ayanto e maxtak xe’ ma’taka war uch’ami e uyokir e ojroner, sutpen ak’ajti takarob’.

Uk’ub’se uyokir ojroner xe’ ajk’una tama inte’ kanseyaj.

Ub’in taka inte’ janb’ya’rir tuno’r xe’ e ajkanseyaj war uk’ajti twa’ ana’ta tuk’a twa’ ache.

Jay ayan tuk’a, ma’taka ketpa ta jor sutpen o’yb’i taka awajkanseyaj.

Una’ta uche tuno’rxix xe’ a’rena umen e ajkanseyaj.

Patna’r: taka nipya’rob’, kach’ujku e me’ynob’ xe’ achekta ejmar. Nakpat katz’ijb’a ti kajun xe’ kab’ijnu.

• 
• 

• 
• 

Ko’jron tamar yi kawaru’t tuk’a:

¿Tuk’a k’ani uya’ryo’n e inte’ inte’ me’ynob’ irob’?

¿Ayan tya’ kawira e ojronerob’ ira taka e me’ynob’ yi tuk’a b’ijnusyaj uyajk’o’n?.

¿Tuk’a twa’ inb’utz uk’ub’sena’r ojroner xe’ kapejka?

Nib’ajner:

Inpejka taka inte’ erachir e ojroner xe’ achekta ejmar:

Arob’syajir

Twa’ tuno’r e pak’ab’ob’ te morwa’r ira, kawaryo’x ke’ tama e jo’ ajk’in a’xin ache’npa inte’ xekmayaj twa’ tuno’r e b’ik’it maxtak xe’ ukojkob’ inte’ ujab’ yi jo’te’ jab’ob’, a’xin aturb’ana e xek’mayaj tu’pater e nichirmok yi te otz’ner ojob’.

Kone’r inwaru’t e ub’syajob’ ira

Chi twa’ e ojroner ira?

Tuk’a uyaryo’n e ojroner ira?

Tya’ twa’ ache’npa e xek’mayaj?

Chi uyeb’ta e ojroner ira?

Inpatna nib’ajner: Tzijb’an e ojroner ira tajun yi chen mojrix arob’syaj twa’ ikano kochwa’ ache’npa, nakpat awirse awajkanseyaj yi pejken tu’t e mojr apya’rob’.

Ta nyo’tot: Tama inte’ intajch jun intz’ijb’a inte’ arob’syaj xe’ twa’ uwira nipya’rach ta nyo’tot.

Ink’ajti taka nitata’ twa’ uyajk’e’n inte’ arob’syaj twa’ e ajkanseyaj ne’n intz’ijb’a ta nijun yi tya’ ink’otoy ta nikanwa’r inpejka tu’t e kanseyaj.

4.5 E AJKANWA’R UK’AJTI KOCHWA’ U’T E PAK’AB’ XE’ AK’AJNA TA INTE’ K’AJTSAJ

Establece características del personaje principal de un relato

K’ani twa’ awira, jay e ajkanwa’r una’ta ti’n xe’ ujorir uk’ab’a’ xe’ ak’ab’ajsenpa tama inte’ numer

K’ajti’k inte’ k’ajtsyaj twa’ e ajkanwa’r uya’re ti’n ujorir e k’ab’ob’ xe’ ak’ajna tama inte’ numer.

K’ani twa’ ana’ta chi chi e b’ajxan k’ab’ob’ xe’ achekta tama inte’ k’ajtsaj o’ numer. Twa’ ana’ta ti’n ujorir e k’ab’ob’ xe’ ak’ajna ta inte’ numer k’ani twa’ apejka inyajr o’ cha’yajr e tz’ijb’ayaj.

E AJKOJK WAKAX

Ta inyajr inkojt, ajkojk wakax, ajk’in ajk’in ani at’ab’ay ta witz’ir twa’ uwe’se uwakax, tama e ch’uyujk’inix, asutpa tu’yotot , a’rwob’ uwakaxob’ , yi umaki’ tama uchikero.

Ta inyajr tya’ war uwe’se uwakaxob’, wa’n tama e witzir xe’ me’yra nojta’ uwa’tar , yi tarex kay a’ru:

- Ojy!, Ojy! ¡takrenen! E b’oj k’ani uk’uxi niwakaxob’; e winikob’ xe’ turob’ ta chinam ajner taka t’ab’ob’ ta k’opot.

Uk’echob’ e tunob’ yi e tyob’ twa’ ukorpesob’ e ajkok, taka uwakax. Tya’ k’otob’, chektob’ uwirob’ ke’ ajkojk wakax intaka ojron, e b’ojb’ ma’chi k’otoy.

B’an uche cha’yajr, e pak’ab’ intaka at’ab’ob’, tamar taka ke’ b’ojb’ ma’chi ani ak’otoy.

Ta inte’yx ajk’in, ta chinam cheker kora arwa’r, te ajkojk wakax:

¡Ojy!— ¡Ojy!, ¡takrenen kora! ¡ e b’ojb’ uk’uxi niwakaxob’!, e’ra e’rach ixtoya!.

Tama e ajk’in yaja’ ma’majchi t’ab’ay twa’ atakarna: tuno’rob’ ub’ijnwob’, kochwa’ e winik yaja’ intaka uyusre a’si takarob’.

E b’oj uk’uxi inkojt wakax yi mojr uyakta k’uxem.

E ajkojk wakax, sutpa tzajtaka tama uwakax, tamar taka xe’ k’a’pa k’ujxa. yi ma’taka tamar xe’ me’yra umajres e pak’ab’ob b’ajxan, ma’chi uk’ajti xe’ erachir taka e mojr pak’ab’.

Inpatna taka nipya’rob’

Kojron tama e numer ira yi nakpat kawaru’t, e ub’syaj xe’ achekta ejmar.

¿Kochwa’ uk’ab’a’ e numer xe’ kapejka?

¿ Tuk’a arak’ ukojko ani e winik?

¿ Tya’ ani uwe’se uwakax e ajkojk?

¿Tuk’a uk’ab’a’ e arak’ xe’ uk’uxi e wakax?

¿Chi ujorir e k’ajtsay ira?

Inpatna nib’ajner:

intz’ijb’a ta nijun, e numer xe’ inpejki’x, jay ma’chi ketpa inb’utz ta nyu’t insutpa inpejku’t, nakpat intz’ijb’a e ojroner ta nijun xe’ ma’chi inna’ta tuk’a k’ani che.

4.6 E AJKANWA’R UNA’TA TI’N XE’ AK’AB’AJSENA NAKPAT TA INTE’ K’AJTSAJ

Establece características de los personajes secundarios

K’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r una’ta ti’n e mojr k’ab’ob’ xe’ achekta nakpat e b’ajxan k’ab’ob’ xe’ ak’ab’ajsena tama inte’ numer.

Twa’ awira jay e ajkanwa’r una’ta e nakpat k’ab’ob’ xe’ achekta aren twa’ ja’xir utz’ijb’a tama inte’ jun.

Una’ta pejka e jun, yi uk’ajti ti’n e nakpat k’ab’ob’ xe’ achekta tama inte’ k’ajtsyaj.

Uk’ajti tuk’a tuk’a akay anamuy taka e nakpat k’ab’ob’ tama inte’ numer.

E XANB’AROB’

Cha’kojt winikob’ axanob’ tu’jor uchijob’, utajwi ub’ob’ ta inte’ uxayjr b’i’r, inkojt a’xin ani ta chinam yi inkojt tu’morwa’r.

Uchijob’ uloxob’ob’, tya’ utajwi ub’ob’, ta b’i’r, yi e inkojt chij a’ru:

• ¡aktanen innumuy! K’ani twa’ ink’otoy ta noj chinam wa’kchetaka.
• Yi ne’n k’anix twa’ ink’otoy tama e otot — a’ru e inkojt.
• Aktanen innumuy! -Arwob’ e cha’kojtob’.

Ixnob’ war atz’ojyob’ yi war arwob’, nakpatix k’otoy inkojt winik xe’ war ani uyub’i tz’ustaka ixtura arob’nob’:

• Ne’n inb’ijnu xe’ ayan me’yra uneb’eyr twa’ ak’otoy wa’kchetaka, ja’x xe’ twa’ awa’n ta enxejr e b’i’r, twa’ e cha’kojtox uyub’i ixk’otoy tya’ war ixixin.

B’an twa’ ache’npa yi e tz’ojyir o’stanpa, inkojt inkojt, uyub’i ixantes ib’i’r. Cha’yi e winik xe’ inb’ij ujor.

Inpatna nib’ajner:

Insutpa inpejku’t e numer ira

Inturan inb’ijnu yi inwaru’t e ub’syajob’ xe’ achekta ejmar.

¿Jay kojt pak’ab’ ak’ab’ajsenpa te numer?

¿Tuk’a twa’ tz’ojyob’ e cha’kojt winikob’?

¿Chi chi atakarsanob’ tama e numer?

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ta nijun e numer e ajxanb’arob’ ira yi inche inte’ me’yn xe’ ucheksu e numer.

Intz’ijb’a e ub’syaj ira ta nijun yi inwaru’t.

Nakpta Inwirse nipatna’r e ajkanseyaj.

¿Chi takar axanob’ e ajxanb’arob’ winikob’ xe’ achekta tama e k’ajtsaj?

¿Tuk’a twa’ e pak’ab’ atz’ojyob’?

4.7 E AJKANWA’R UNA’TA UYOKIR E KANWA’R TAMA INTE’ PATNA’R

Establece secuencias espaciales

Ajkanseyaje’t uk’ani twa’ awira jay e akanwa’r uk’eche a’xin uyokir e kanwa’r tama tuno’r xe’ ne’t war akanse, jay ma’chi k’ani twa’ apojro inte’xy uyokir twa’ tuno’rob’ akanwob’, tya’ awira xe’ inb’utz war uchyob’ xe’ ne’t war akanse, aren inb’utz yar apatna’r.

Kansen yar e b’ik’it maxtak twa’ uyustob’ inb’utz upatna’rob’ tama ukajyesna’r yi tama uk’a’pa’rir.

Pejkan e ojronerob’ taka e ajkanwa’r yi nakpat ko’sta twa’ e maxtak ukanyob’ tuk’a ojroner a’xin b’ajxan.

E ajkanwa’r ukani uyusta e ojronerob’ taka uyokir e u’t tz’ijb’arob’, ti’n ojroner a’xin b’ajxan, b’an twa’ uche tya’ uk’apes uyusta e ojronerob’.

Kach’ujki’k e me’yn irob’ kochwa’ turu yi tuk’ot kochwa’ yajal.

Kakanwi’k taka e ojronerob’ ira:

E pak’ab’: a’tyob’, awayanob’, awyob’, amokranob’, akuxnob’, arwob’, achonmob’, ab’ixk’ob’, apatnob’, achwob’, atob’, apchob’.

Uyub’i kache ub’an taka e u’t tzikma’r

Patna’r: Inb’ijnu yi inpatna nib’ajner:

Inb’ijnu tuk’a inche tama tuno’r e ajk’in yi intz’ijb’a ta nijun.

Nakpat u’nsta tuk’a ojroner a’xin b’ajxan yi e mojr xe’ a’xin tu pat, b’an tu k’a’pa’rir.

Sajkan kochwa’ twa’ aturb’a uk’ab’a’.

Ya’ ak’a’pes o’sta irsen awajkanseyaj, jay ib’utz ache.

kapatna Komon:

Kacheksu taka inte’ me’yn, ta inte’ noj-jun kochwa’ achekta inte’ yar te’ tya’; akuxpa, ach’i’, ob’oro yi achamay, k’ani twa’ awa’re tuk’ot kochwa’ yaja’.

Inpatna ta nyo’tot:

• Intz’ijb’a ta nijun tuno’r e patna’r xe’ uche nitu’ tama tuno’r e ajk’in.
• Nakpat o’sta a’xin tuk’a patna’r uche b’ajxan xe’ a’xin nakpat yi b’an tya’ ak’otoy uk’a’pa’rir e patna’rob’ xe’ uche.
• K’ani twa’ acheksu tu’t apya’rob’ yi tu’twa’ awajkanseyaj twa’ awira jay war ikano.

4.8 E AJKANWA’R UNA’TA UYOKIR E AJK’INAR=

Establece secuencias temporales

Erer akanse kochwa’ turu jab’a’rir taka e ajkanwa’rob’ b’an kochwa’ e: Kone’r, sajmi, wartokto, e’raxix, akb’i, cha’b’i, uxi’, a’mb’i, cha’jab’i, yi mojrixix. E’ra inb’utz tama ayan me’yra pak’ab’ ma’chi’x uk’anpesob’.

Tz’ijb’an tama e tz’ijnib’te’ kochwa’ turu uyokir ajk’inar.

Chen kora b’ijnusyaj taka uyokir e ajk’inob’, twa’ e ajkanwa’r una’ta kochwa’ ak’anpespa.

K’ajtin taka e ajkanwa’r inte’ numer tya’ aro’npa tuno’r ojronerob’ xe’ kachekswi’x tichan.

Uyub’i awakta e patna’r ub’an, twa’ uyub’yob’ taka utatob’ mojrix uyokir e ajk’inar.

Aren twa’ uche inte’ tz’ijb’ayaj tya’ uk’anpesob’ e ojroner xe’ uyub’yob’ taka utatob’ tama uyajk’inar e jab’.

E ajkanwa’r ukani uyokir e ajk’inar.

Una’ta uk’anpes tya’ o’jron taka upya’rob’.

INKOJT IXIK

Kone’r a’xin anumuy inte’ nixi’ kilis, cha’yi inkojt ixik, uya’re unoya, inb’ak’ajr che unoya tamar taka ke’ e job’ akilisran ub’an, ma’chi uyub’i ka’ti nakpatix xe’ numuy, utijrs kawe’rir yi kab’aker.

Tar e yaja’, e’raxix inxin intares nija’, e’ra ma’chito’ anumuy e kilis uk’anto uyajk’inar twa’ anumuy.

Tuno’r e ja’ xe’ akerejb’a akb’i k’ani umajka’r twa’ ma’chi akilisran, twa’ uyub’i ko’ychi yi ma’tuk’a kanumer cha’yi unoya e ixik.

Inpatna Nib’ajner:

• Inpejka cha’yajr e tz’ijb’ayaj xe’ turu tichan.
• Intz’ijb’a ta nijun.
• Inxab’i tuno’r uyokir e ajk’inar xe’ intajwi tama e tz’ijb’ayaj xe’ inpejki’x.

4.9 UTAJWI UYOKIR E OJRONER

Realiza inferencias

K’ani irna’r jay tama e kanseyaj xe’ war ache’npa e ajkanwa’r war ucha’mi yi war ub’ijnu tama uyokir e ojroner xe’ war akanse.

K’ani twa’ awira jay maja’x intaka war utz’ijb’a tama jun yi ma’chi utajwi uyokir e kanwa’r.

E ajkanwa’r ukani kochwa’ twa’ utajwi uyokir tante’ ojroner una’ta uyajk’u ub’ijnusyaj tama inte’ ojroner xe’ war ukani.

Kak’ajti taka taka e ajkanseyaj, twa’ upejku’t inte’ pejksaj; b’an kochwa’ e’ra.

Nakpat katz’ijb’a ti kajun

EL K’AJK

E Miguel yi e Pedro ayan ani me’yra uyak’achob’, tuno’r e ajk’in ani uwe’se, uch’aki ani ub’an e si’ twa’ ut’oryob’ e k’ajk twa’ ub’ajnob’ upob’.

Ta inyajr e ch’om maxtak, kay a’syob’ taka e k’ajk xe’ ut’oryob’. Nakpat xe’ k’a’pa asyob’ taka e k’ajk uwirob’ uyak’achob’ xe’ k’a’pa tob’ob’ umen e b’ajk’ut.

Uyotot war ani apuruy, e Miguel yi e Pedro lok’oy ajnyob’ ub’an, taka e ak’ach najtir.

E otot puruy tamar taka kochwa’ e ja’ ma’tuk’a, tuno’r e arak’ k’a’pa chamay umen e wina’r, e otot puruy umen xe’ war asyob’ taka e k’ajk.

Inpatna nib’ajner:

Nakpat xe’ inpejki’x e numer xe’ turu tichan, inwaru’t e ub’syajob’ xe’ achekta ejmar tama nijun.

1. ¿Tuk’a uk’ab’ob’ e ch’om maxtak xe’ ak’ab’ajsenpa tama e numer xe’ kapejku’t?
2. ¿Tuk’a ab’ijnu tama e numer xe’ apejku’t?
3. ¿Tu’ka kanseyaj uyajk’e’t e numer ira?.
4. ¿ Tuk’a twa’ merer ka’si taka e k’ajk’?.

4.10 Una’ta kochwa’ ak’otoy ak’a’pa e kanwa’r

Establece conclusiones

Tama tuno’r patna’r xe’ ne’t awakta taka e ajkanwa’r, uk’ani twa’ awira jay war ulok’se uyokir ub’ijnusyaj tama e patna’r xe’ uche.

E’ra uyub’i ache’npa tz’ijb’ab’ir u’t o’ k’ajtb’ir u’t tama inte’ k’ajtsaj o’ numer xe’ anumuy tama kab’ixirar.

K’a’jtin taka e ajkanwa’r inte’ numer xe’ anumuy tya’ turu o’ tama inte’xy ojroner.

chen e patna’r ub’an twa’ upojrob’ tama e tzejpjun o taka ajk’oter pak’ab’ xe’ una’tob’ kochwa’ e uchekta’r e ch’ortyob’.

K’ajtin twa’ utz’ijb’ tu’junob’ yi utz’ijb’ikob’ uxte’ b’ijnusyaj xe’ ub’ijnwob’ tama uchekta’r e Ch’ortyob’.

E ajkanwa’r una’ta uyajk’u ub’ijnusyaj tante’ tz’ijb’ayaj pejk jun xe’ uche.

Una’ta ti’n uk’a’pa’rir e ojroner xe’ war upejka.

Inpatna nib’ajner:

• Intz’ijb’a ta nijun e ojroner xe’ ma’chi inna’ta tuk’a k’ani che.
• Insajkan te’sajknib’ ojroner o’ taka e ajna’tanyaj pak’ab’ yi taka nitatob’, twa’ inna’ta uyokir e ojronerob’.
• Nakpat inwirse e ajkanseyaj

4.11 Uk’anpes e tzejpjun twa’ upojro mojr kanwa’r

Utiliza de obras de consulta y otras obras de referencia

Kansen e maxtak kochwa’ uk’anpes e tzejpjunob’, e tz’ijb’ xe’ turu tu‘yuxinar, tuno’r uyokir xe’ uk’eche tama e sakmayaj yi kochwa’ twa’ akay akay usikb’ob’ tuno’rxi’x kanwa’r twa’ una’tanwa’rob

Ub’in taka e ajkanseyaj jay ayan tuk’a ma’chi ketpa ta ajor.

Turb’an ab’a twa’ akani kochwa’ twa’ ak’anpes e tzejpjunob’ taka awajkanseyaj

Kanwe’n awajk’u ab’ijnusyaj ta inte’ pejkjun xe’ ache.

Inpatna nib’ajner:

• Nib’ajner inxin ta t’ab’esnib’jun yi inpojro kochwa’ chekta e winik tu’jor e rum
• Intz’ijb’a ta nijun yi inwirse e ajkanseyaj.
• Ta inte’yx jun intz’ijb’a a’xin inte’ chuchu’ ojroner tama uchekta’r e winik.
• Nakpat intz’ijb’a taka niwojroner xe’ ne’n inb’ijnu tama uchekta’r winik tu’jor e rum.

4.12 Uk’anpes e tz’ijb’ab’ir jun xe’ alok’esna.

Utiliza publicaciones periódicas: periódico, semanario, boletín, revista, revistas especializadas

Kansen e maxtak kochwa’ uk’anpes e junob’ xe’ akay achojna ajk’in ajk’in taka me’ya tz’ijb’ayaj.

• Ajk’un tuno’r ana’tanwa’r tama uk’anpesna’r e tz’ijb’ab’ir junob’.
• Kansen e maxtak kochwa’ twa’ uk’anpes e tz’ijb’ab’ir junob’ tama inte’ sajkmayaj.
• K’anpes e jun xe’ uk’ab’a’ kayuxinar .

Ukani uk’anpes e junob’ xe’ ukojko me’yra tz’ijb’ayaj.

• Akano usajka me’yra kanwa’rob’ tama e junob’ xe’ che’npi’x ti kawojroner.
• Una’ta tuk’a twa’ uk’anpes e tz’ijb’ayajob’.

Chankojto’n kapatna:

• Taka nipya’rob’ intz’ijb’a inte’ jun tya’ achekta upatna’rir yi, utwa’chir ub’ixirar e ixiktak, uyub’i ak’anpes e jun xe’ uk’ab’a’ kayuxinar, ub’ijrar te 169 tu’pater b’ojb’ir ixiktak, twa’ ana’ta utwa’chir xe’ ukojkob’ tama ub’ixirarob’.
• Nakpat k’ajtin tu’t apya’rob’ xe’ war akanwob’ takare’t yi taka e ajkanseyaj.
• Taka e ajkanseyaj o’stan inte’ jun, tya’ achekta tuno’r e inb’utzir xe’ ne’t ak’ani acheksu tu’pater e ixik.
• Xurik tama e jun tya’ achektob’ ume’yn e ajpatna’rob’ ixiktak, yi takb’un ta inte’ jun nojta’, ajk’un ab’ijnusyaj tama e me’ynob’ yi tuk’a uyub’i kache twa’ acheksunar utwa’chir e ixiktak.

4.13 UPEJKSAJ E CHUCHU’ OJRONEROB’ XE’ INB’UTZ

Lectura de párrafos, relato corto, consejos, resúmenes, leyenda, biografía

Kansen upejka e tz’ijb’ayaj xe’ inb’utz taka e ajkanwa’rob’.

K’ajtin taka e ajkanwa’rob’ chuchu’ ojronerob’ xe’ uyakta me’yra b’ijnusyaj.

Irsen ta inte’ jun kochwa’ twa’ ukanyob’ uchu’resob’ tz’ijb’ayajob’ tama inte’ k’ajtsaj. Kansen ub’an kochwa’ twa’ uyusta uchekta’rir ub’ixirar unumer e pak’ab’.

Akani apejku’t e chuchu’ ojronerob’ xe’ inb’utz b’an kochwa’ e k’ub’seyaj, numerob’, k’ajtsaj.

Patna’r:

Inpejka e chuchu’ ojronerob’ xe’ achekta ejmar.

Nakpat intz’ijb’a ta nijun.

E kanseyaj te Ch’orti’

Ukanwa’r tama kawojroner uyajk’o’n me’yra na’tanyaj, katuran taka inte’ inb’utzir tama uyototir e kanseyaj, no’n katza’y tamar taka ke’ kawajkanseyaj tama kawojroner ukansyo’n, tar ixto no’n katza’y me’yra.

E tz’unun

Yar e mut xe’ uk’ab’a’ tz’unun kawira ach’u’wanob’ tama e nichirob’ utz’wob’ e chab’ tamar, yixto e’ra ja’x ub’ixirar e yar e mut ira, b’an aktana umen e katata’.

Cheke ja’xir ketpa twa’ uyuch’i e chab’ tamar taka ke’ uk’ub’se e Katata’ tya’ eb’tana i’xin uche inte’ sakarb’ir xe’ arena umen e katata’, ja’xir wa’kchetaka a‘xin yi wa’kchetaka tari taka e eb’tayaj, ob’ya’n a’yi, tar ixto aktana kochwa’ yaja’.

150px

K’ub’seyajir

 
E tze’ner, inb’utz,
Ja’x kochwa’ uwarar e k’in.
Me’yra ik’ar xe’ b’ojb’ir,
Ja’x inte’ tz’akoner xe’ inb’utz
Ja’x e b’ixirar twa’ inkojt pak’ab’.

Komon taka e ajkanseyaj: Ko’sta mojr ojronerob’ yi katz’ijb’a ti kajun.

Kame’ynes e k’ajtsaj xe’ kache.

4.14 TZ’USTAKA INPEJKA E AROB’SAJ YI E K’AY

Lectura oral y silenciosa de poemas y cantos

B’ajxan ajk’un uyokir kochwa’ twa’ ache’npa e pejksaj tama e arob’saj yi e k’ay.

K’ani twa’ awaryob’ tuk’ot twa’ uche’npa e’ra tz’utstaka, tuk’a ub’ijnusyaj upejkna’r e jun taka e unak’u’tob’ yi tuk’a twa’ ache’npa e pejksaj arob’ir arob’ir.

Ukani tuk’a twa’ akay ache’npa e pejksaj tz’ustaka yi xe’ arob’ir u’t.

Jay ayan tuk’a ma’chi ketpa ta jor sutpen o’yb’i taka e ajkanseyaj.

Kansen ab’a twa’ ache e arob’saj yi e k’ay.

Inpatna nib’ajner:

Ch’ama inte’ tzejpjun yi pojron inte’ k’ajtsaj yi arob’ir u’t pejku’t. nakpat tz’ustaka apejku’t taka nak’u’t. Tya’ achi’x e’ra, tz’ijb’an ta jun xe’ ketpa ta ajor. Irsen e ajkanseyaj yi taka apya’r ajkanwa’r.

Aplicar estrategias para entender y recordar. Implica estar en capacidad de comunicar lo que se ha leído y escuchado.