Nuestro idioma en la escuela/Ch'orti'/Reconocimiento y sensibilización gramatical

Ub’ijnusyaj e kanwa’r ira ja’x:

1. E maxtak unatob’ uk’apesob’ e uyokir e ojronerob’. Una’ta uk’anpes e jun tama uyutirach e ojronerob’ maya.
2. E maxtak una’tob’ uk’anpesob’ ub’ijrar ojronerob’ tama uyojroner ob’. Una’ta utz’ijb’ob’ yi o’jronob’ tamar taka inte’ janb’yarir.

Una’tanwa’r uyokir utz’ijb’anar, uk’ani ukansena’r kochwa’ uk’ani tz’ijb’ab’ir e ojroner Ch’orti’.

K’ani twa’ una’ta e intya’ch intya’ch ojronerob’.

Una´ta ke’ e ojorner xe’ me’yrir u’t e tz’ijb’ ukojko.

E ajkanwa’r uk’ani twa’ akani tuno’r e ojronerob’ xe’ ub’ajner u’t taka atz’ijb’antz’a

Una’ta kochwa’ twa’ upejku’t yi kochwa’ twa’ utz’ijb’a.

Kakanw’ik e ojronerob’ irob’:

Tun, mut, sinam, u’t, jun, te’, ch’akte’, pak’b’ar

Ukani ub’an e ojronerob’ xe’ me’yrir u’t e tz’ijb’ ukojko twa’ utz’ijb’anar; b’an kochwa’ e’ra.

Tunob’, mutob’, ototob’, junob’, ch’aktyob’, pak’b’arob’ yi inmojrix.

Inpatna nib’ajner:

Nakpat tya’ inwiri’x e me’ynob’ tichan intz’ijb’a ta nijun tuk’a b’ijnusyaj uyajk’e’n. Nakpat ink’ajti taka e ajkanseyaj.

Inpatna ta niwotot:

Unb’i taka nitatob’ mojr ojronerob’ yi intz’ijb’a ta nijun.

Inche e me’ynob’ taka e ojronerob’ xe’ u’nb’i taka nitatob’, ejk’ar inwirse e ajkanseyaj.

UK’ANPESNA’R E K’AB’OB’ XE’ INTE’TAKA YI XE’ ME’YROB’.

Uso de los pronombres personales, personas gramaticales: tres del singular, tres del plural.

Ukansena’r e k’ab’ob’ tama e ojroner, k’ani twa’ awira jay la’r utz’ijb’anar.

Taka e k’ab’ob’ xe’ ucheksu xe’ me’yra.

K’ani twa’ akanse kochwa’ utz’ijb’anar e k’ab’ob’ inte’taka yi me’yrob’.

K’ani twa’ awira jay e maxtak war ukanyob’ e kanwa’r ira: b’an kochwa’ erob’: tz’i’, wakax, mut, winik...

Tya’ ayan ayan e k’ab’ob’ ira uyub’i kawa’re: Tz’yob’, wakaxob’, mutob’, winikob’

E ajkanwa’r ukani e intya’ch k’ab’ob’ xe’ akanse una’ta tya’ inkojt taka yi tya’ me’yrob’.

Uche e me’ynob’ tya’ ucheksu e k’ab’o’b xe’ me’yra yi xe’ inkojt taka.

Inpatna nib’ajner:

In che inte’ me’yn tya’ ucheksu inkojt k’ab’a’ yi inte’ tya’ ucheksu me’yra k’ab’ob’.

Kapatna cha’te’rtyo’n: Nakpat tya’ inwiri’x e me’ynob’ xe’ turob’ b’ajxan tz’ijb’an tama ajun tuk’a tuk’a awira tama e me’ynob’.

Nakpat cheksun taka e ajkanseyaj.

Inche e sajkmayaj:

Unb’i taka nitatob’ mojr k’ab’ob’ yi intz’ijb’a ta nijun, nakpat inche e me’ynob’ takar, yi ejk’ar inwirse e ajkanseyaj.

Taka e k’ab’ob’ ira, inwejtz’u kocha’ twa’ intz’ijb’a tya’ ucheksu e inb’onir kab’ob’yi tya’ ub’ajner taka.

K’AB’A’RIR

Pronombres

K’ajtin kochwa’ kochwa’ uyub’i katz’ijb’a e k’ab’a’rirob’ tama e ojroner Ch’orti’.

Uwejtz’unar e k’ab’arirob’ ira inb’utz twa’ ache’npa tama e kanseyaj. Cheksun taka inte’ janb’ya’rir kochwa’ kak’anpes.

Ajk’un ana’ta e’ra: ne’n, ne’t, ja’xir, no’n, no’x, ja’xob’.

Chen mojrix kanwa’r taka e kanseyaj ira, twa’ e ajkanseyaj ira alok’oy inb’utz.

E ajkanwa’r ukani kochwa’ kochwa’ ak’anpespa e ojronerob’ ira.

Uwejtz’u taka. Upya’rob’ twa’ ukani wa’kchetaka.

Una’ta utz’ijb’a mixu’ ojronerob’ takar.

Kawiri’k e me’ynob’ twa’ kakani kapejka kab’a tamar.

Kapatna cha’te’rtyo’n:

Nakpat tya’ awira e me’ynob’, ejtz’un twa’ ipejka ib’a taka ipya’rob’. B’an kochwa’ e’ra: ne’n inpatna......

Inpatna ta nyo’tot:

Unb’i kochwa’ kochwa’ upejka ub’ob’ nipya’rob’.

U’nb’i tya’ uk’anpesob’ e k’ab’a’rir yi intz’ijb’a ta nijun.

Inche e me’ynob’ takar, yi ejk’ar inwirse e ajkanseyaj.

UXEJRIR E K’AB’A’RIROB’

Los sustantivos y su clasificación

Twa’ e ajkanwa’r ukani tuno’r e k’ab’a’rirob’ uk’ani twa’ akanse inmojrach kanwa’r tamar, b’an kochwa’ waynij erer uyub’i awa’re ne’n inwayan, no’n kawayan, no’x ixwayan, ja’xirob’ awayanob’.

Tob’er ne’n intob’oy, ne’t itob’oy, ja’xir atob’oy, no’n katob’oy, no’x ixtob’oy, ja’xirob’ atob’ob’.

Chen taka e mojr kanwa’rob’, ejtz’un awira.

Una’ta uyusta e ojronerob’ taka e k’ab’a’rirob’.

Utz’ijb’a tu jun e ojronerob’ taka uk’anpesna’r e k’ab’a’rirob’.

ka chujki’ke me’ynob’ xe’ achekta ejmar.

Cha’te’rtyo’n:

Nakpat xe’ kawira e me’ynob’, katz’ijb’a tuk’a tuk’a k’ab’a’rirob’ kak’anpes taka e me’ynob’ ira.

E OJRONER YI E K’AB’OB’ XE’ A’XIN NUT’URKATA

Sustantivos siempre poseídos. Uso de los prefijos que indican posesión; prefijos sin independencia morfológica.

Ukansena’r e u’t tz’ijb’ u-, a-, ka-, ni-, ucheksu jay tikab’ach o’ twa’ mojrob’.

Kansen e ojronerob’ tya’ ak’anpes e u’t tz’ijb’ irob’.

B’ajxan akanse xe’ inte’taka b’ijnusyaj, b’an kochwa’ e: pik, nar, otot, mis, jun.

Nakpat Kansen tya’ ak’anpes e: u, a, ka, ni b’an kochwa’ e’ra:

Upik, apik, kapik, nipik

Kansen mojrix ojronerob’ tya’ e ajkanwa’r uche ub’ajner

Ukani uk’anpes e: u,a ka, ni tama utz’ijb’anar e ojronerob’ yi tama e b’ijnusyaj.

Nitata’

Cha’te’rtyo’n kapatna:

Nakpat tya’ kawira e me’yn xe’ turu tichan tz’ijb’an tuk’a tuk’a u’t tz’ijb’ xe’ twa’ kak’anpes tamar.

Nakpat katz’ijb’a tikajun e ojroner xe’ kab’ijnu tamar yi kawirse e ajkanseyaj.

Inpatna nib’ajner.

Xab’a e u’t tz’ijb’ xe’ unut’i e ojroner twa’ kana’ta jay tikab’ach o’ ma’, tama e ojronerob’ xe’ tz’ijb’ab’ir ejmar.

Unar, anar, kanar, ninar ta’.

Uyotot, wej, awotot, kawotot, niwotot.

Umis, amis, wakax, kamis, nimis

Ujun, ajun, kajun, nijun, oror, tu’.

Ta nyo’tot:

Unb’i taka nitatob’ tuk’a tuk’a e ayanir xe’ ta nib’a.

Nakpat intz’ijb’a ta nijun yi ejk’ar inwirse niwajkanseyaj.

UK’ANPESNA’R UYOKIR E OJRONER TAMA E K’AB’OB’ XE’ AKA’Y TAKA INTE’ U’T TZ’IJB’

Uso de prefijos que indican posesión para sustantivos que empiezan con una consonante y una vocal

Uk’ani twa’ akanse e ajkanwa’r kochwa’ twa’ uk’anpesob’ e wak nut’urer tz’ijb’ tama e tuno’r tz’ijb’ayaj xe’ ache’npa, cheksun b’ajxan takarob’, nakpat tz’ijb’an tama e tz’ijnib’te’ taka mojrxix kanwa’rob’ twa’ ja’xirob’ akay uyejtz’ob’ uyokir a’xin tama ujunob’.

k’ani twa’ awira jay inb’utz war uchob’ tama ujunob’, jay ma’ k’ani twa’ asutpa awa’re kochwa’ a’xin uyokir.

ni-

a-

u-

ka-

i-

u- ob’

Kansen e ajkanwa’r kochwa’ twa’ uk’anpesob’ e wak tz’ijb’ nut’urer tama e tuno’r tz’ijb’ayaj xe’ ache’npa, Cheksun b’ajxan takarob’, nakpat aren twa’ utz’ijb’ob’ jo’te’ ojroner tama ujunob’, tya’ uk’anpesob’ e wak tz’ijb’. Aren chi k’ani anumuy utz’ijb’a tama e tz’ijnib’te’, twa’ tuno’rob’ e ajkanwa’r uwirob’ yaj inb’utz o’ ma’.

Kansen twa’ e ajkanwa’r akano upojro tama e tzejp junob’ e ojroner xe’ atz’ijba’ntz’a taka e; niw, aw, uw, kaw, iw, iw-ob’, nakpat k’ani twa’ awira jay inb’utz war uchob’, jay awira ayan chi ma’taka utajwi uyokir k’ani twa’ asutpa awa’ryob’ , twa’ e ajkanwa’r ma’chi asatpa tama yar upatna’r.

niw-

aw-

uw-

kaw-

iw-

uw- ob’

Akano kochwa’ a’xin uyokir utz’ijb’ana’r e ojroner Ch’orti’.

Una’ta upojro tama e junob’ e ojronerob’ xe’ uk’eche, ni- a-u-ka-i-u- ob’ yi e niw-aw-uw-kaw-iw-uw- ob’.

Inpatna nib’ajner:

U’nb’i e ojroner xe’ ache’na ta nyo’tot, yi intz’ijb’a e ojronerob’ tya’ ak’anpesna e ni- a-u-ka-i-u- ob’ yi e niw-aw-uw-kaw-iw-uw- ob’.

Inwirse niwajkanseyaj.

E K’AB’OB’ XE’ UB’AJNER TAKA ATZ’IJB’ANTZ’A.

Sustantivos nunca poseídos.

E ajkanwa’r uk’ani twa’ una’ta tuk’a tuk’a ojronerob’ atz’ijb’antz’a ub’ajnerir, k’ani twa’ acheksu a’xin tama e tz’ijb’nib’te’.

K’ani twa’ awira tuk’a twa’ e ojroner ira ma’chi uyub’i kanut’i taka e mojr tz’ijb’ tya’ kaware xe’ maja’x tikab’a .

Kakanwi’k kochwa’ atz’ijb’antz’a e ojronerob’ ira:

tabla pagina 65

Inpatna Nib’ajner:

Inche kora b’ijnusyaj taka e ojronerob’ xe’ achekta tichan.

Nakpat inwirse taka nipya’rob’ yi e ajkanseyaj.

K’AB’OB’ XE’ LA’RIROB’

Sustantivos invariables

Ayan ub’an e ojroner xe’ uk’ab’ajse xe’ ja’x taka tama utz’ijb’anar.

Matuk’a inte’yx b’ijnusyaj tamar.

Cheksun me’yra kanseyaj tama e kanwa’r ira, taka e ajkanwa’r.

E ajkanwa’r una’ta upojro tama e mojr jun e ojronerob’ xe’ la’rob’ taka atz’ijb’antz’a.

Una’ta ucheksu tu’t upya’rob’ e kanwa’r ira.

sojk

nichay

nikar

uxab’

uku’m

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a mojrix ojronerob’ xe’ ucheksu la’r taka ub’ijnusyaj.

Nakpata inwirse taka nipya’rob’ yi e ajkanseyaj.

K’ab’a’rirob’ xe’ ak’ajtz’a intya’chix.

Sustantivos supletivos

Kansen e ajkanwa’r tuno’r e ojroner xe’ uk’ab’ajse e ayanirob’ b’an kochwa’ xe’ achekta ejmar twa’ e ajkanwa’r ukani kochwa’ twa’ kojron.

K’ani twa’ awira, kochwa’ kochwa’ turu uyokir e ojronerob’ yi inte’k tya’ ak’ajtz’a mojr ojroner.

• winik
• otot
• ixik

• ninoxib’
• ti’naj
• ixkajre

Patna’r:

Nakpat tya’ awira e me’ynob’ ira sajkan mojr ojronerob’ xe’ intya’ch.

Inche e sajkmayaj:

Unb’i taka nipya’rob’ tuk’a twa’ intya’ch intya’ch e ojroner ira.

3.10 K’ab’a’rirob’ xe’ Tz’akar u’t.

Sustantivos agregativos.

Ukansena’r e ojronerob’ xe’ tz’akar u’t, k’ani twa’ atz’ijb’a kora ojronerob’ takar.

Ub’in taka e ajkanwa’r tuk’a ojronerob’ una’ta.

K’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r una’ta utz’ijb’a e ojronerob’ xe’ tz’akar u’t.

Uyejtz’u e ojronerob’ xe’ tz’akar u’t yi utz’ijb’a tama jun. Akay uyusta e mixu’ b’ijnusyaj taka e ojroner xe’ ukani. Ukani kochwa’ turu uyokir e ojronerob’ xe’ tz’akar u’t.

Kakanwi’k e ojronerob’ ira:

tabla pagina 69

Patna’r

Cha’te’rtyo’n: Nakpat tya’ awira e me’ynob’ ira; sajkan mojr ojronerob’, yi atz’aki uyokir a’xin.

Nakpat chujkun tuk’a me’yn uyub’i ache taka e ojroner xe’ atajwi.

K’ab’a’rirob’ xe’ Ayan Inb’ijk Ula’rirob’

Sustantivos relacionales

K’ajtin b’ajxan taka e ajkanwa’r tuk’a k’ab’a’rirob’ ayan inb’ijk ula’rirob’ tama kawojroner.

Ajk’un una’tob’ kora ojronerob’, twa’ ja’xirob’ utajwyob’ uyokir e kanwa’r ira.

Inb’utz twa’ acheksu e me’yn ub’an taka e k’ab’a’rirob’ xe’ war akanse.

E ajkanwa’r akay uwira jay e ojronerob’ ayan ula’rirob’ tama utz’ijb’anar b’an kochwa’ tama upejkna’r e k’ab’a’rirob’ xe’ war ukanyob’.

K’ani twa’ una’ta kochwa’ twa’ uk’anpes tya’ k’ani utz’ijb’a e ojronerob’ xe’ a’xin tu’ yejtz’er.

Kanwi’kon kochwa’ kochwa’ twa’ kak’anpes e ojronerob’ ira.

Tanyu’t

Toy’t

Tu’t

Tiko’yt

Tyu’t

Tu’tob’

Inpatna nib’ajner: Nakpat tya’ inwira e me’yn xe’ turu tichan, inche mojrix ojronerob’ yi intz’ijb’a ta nijun.

Sajkmayaj:

Unb’i tuk’a mojr ojronob’ uchob’ nipya’rob’ yi intz’ijb’a kochwa’ uk’anpesob’ e kanwa’r.

K’ab’a’rirob’ xe’ cha’te’rti uyokir

Sustantivos compuestos

Ukansena’r e ojroner, b’ajxan k’ani twa’ awajk’u ana’ta kochwa’ turu uyokir e ojroner e syan tz’ijb’ayaj tama kawojroner.

K’ani twa’ awa’re e ajkanwa’r tuk’ot a’xin cha’te’rti ojroner tama inte’ taka.

Ajk’un ana’ta me’yra ojronerob’ twa’ e ajkanwa’r wa’chetaka utajwi uyokir tama e kanwa’r ira.

Tz’ijb’an kora ojronerob’ tya’ nut’ur e cha’te’rti ojronerob’.

Ukani kochwa’ turu uyokir e ojroner e syan tz’ijb’ayaj tama kawojroner.

Ukani tuk’ot a’xin cha’te’rti ojroner tama inte’ taka.

Ukani utz’ijb’a e ojronerob’ tya’ uk’eche cha’te’rti ojronerob’.

Uyusta e me’ynob’ taka e ojroner xe’ cha’te’rti utz’ijb’nar.

Una’ta ak’anpes e ojronerob’, upejku’t yi utz’ijb’a tama jun e kanwa’r ira.

Kawirik e k’ab’ob’ ira.

Ch’akte’

Tunte’

Xuxrum

Sakirte’

Xapunte’

Ch’akte’

OJRONER TE XUXRUM

Ayan tan yajr inkojt winik uwira war inte’ nixi’ xuxrum, ub’ijnu a’yi ink’uxi ani, nixi’ xux yaja’ cha’yi tu’jor ja’xir, a’.... injuri ne’n cha’yi, kay a’yi ujuri taka e tun. Tya’ uwira jinpa syan yark’ir xux tu jor . k’a’pa k’ujxa ja’xir umen e yark’irob’. Yixto ketpa turan ma’chixto ach’ujksan umen xe’ k’a’pa k’ujxa unak’u’t, war uyusre e xuxrum ketpa.

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ta nijun xe’ inb’ijnu tama e numer xe’ inpejku’t b’ajxan.

Nakpat ink’ajti taka nipya’rob’ xe’ b’ijnwe’n.

K’ab’a’rirob’ xe’ intra’n u’t

Sustantivos complejos

B’ajxan k’ani twa’ awajk’u ana’ta kochwa’ turu uyokir e ojroner xe’ intran u’t.

K’ani twa’ awa’re e ajkanwa’r tuk’ot ayan uyintranir uyokir e k’ab’a’rirob’ tama kawojroner.

Ajk’un una’tob’ kora ojroner tya’ ertz’a e k’ab’ob’ xe’ intran uyokir tama e kanwa’r ira.

Ukani kochwa’ turu uyokir e k’ab’a’rirob’ xe’ intran u’t tama uyokir utz’ijb’anar. Ukani tuk’ot a’xin cha’te’rti ojroner tama inte’ taka.

Ukani utz’ijb’a e ojronerob’ tya’ uk’anpes e kanwa’r ira.

Uyusta e me’ynob’ taka e ojroner xe’ utz’ijb’a.

Ukani upejku’t yi utz’ijb’a e k’ab’a’rirob’ xe’ intran u’t.

Kakanw’ik uyokir e ojronerob’ ira

Chan pojp

Ch’a’m b’u’r

Mu’ ixik

Mu’ winik

Pixam winik

Tuniryok

Ta’chikin

Si’pat

E patna’r te’ Ch’am b’u’r

Me’yra jab’ob’ akay ache’npa e patna’r ira tama e morwa’rob’. Tama e patna’r ira akay apatnob’ e winikob’, e ixiktak, yi e maxtak, twa’ atakpa e patna’r. uxere ub’ob’ twa’ atakpa e patna’r mojr uch’amyob’ e b’u’r , mojr ujatz’yob’ yi mojr uwajryob’ twa’ ak’a’pa taka. Nakpat atza’y aturanob’ awyob’ takar. Twa’ machi usatyob’, uketyob’ twa’ upak’yob’ inyajrix.

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ta nijun e k’ajtsyaj xe’ inpejku’t tichan. Nakpat intz’ijb’a xe’ inb’ijnu tamar.

Sajkmayaj:

Insajka mojr ojroner xe’ ayan uyintranir tama uyokir ub’ijnusyaj.

K’ab’ob’ tu’t e k’ab’ob’

Sustantivos de sustantivos

Uk’ani twa’ ana’ta e ajkanwa’r kochwa’ turu uyokir e k’ab’ob’ tu’t e k’ab’ob’.

K’ani twa’ awa’re e ajkanwa’r tuk’ot ayan e k’ab’ob’ kochwa’ e’ra .

Ajk’un una’tob’ me’yra ojronerob’, tya’ ertz’a e k’ab’ob’ tu’t e k’ab’ob’.

Ukani kochwa’ turu uyokir e k’ab’ob’ tu’t e k’ab’ob’ tama kawojroner. Kach’ujki’k tuk’a war uchob’ e maxtak ira.

Ukani tuk’ot a’xin cha’te’rti ojroner tama inte’ ojroner taka.

Ukani utz’ijb’a e ojronerob’ tya’ uk’anpes e kanwa’r ira.

Uyusta e me’ynob’ taka e ojroner xe’ utz’ijb’a tama xe’ war ukani.

Ukani upejku’t yi utz’ijb’a e k’ab’a’rirob’, xe’ intran u’t.

Nakpat xe’ awirix e me’yn, k’ajtin taka apya’rob’ tuk’a b’ijnusyaj uyajk’e’t.

Kawiri’k e ojronerob’ ira :

U’tk’ab’ U’tjor

U’tniwej

O’rb’aker

O’ryok

U’txan

O’rk’ab’

Uchojb’ana’r O’rkak’ab’

Twa’ ma’chi kamokran, k’ani twa’ poki inb’utz o’rkak’ab’, tamar taka ke’ ya’ kaloch’i e pa’ twa’ kak’uxi, tamar kacha’mi e atz’am, e cha’b’ir b’u’r.

Tamar ixto k’ani twa’ kapoki tya’ xex kawira, tamar ub’an kach’epe kab’a, kasajpi ko’yt.

Inpatna nib’ajner:

Taka e ojronerob’ ira inb’ijnu yaj b’an anumuy.

Nakpat intz’ijb’a ta nijun.

Inpatna Ta nyo’tot:

Insajka mojr ojroner xe’ uk’eche e k’ab’ob’ kochwa’ e’ra tya’ nut’ur tz’ijb’ab’ir cha’te’rti k’ab’ob’.

Ojroner xe’ uk’eche cha’te’ k’ab’a’

Sustantivos Más Sustantivos en Ch’orti’

k’ani twa’ akanse taka e ajaknwa’rob’ ke’ tama kawojroner ayan e k’ab’a’ xe’ cha’te’ u’t atz’ijb’antz’a.

Tz’’jb’akora ojronerob’ twa’ e ajkanwa’r ukani tya’ uk’eche ch’ate’ ojroner.

Irsen taka e me’yn ub’an twa’ ertz’a tya’ tya’ uyub’i kak’anpes.

E ajkanwa’r ukani kochwa’ twa’ uk’anpes yi utz’ijb’a e ojroner xe’ uk’eche cha’te’ k’ab’ob’.

Ka kamwi’k uk’ab’a’ kab’a

k’ab’ob’ xe’ ma’ cheker

Sustantivos abstractos

Cheksun a’xin ke tama kawojroner achekta e k’ab’ob xe’ ma’chi kawira.

Ajk’un una’ta e ajkanwa’r kochwa’ turu uyokir e kanwa’r ira.

Ajk’un una’tob’ me’yra ojronerob’, tya’ ak’anpespa e ojronerob’ ira.

E ajkanwa’r ukani e intya’ch intya’ch uyokir e k’ab’ob’ xe’ ma’chi kawira.

Una’ta uche e me’yn taka e ojronerob’ xe’ ma’chi kawira.

Ukani utz’ijb’a e ojronerob’ tya’ uk’anpes e k’ab’ob’ xe’ ma’chi kawira.

Ukani upejku’t yi utz’ijb’a e k’ab’a’rirob’.

Kach’ujki’k e me’yn ira:

Kawari’k tuk’a war uchob’

e pakab’ob’ xe’ turu tama e me’yn tichan.

Kanwi’kon e ojronerob’ ira.

• Aj-jorir
• Usaksakir
• Utzeyr
• B’ijnusyaj

Inpatna nib’ajner:

Taka e ojronerob’ xe’ achekta tichan intz’ijb’a inte’ b’ijnusyaj ta nijun.

Uk’ajnarir e ojronerob’ taka inte’ k’ab’a’

Los verbos: Verbos intransitivos

Tama e kanseyaj ira k’ani twa’ akanse ke’ e k’ab’a’ xe’ a’si tama uk’ajnar e ojroner, ja’xtaka aketpa ma’tuk’a inte’yx k’ab’a’.

Cheksun uyokir e ojronerob’ xe’ ak’anpespa tama e kanwa’r ira yi e’ra ja’x e: in, i, a, ka, ix, a-ob’.

Tama e’ra ak’anpespa e yokir “A” yi e “B”.

Kakanwi’k e’ra:

• inwe’
• iwe’
• awe’
• kawe’
• ixwe’
• awyob’

Nakpat ejtz’un awira taka mojrxix ojroner twa’ awira jay e ajkanwa’r war ukani e kanseyaj ira.

Inpatna Nib’ajner:

A’nsi taka e ojronerob’ ira : k’anpesna’r, jayma’r, jarma’r.

Inme’ynes e ojronerob’ ira.

Nakpata awirse niwajkanseyaj.

3.18 Arasir Tama Uk’ajnarir e Ojronerob’ taka Inte’ K’ab’a

Conjugación de los Verbos intransitivos

Tama e kanseyaj ira; k’ani twa’ akanse e ojroner xe’ tz’akb’ir u’t, chen uxte’ ojronerob’ tama e tz’ijb’nib’te’, twa’ e ajkanwa’rob’ akanwob’ inb’utz.

E’ra e ajkanwa’r k’ani twa’ uch’ami kochwa’ inte’ aras taka e ojronerob’.

Inyajrix xe’ awajk’ix tuno’r uyokir tama e kanseyaj ira e ajkanwa’r:

Ukani kochwa’ turu uyokir e ojroner.

Una’ta uk’anpes yi utz’ijb’a e ojronerob’ xe’ tya’ uk’anpes tz’akb’ir uyokir.

Kach’ujki’k kochwa’ turu uyokir e aras ojroner ira. inxana

axana

ixana

kaxana

ix-xana

axanob’

Cha’te’rtyo’n kache e patna’r:

Kasajka kora ojronerob’ yi kache mojrix ojroner kochwa’ xe’ turu tichan.

3.19 Ucheksuna’r e jab’ir tama e ojroner.

Marcadores de tiempo y aspecto

Tama e kanseyaj ira; acheksenpa uyokir tuno’r e ojronerob’.

Cheksun taka me’yra ojronerob’ tya’ cheker uyokir e ojronerob’, jay warto anumuy, o’ a’xin anumuy yi xe’ numix.

Ukani kochwa’ turu uyokir e ojroner.

Una’ta uk’anpes e ojronerob’ xe’ warto anumuy, xe’ a’xin anumuy yi xe’ numuy.

Kach’ujki’k kochwa’ turu uyokir e ojroner Ch’orti’

• in-, i-, a- , ka- , ix- a-ob’ taka e war.
• e’n, e’t, Ø, o’n, o’x, - ob’

kanwi’kon kochwa’ uyub’i kak’anpes e ojroner tama xe’ war anumuy, xe’ numi’x yi xe’ a’xinto’ anumuy.

tabla pagia 86

Patna’r:

Kanut’i kab’a taka e mojr kapya’rob’ yi kache e mormor taka e jokojt maxtakak.

Ko’sta e ojronerob’ tante’ jun tya’ kak’anpes e; in-, i-, a- , ka- , ix- a-ob’ yi e: e’n, e’t, Ø, o’n, o’x, - ob’

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ta nijun e ojroner tama xe’ war anumuy, xe’ muni’x yi xe’ a’xinto’ anumuy, taka e ojroner wya’r.

3.20 Arasir Tama Uk’ajnarir e Ojronerob’ tya’ kak’anpes a,e,i,o,u

Conjugación de verbos intransitivos con vocal inicial

Tama e kanseyaj ira; k’ani twa’ akanse e ojroner xe’ aka’y taka e; a,e,i o,u, chen uxte’ ojronerob’ tama e tz’ijnib’te’, twa’ e ajkanwa’rob’ akanwob’ inb’utz.

Ukani kochwa’ turu uyokir e ojroner.

Una’ta uk’anpes yi utz’ijb’a e ojronerob’ xe’ tya’ uk’anpes a, e,i,o,u.

Tama e kanseyaj ira uyub’i akanse me’yra ojronerob’ xe’ akay taka e; a, e,i,o,u ch’ujkun b’ajxan xe’ tz’ijb’ab’ir ejmar twa’ awejtz’u mojrxix..

Kach’ujki’k kochwa’ twa’ ak’anpes a, e,i,o,u

- inwe’ - iwe’ - awe’ - uwe’se - ixwe’ - awyob’

Patna’r:

Cha’te’rtyo’n Kanut’i kab’a.

Nakpat kab’ijnu e ojronerob’ xe’ aka’y atz’ijb’antz’a taka e; a, e,i,o,u.

Katak’b’u ta inte’ jun yi kawirse kapya’rob’ tuk’a tuk’a ojroner katz’ijb’a.

3.21 Arasir tama Uk’ajnarir e Ojronerob’ xe’ aka’y taka e; j, k’, k, t, p, s, x, w, etc.

Conjugación de verbos intransitivos con consonante inicial

Tama e kanseyaj ira; k’ani twa’ akanse e ojroner xe’ aka’y taka e: j, k’, k, t, p, s, x, w, etc. xe’ achekta tama utz’ijb’anar e ojroner Ch’orti’.

Tz’ijb’an kora ojronerob’ tama e tz’ijnib’te’ xe’ tya’ ak’anpes e u’t tz’ijb’ob’ ira.

Ch’ujkun jay e ajknanwa’r war uche inb’utz.

Tama e kanseyaj ira uyub’i akanse me’yra ojronerob’ xe’ akay taka e; j, k’, k, t, p, s, x, w, etc.

Ukani kochwa’ twa’ uk’anpes e; j, k’, k, t, p, s, x, w, etc. tama utz’ijb’anar e ojroner Ch’orti’.

Una’ta uk’anpes yi utz’ijb’a e ojronerob’ tya’ uk’anpes tuno’r e u’t tz’ijb’ te ch’orti’.

Kach’ujki’k kochwa’ twa’ kak’anpes j, k’, k, t, p, s, x, w, etc.

tabla pagina 88

Inpatna Nib’ajner:

Inturan inb’ijnu mojr ojroner xe’ achekta taka e u’t tz’ijb’ob’ te Ch’orti’.

K’ani twa’ inwira jay war akay e ojroner taka e u’t tz’ijb’ xe’ kakani o’ taka e mojrix u’t xe’ keterto’.

Nakpat intz’ijb’a tama nijun, ejk’ar inwirse e ajkanseyaj.

Uk’ajna’rir e ojronerob’ taka cha’te’rti k’ab’ob’.

Verbos Transitivos

Tama e kanseyaj ira k’ani twa’ akanse e k’ab’a’ xe’ a’si tama uk’ajnar e ojroner, ja’xtaka aketpa ma’tuk’a inte’yx k’ab’a’.

Cheksun uyokir e ojronerob’ xe’ ak’anpespa tama e kanwa’r ira yi e’ra ja’x e; in, a, u, ka, ix-, u-ob’

Tama e kanseyaj ira ne’t twa’ akanse e ojroner tya’ aka’y uyokir kochwa’ e’ra; in, a, u, ka, ix-, u-ob’.

Uyub’i atz’ijb’a e ojroner taka e yokirob’ xe’ achekta b’ajxan.

K’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r war ukani inb’utz, k’ani twa’ uyejtz’ob’ ub’an.

Tama e’ra ak’anpespa e yokir “A” yi e “B”.

Kach’ujki’k kochwa’ twa’ ak’anpes tara achekta kora tz’ijb’ayaj.

inxuri Ø

axuri Ø

uxuri Ø

kaxuri Ø

ix-xuri Ø

uxuryob’

Inxuri uwe’rir e wakax.

Inpatna Nib’ajner:

Inturan inb’ijnu mojr ojroner xe’ achekta taka e u’t tz’ijb’ob’ te Ch’orti’. in, a, u, ka, ix-, u-ob’.

Nakpat intz’ijb’a tama nijun, ejk’ar inwirse e ajkanseyaj.

Cheyaj Ojronerob’

El Sujeto y El objeto

Tara k’ani twa’ awirse me’yra ojronerob’ tya’ e ajkanwa’r uk’ani twa’ una’ta utz’ijb’a e ojronerob’ taka e; in,a, u, ka, ix, u, ob’, taka uk’ab’a’ e ayanirob’ xe’ achekta.

Tara k’ani twa’ awa’re e maxtak kochwa’ twa’ utz’ijb’ob’ uk’ab’a e ayanir tama inte’ b’ijnusyaj tya’ ak’anpes e; in-, a-, u, ka-, ix, u- ob’.

K’ajtin ub’an tuk’a uk’anpa’rir e k’ab’ob’ tama e bijnusyajob’ tama kawojroner.

ejtz’un kora b’ijnusyaj tama e tz’ijnib’te’ twa’ e ajkanwa’r ukani.

E ajkanwa’r ukani uyusta e b’ijnusyaj.

Una’ta tya’ twa’ uk’anpes e yokirob’ in-, a-, u, ka-, ix, u- ob’.

B’an kochwa’ e’ra:

1. Uk’eche’n ta chinam nitu’.

U’-k’ech-e-n

1. Uk’eche’t me’yra ajk’in e patna’r ira.

U-k’ech-e’t

1. Uk’eche utumin tari.

U-k’ech- Ø

1. Uk’echo’n ta kojn nisakun.

U-k’ech-o’n

1. Uk’echo’x ani e xukur.

U-k’ech- o’x

1. Uk’echob’ ixin umururob’ taka e ja’, ta chor.

U-k’ech-ob’

Inpatna Nib’ajner:

Intz’ijb’a e ojronerob’ tya’ kak’anpes in, a, u, ka, ix-, u-ob’, taka e ojronerob’, pakwa’n, waynij, korma’r, jatz’ma’r.

Nakpat inwirse e ajkanseyaj jay inb’utz.

Inpatna ta nyo’tot: U’nb’i e ojroner xe’ ache’na ta nyo’tot yi intz’ijb’a ta nijun, e ojroner xe’ akay taka uyokir e; in, a, u, ka, ix-, u-ob’.

Yi inwirse e ajkanseyaj ejk’ar.

E nijkesyaj Ojronerob’

El movimiento y dirección

Tara k’ani twa’ awirse me’yra ojronerob’ tya’ e ajkanwa’r uk’ani twa’ una’ta utz’ijb’a e ojronerob’ taka e; in,a, u, ka, ix, u, ob’, tya’ cheker tuk’a tuk’a nijkesna’r war achenpa tya’ war kache.

Tama e kanseyaj xe’ ache, ne’t twa’ akanse me’yra ojroner b’ajxan. Twa’ e ajkanwa’r ukani inb’utz.

Ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’ret akani atz’ijb’a e ojronerob’ xe’ uyajk’u inte’ b’ijnusyaj tama inte’ cheyaj.

Tara achekta kora ojronerob’ tya’ kak’anpes tuno’r uyokir e ojronerob’ ira:

injaxru

ajaxru

ujaxru

kajaxru

ix-jaxuru

ujaxrwob’

Uyub’i akanse ub’an taka e ojroner, tob’er, jarma’r, twa’ ja’xirob’ akay uyejtz’ob’ a’xin utz’ijb’a’rir.

Inpatna Nib’ajner:

Inpojro yi intz’ijb’a kora ojronerob’ tya’ uyokir aka’y taka e; in, a, u, ka, ix-, u-ob’, tama e junob’ xe’ akay inpejku’t.

Nakpat inwirse e ajkanseyaj jay inb’utz.

Uwi’r e ojronerob’

La raiz verbal

B’ajxan k’ani twa’ awajk’u una’ta e ajkanwa’r tuk’a k’ani che ta inte’ ojroner.

K’ani twa’ una’ta e ajkanwa’r ke’ tama e’ra achekta cha’te’rti uwi’r e ojronerob’.

Ajk’un una’ta kora ojronerob’ e ajkanwa’r tya’ cheker uk’anpesna’r uwi’r e ojroner.

Tz’ijb’an b’ajxan kora ojroner twa’ e ajkanwa’r uwira tya’ turu uwi’r; b’an kochwa’ e’ra. Xur, nakpta iya’si taka e ojroner ira twa’ ukani inb’utz. uxurye’n, uxuryo’n, uxurye’t, uxuryo’x, uxuri, uxuryob’.

Uyub’i akanse ub’an taka e mojr ojroner xe’ achekta ejmar.

• tz’ak-
• b’ok-
• pak’-
• chon-
• b’is-

Tya’ awiri’x xe’ ajkanwa’r uchi’x tuno’r e’ra, aren twa’ ub’ijnu mojr ojroner yi u’tz’ijb’i’k tama e jun nakpta ne’t twa’ ach’ujku jay inb’utz uche.

E ajkanwa’r una’ta uk’anpes uwi’r e ojronerob’ , tama inte’ b’ijnusyaj.

Cha’te’tyo’n Kapatna:

Cha’te’rtyo’n kab’ijnu mojr uwi’rar ojroner yi ka’si takar, twa’ kawira nakpat ti’n uyokir a’xin.

Uk’aparir e Ojroner.

El Sufijo

Tama e kanseyaj ira k’ani twa’ akanse e maxtak tama utz’akarir e ojroner Ch’orti’ nakpat uwi’r.

K’ani twa’ atz’aki uwi’r a’xin twa’ ana’tanwa tuk’a k’ani che.

Kansen inte’ b’ajxan, nakpat ache taka e ajkanwa’rob’.

Irsen kochwa’ e’ra:

Manwe’n, patne’t, pojch’b’ir, atyo’n; erer awa’re e ajkanwa’r twa’ ub’ijnwob’ mojrix ojronerob’ tama e b’ajxan pak’ab’ yi taka e mojr.

Ukani utz’akir e ojronerob’ taka e’n, e’t, b’ir, o’n

Uyusta e b’ijnusyaj tya’ uk’anpes utz’akarir e ojroner.

Una’ta tama tuk’a opjroner ak’anpespa.

Tara achekta utz’akarir e ojronerob’.

e’t

b’ir

o’n

Taka e mojr ojroner ira aren twa´ uchob´ ub´ ajnerob´ tama ujunob´, nakpat numikob´ utz´ijb´ob´ tama e tz´ijb’nib´te´.

Cha’te’rtyo’n :

Katz’ijb’a ta inte’ noj jun jo’te’ b’ijnusyaj tya’ ak’anpes utz’akarir e ojroner, nakpat kawirse e ajkanseyaj.

3.27 UK’ajna’rir e Ojronerob’:

Te k’ay, pejkna’r, Tajwinar, Kojkna’r, Kansenar

B’anjxan k’ani twa’ awajk’u una’tob’ o’ ak’ajti, taka e ajkanwa’rob’ tuk’a uk’anpa’rir e ojronerob’ ira; Kochwa’ uyub’i kawa’re o ka’si taka e ojronerob’ ira. Ajk’un uyokir inb’utz twa’ e ajkanwa’r ukani.

Tara achekta uk’ajna’rir e ojroner te k’ay.

K’aywa’r

ink’aywi,

ik’aywi

ak’aywi

kak’aywi

I’xk’aywi

Ak’aywob’

K’ani ink’aywi inte’ nik’ay.

B’an kochwa’ e’ra uyub’i ache taka e mojr ojronerob’ xe’ achekta ejma’r, pejkna’r, tajwina’r, tajwintz’ar, kojkna’r, kansena’r.

Erer akanse ub’an e b’ijnusyaj taka e ojronerob’ ira, ak’aywi e mut tama e sakojpa’r.

Kapatna cha’te’rtyo’n: Katz’ijb’a ta inte’ noj jun jo’te’ b’ijnusyaj tya’ kak’anpes e in, a, u, ka, ix-, u-ob’, tama uk’ajna’rir e wayner, jarma’r , tz’ojyir Nakpat kawirse e ajkanseyaj yi kapya’rob’.

K’ajna’rir e Ojronerob’ Ja’xach taka

Conjugación de Verbos Transitivos con direccional

B’anjxan twa’ awa’re o’ ak’ajti taka e ajkanwa’rob’ tuk’a uk’anpa’rir e ojronerob’ ira, kochwa’ uyub’i kawa’re o ka’si taka e ojronerob’, k’ani twa’ akanse tama e ojronerob’ ira xe’ akay ak’anpestz’a ch’ate’rti pak’ab’.

Xurma’r

inxuri

axuri,

uxuri,

kaxuri

ix-xuri

uxuryob’

Inpatna nib’ajner:

Inpojro mojr ojronerob’ yi inche b’an kochwa’ achekta tichan.

Uk’ajna’rir e ojroner taka e tzajtzajir

Transitivo Radical

Tara K’ani twa’ akanse e ajknwa’r tuk’ot a’ronpa kochwa’ yaja’

K’ani twa’ awa’ryob’ tama tuk’a tar kak’anpes uk’ajna’rir e ojroner ira.

Inb’utz ucheksunar ub’an tama e kanwa’r ira uk’ab’ajse tuk’a war ache’npa taka inte’ ojroner b’an ub’ijnusyaj.

Ukani utz’ijb’a yi upejka e ojronerob’ xe’ achekta e tzajtzajir tamar.

intene’

a tene’

utene’,

katene’

ixtene’

utenyob’

Taka e ojronerob’ ira uyub’i ache ub’an e b’ijnusyajob’; b’an kochwa’ e’ra.

Intene’ e kajwe’

Atene e Kajwe’

Itene’ e kajwe’

katene’ e kajwe’.

Ixtene’ e kajwe’

Utenyob’ e kajwe’

B’an kochwa’ e’ra me’yra ojronerob’

xe’ achektes tuk’a war anumuy o’ uk’ab’ajse.

Inpatna nib’ajner :

Inb’ijnu mojr ojroner b’an kochwa’ e kanseyaj xe’ kawira b’ajxan.

Intz’ijb’a ta nijun, nakpat inche mixu’ ojroner takar.

K’ani twa’ awira jay war ak’anpes e yokirob’ ira : in, a, u, ka, ix-, u-ob’.

Uk’ajnarir e ojronerob’ taka utz’akarir

Transitivos Derivados

Tara k’ani twa’ ana’ta tuk’a twa’, a’ronpa kochwa’ e’ra e ojronerob’ ira, k’ani twa’ awa’re e ajkanwa’r ke’ tama inte’ ojroner achekta mojrix, b’an kochwa’ e’ra.

E ajkanwa’r ukani usikb’a tama e mixu’ ojronerob’ uk’ajnarir e ojronerob’.

inwaynes,

uyates,

uxantes

uyajnes

E Ch’aku’ mut

Ayan inte’ ojroner tama uyarwa’r e inkojt mut xe’ uk’ab’a’ ch’aku’, che a’yi tama uyarwa’r e mut ira anumuy a’yi me’yra manb’anir, twa’ inkojt pak’ab’ob’. B’an e’yni chenob’ oni’x; jay inkojt alok’oy axana uk’ani twa’ ub’isi u’t b’ajxan, xe’ twa’ alok’oy. Kone’r tuno’r k’ub’seyaj kochwa’ e’ra ma’chi’x ak’ub’sena; e b’ijnusyaj ira k’ani arob’na’r e maxtakob’ twa’ uchojb’es ub’ob’.

Patna’r Cha’te’rtyo’n:

Kapejku’t e tz’ijb’ayaj xe’ ch’a’r tichan Nakpat twa’ asikb’a awira jay achekta e ojronerob’ tya’ ak’anpespa u,a… b’an kochwa’ achekta tichan, yi atz´ijb´a ta jun.

Uk’ajna’rir e ojronerob’ lok’esb’ir

Conjugación Verbal del Transitivo Derivado

K’ani twa’ akanse kochwa’ tama e ojroner Ch’orti’ achekta ub’an e tz’akarir tama uk’a’pa’rir e ojroner.

K’ani twa’ awa’re e ajkanwa’r tuk’a twa’ ache’npa taka e kanwa’r ira.

Ukani uk’anpes e ojroner xe’ achekta mojrix, tama inte’ ojroner.

Tama e’ra achekta me’yra ojronerob’ kochwa’ e’ra.

tabla paginan 101

Uk’ajna’rir e ojronerob’ lok’esb’ir.

Kawejtz’i’k inte’ ojroner taka e Mak = majka’r

inmaki

amaki

umaki

kamaki

ix-maki

umakyob’

Inpatna nib’ajner:

Nakpat xe’ awirix e kanwa’r xe’ turu tichan Kone’r pejku’t e tz’ijb’ayaj yi kab’ijnwi’k kochwa’ twa’ ache taka e mojr ojronerob’.

Ukanwa’r e Ojroner yi Uk’ajna’r

Verbos Transitivos Causativos

Kansen kochwa’ twa’ kak’anpes e ojroner taka uwi’r yi xe’ uk’ajti xe’ twa’ kache.

E’ra ja’x tya’ katz’aki inte’ ojroner taka -ES tama uk’a’pa’r e ojronerob’.

Ajk’un me’yra b’ijnusyaj twa’ e ajkanwa’r ukani inb’utz. Erer acheksu kochwa’ e’ra.

tabla pagina 102

Kamorojse kab’a’:

Kab’ijnu mojr ojronerob’ yi katz’ijb’a uk’ajna’rir tya’ uk’eche e -ES Nakpat kawira tuk’a me’yn uyub’i kache taka inte’ ojroner xe’ katz’ijb’a ti kajun.

Kawirse e ajkanseyaj.

===O’jroner xe’. Me’yrab’ uk’ab’ob’ e pak’ab’, arak’ yi taka e ayanirob’.===

Formación de Plurales Plural de sustantivos relacionados con personas y animales.

B’ajxan twa’ ak’ajti taka e ajkanwa’rob’ kohcwa’ tama kawojroner uyub’i kab’orojse e k’ab’ob’.

Uyub’i kak’anpes tama e kanwa’r ira e ob’, tak.

E ob’ ja’x xe’ me’yra kak’anpes tama e ojronerob’.

E’ra uyajk’o’n kana’ta jay kojt pak’ab’, arak’, yi e ayanirob’ war kak’anpes tama inte’ ojroner.

Aktan e patna’rob’ taka e ajkanwa’rob’ twa’ ja’xirob’ utz’ijb’ob’ mojrix yi akanwob’ inb’utz.

Ukani tama tuk’a ojroner ak’anpespa ob’, tak, tama ojronerob’.

Utz’ijb’a e ojronerob’ tya’ uk’anpes inte’ o’ inkojt k’ab’a’ taka e ob’,tak.

k’ani twa’ akanse ab’a’ twa’ asikb’a mojrix ojronerob’ yi ab’orojse a’xin.

mut

mutob’

tabla pagina 103

Uk’anpesna’r e “Tak”

tabla pagina 104

Ta nyo’tot:

Inche e patna’r xe’ ak’ajna takaren.

inb’ijnu mojr ojronerob’ yi inb’orojse a’xin tya’ ink’anpes e ob’ yi tak inche inte’ b’ijnusyaj taka inte’ inte’ ojroner xe’ intz’ijb’a.

Ejk’ar inwirse e ajkanseyaj twa’ uwira jay inb’utz.

Ub’orojsena’r e Ojronerob’

Plural de adjetivos simples

Tama e kanseyaj ira achekta kochwa’ e ojronerob’ ab’orojsenpa taka e b’ojb’ir k’ab’ob’.

K’ajtin taka e ajkanwa’rob’ kochwa’ tama kanwa’r ira uyub’i ache’npa kochwa’ e’ra.

E ajkanwa’r ukani inb’utz kochwa’ ab’orojsenpa e ojronerob’ ti kawojroner.

Usikb’ob’ e ojroner taka e pak’ab’ xe’ una’tob’ uyokir e ojroner.

Kawiri’k ira

Chakchak - uyub’i kawa’re chakchakob’ k’ank’an - uyub’i kawa’re k’ank’anob’ saksak - uyub’i kawa’re saksakob’

E Maxtak

Uk’ajti e pak’ab’ob’ kochwa’ tama e maxtak xe’ alok’ob’ nojta’ u’t yi raxjor; Chenob’ ja’x a’yi tama utatob’ turu, tamar taka ke’ ja’xirob’ aturanob’ tama inwojr raxtun, tamar e yaja’ e maxtak raxjor a’yi alok’oy. Tar e’ra maja’x inb’utz twa’ aturanob’ tamar.

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ta nijun e numer ira.

inpojro e tz’ijb’ayaj tya’ kak’anpes e b’orojseyaj ti kawojroner, yi intz’ijb’a ejmarb’ir e tz’ijb’ayaj xe’ inche.

Kapatna ta niwotot:

Komon taka nipya’r insajka mojr ojronerob’ tya’ kak’anpes e ob’, tama e b’ojb’ir ojroner.

Katz’ijb’a e ojroner xe’ katajwi tikajun.

Ub’orojsena’r e ojronerob’ taka uwi’rob’

Plural de adjetivos con raíces posicionales

Tama e kanseyaj ira achekta kochwa’ e ojronerob’ ab’orojsempa taka e b’ojb’ir k’ab’ob taka uwi’rob’.

K’ajtin taka e ajkanwa’rob’ ke’ tama e kanwa’r ira uyub’i ache’npa taka e ojronerob’ xe’ ayan tuk’a uk’ajna’rir.

E ajkanwa’r ukani inb’utz kochwa’ ab’orojsenpa e ojronerob’ ti kawojroner taka uwi’rob’.

Usikb’ob’ e ojroner taka e pak’ab’ xe’ una’tob’ uyokir e ojroner.

K’ani twa’ akanse a ajkanwa’rob’ kochwa’ tama e ojroner, k’ani twa’ ache’npa xe’ ojronerob’ uk’ajti.

Kawi’rik ira:

we’nix Patna’r Wa’nob’ nachb’unob’ t’ijrob’ kotwa’nob’-

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ta nijun mojr ojronerob’ tya’ ink’anpes e wi’rob’. Inwirse e ajkaseyaj twa’ uwira jay inb’utz.

Ub’orojsena’r e cha’ k’ab’a’

Plural de apellidos.

Ukansena’r e cha’k’ab’ob’ te Ch’orti’ inb’utz, twa’ e ajkanwa’r una’tob’ ub’an.

Ukani uyokir utz’ijb’ana’r e cha’ k’ab’ob’ xe’ achektato’ tama kowojroner Ch’orti’.

Kakanwi´k tuk´a k´ab´ob´ ayanto tama kawojroner.

tabla pagina 107

Inpatna ta niwotot:

• Unb’i taka nitatob’ jay ayan e k’ab’ob’ kochwa’ e’ra.
• Inche inte’ mixu’ tz’ijb’ayaj taka e ojroner ira.

B’ijk Ojronerob’

Las partículas Partículas direccionales

Ne’t kochwa’ inkojt ajkanseyaje’t k’ani twa’ awajk’u una’tob’ tuk’a tuk’a ub’ijnusyajob’ e ojronerob’ tama kawojroner.

K’ani twa’ akanse ab’a’ asikb’a mojr kanwa’rob’, nakpat akanse awajkanseyaj.

Tara

Yaja’

Tare’x

Tare’

Tenxejr

Tartaka e yax

Tichan yax

Ejmar yax

Inpatna nib’ajner:

• U’nsta kora b’ijnusyaj taka e ojronerob’ xe’ turob’ tichan.
• Intz’ijb’a ta nijun, nakpat inwirse taka e ajkanseyaj.

B’ijk ojronerob’ taka e (ib’)

Partículas que indican un instrumento.

Twa akanse e ojronerob’ twa’ ak’ab’ajse e ayanirob’ b’an kochwa’ e -ib’ tama e’ra ja’x twa’ atz’ijb’a e ojronerob’ xe’ uk’eche e tz’ijb’ ira, uyub’i ache e;

tz’ijnib’.

Me’ynib’

Lujpib’rum

Tajsib’

T’ijrib’

Xantib’-

Inpatna nib’ajner:

• Inme’ynes e ojronerob’ xe’ katz’ijb’a tichan.
• U’nsta kora b’ijnusyaj taka e ojronerob’ xe’ turob’ tichan.
• Intz’ijb’a ta nijun, nakpat inwirse taka e ajkanseyaj.

Uk’anpesna’r e Chekerib’ B’ijk

Uso de partículas demostrativas

Tama uk’anpesna’r e ojoronerob’ ira erer twa’ akanse uchektesnib’ ub’ijnusyajob’, tama e’ra achekta me’yrob’.

E ajkanwa’r una’ta uk’anpes e chekerib’ b’ijk.

Utz’ijb’a e b’ijnusyaj taka e chekerib’ b’ijk.

 
Erin
e yaja’
tara
tare’x-
 

Inpatna nib’ajner:

• Inb’ijnu kora b’ijnusyaj taka e ojronerob’ xe’ turob’ tichan.
• Intz’ijb’a ta nijun, nakpat inwirse taka e ajkanseyaj.

Uk’anpesna’r e b’ijk tama mukresna’r.

Uso de partículas negativas.

Tya’ ne’t akanse e ojronerob’ ira taka e ajkanwa’rob’, k’ani twa’ awa’ryob’ tya’ ak’anpespa yi tuk’ot .

Uyub’i ache e b’ijnusyaj taka e ojronerob’ xe’ katz’ijb’a ta tz’ijnib’te’.

E ajkanwa’r una’ta uk’anpes e ojronerob’ xe’ umukres xe’ war anumuy.

Uysuta me’yra b’ijusyaj taka e ojronerob’ ira.

Tya’ ayan tuk’a k’ani kamukres uyub’i kak’anpes e ojronerob’ ira.

 
Ma’
Ma’chi,
Me’ra
Me’rer
Maja’x
Inma’
Matuk’a
Mab’anb’an
la’/ira, li’

 
Twa’ katz’ijb’a e b’ijnusyaj taka e ojronerob’ ira.
Ne’n ma’chi inxin ta chinam.
E b’ujk ira maja’x xe’ ne’n ink’ani.
E jun ira maja’x ta nib’a.

Inpatna ta Nyo’tot:

• Intz’ijb’a ta nijun e kanseyaj xe’ ch’ar tichan
• U’nsta kora b’ijnusyaj taka e mojr ojronerob’ xe’ ma’to kak’anpes.

Uk’anpesna’r e b’ijkob’ twa’ e ub’syaj

Uso de partículas interrogativas.

B’ajxan twa’ akanse e ajkanwa’rob’ tama tuk’a tar ak’anpespa e ojronerob’ ira, k’ani twa’ una’tob’ e ajkanwa’r kochwa’ atz’ijb’antz’a.

Twa’ e ajkanwa’r ukani inb’utz uyub’i ache tu’tob’ twa’ uwirob’ kochwa’ ak’anpestz’a yi tuk’ot aro’npa ub’syajob’.

Pejkan tutob’ inte’ numer tya’ ucheksu e ub’syaj (?)

E ajkanwa’r ukani kochwa’ twa’ uk’anpes e ub’syaj tya’ ayan tuk’a k’ani uyub’i o’ una’ta.

Uche me’yra b’ijnusyaj tama uk’anpesna’r e ojronerob’ ira.

Kakanwi’k e’ra:

Ojroner xe’ kak’anpes Twa’ kache e ub’syaj.

  

¿chi tari? ¿chi che? ¿jayte’ ? ¿kochwa’? ¿ti’n? ¿tuk’a? ¿tuk’ot? ¿tya’? </poem>

Ko’sti’k e b’ijnusyaj taka e ub’syaj

¿Tya’ K’ote’t sajmi?.
¿Tuk’a o’sre ak’uxi?.
¿Jayte’ pak’ab’ yo’pa?.

Inpatna nib’ajner:

• Inb’ijnu mojr ub’syaj yi u’nsta e b’ijnusyaj takar.
• Inwirse e ajkanseyaj, twa’ uwira jay inb’utz.

E b’ijnusyaj

La oración

E b’ijnusyaj xe’ Ucheksu e’rachir.

Oraciones declarativas o afirmativas.

Ukansena’r e b’ijnusyajob’ ja’x twa’ kakay kawejtz’u tuno’r uyokir e ojroner Ch’orti’.

Tara ja’x tya’ ne’t uk’ani twa’ acheksu ke’ tama e b’ijnusyaj xe’ atz’ijb’antz’a ja’x xe’ ucheksu inte’ b’ijnusyaj taka inte’ janb’yarir.

Chen me’yra patna’rob’ taka e maxtak twa’ ja’xirob’ ukanyob’ taka inte’ inb’utzir.

K’anpes me’yra tz’ijb’ayaj takarob’ b’an e jun xe’ uk’ab’a kayuxinar, ub’ijrar e ojronerob’, twa’tixe ajkanwarob’ uchob’ e sajkmayaj.

Ukani utz’ijb’a inb’utz b’ijnusyaj .

Uk’anpes tuno’r uyokir e ojroner Ch’orti’.

Akano usajka e ojronerob’ tama e mojr junob’.

Kakanwi’k erob’:

Tara war inpatna
Ixe´n sajmi ta xanb’ar
Kone’r ayntz’i’x
Ejk’ar katijres e uyotot e winik.

Inpatna nib’ajner:

• Inpojro ta inte’ jun jo’te’ b’ijnusyaj, yi intz’ijb’a ta nijun.
• Inwirse e ajkanseyaj, twa’ uwira jay inb’utz.

3.43 E b’ijnusyaj xe’ umukres

Oraciones negativas

K’ani twa’ ak’ajti taka e ajkanwa’rob’ kochwa’ tama kawojroner uyub’i kamajres inte’ numer.

Ch’ujkun jay tuno’r e ajkanwa’rob’ utz’ijb’ob’ tu’junob’ yi upejkob’ ub’an.

Una’ta utz’ijb’a e b’ijnusyaj xe’ umukres xe’ war amunuy o’ xe’ a’xin anumuy.

Nakpat aren twa’ ja’xirob’ ub’inwikob’ mojrix b’ijnusyajob’ yi utz’ijb’ikob’ tu junob’.

Matuk’a ak’ajna
Ma’chi’x tari sajmi
Ma’chi wate’n ejk’ar
Ejk’ar ma’chi inxin ta chinam.
Me’rato inb’ijnu inch’ab’u e pa’.

Inpatna nib’ajner:

• Inpojro tama inte’ jun e b’ijnusyaj xe’ umukres e numerob’.
• Nakpat intz’ijb’a ta nijun.
• Inwirse e ajkanseyaj, twa’ uwira jay inb’utz.

E b’ijnusyaj te ub’syaj

Oraciones interrogativas

B’ajxan twa’ akanse e ajkanwa’rob’ tama tuk’a tar ak’anpespa e ojronerob’ ira, ka’ni twa’ awa’ryob’, ja’x twa’ ache’npa e ub’syaj tama tuk’i’k takix.

Twa’ e ajkanwa’r ukani inb’utz uyub’i ache tu’tob’ twa’ uwirob’ kochwa’ ak’anpesta yi tuk’ot aro’npa ub’syajob’.

Ub’in taka awajkanseyaj jay achekta mojrix ub’syaj. Sikb’an a’xin taka e mojr pak’ab’ob e ub’syaj xe’ uchob’ tya’ ojronob’.

Kakanwi’k e’ra

¿Ti’n uyotot atata’?
¿Tuk’a twa’ akak’uxi kone’r ?
¿Tuk’ot intaka ixana?
¿Tya’ turu atu’ kone’r?

Kapatna komon:

• Kab’ijnu mojrix ojronerob’ twa’ kach’ijse uyokir kana’tanyaj tama e kanwa’r ira.
• Nakpat katz’ijb’a tikajun.
• Kawirse e ajkanseyaj, twa’ uwira jay inb’utz.

Kocha’tir e ojroner xe’ b’ojb’ir u’t

‘El adjetivo. El adjetivo común

Kansen e maxtak tuk’a tuk’a k’ab’a’rirob’ achekta yi xe’ uyajk’o’n kana’ta kochu’t e ayanirob’.

Una’ta uyokir e kochwa’tir e ojroner xe’ b’ojb’ir u’t. Akano utz’ijba’ e chuchu’ b’ijnusyaj taka e ojronerob’ ira. Upojro mojr ojroner twa’ uch’ijse a’xin una’tanyaj.

Kakanwi’k e’ra:

Saksak
K’ank’an
Yaxax
Takin
K’ox

Taka e ojronerob’ ira uyub’i akanse twa’ e maxtak utz’ijb’a e b’ijnusyaj ub’an:

K’anka’n upik e ixik.
Takin usi’ e winik.
Yaxax uyopor te’.

Kapatna Komon:

• Kapejku’t e b’ijnusyaj xe’ tz’ijb’ab’ir tichan
• Katz’ijb’a ta nijun e b’inusyaj xe’ kakanwi’x.

U’tirach e ojroner

Posicionales

Kansen kochwa’ turu uyokir e ojronerob’.

E’ra ojroner ira uyajk’o’n kana’ta kochwa’ k’ani twa’ turan o’ katurb’a e ayanirob’.

Cheksun kora ojronerob’ ta tz’ijnib’te’

Chen kora b’ijnusyaj taka e ojroner xe atz’ijb’ix, twa’ e ajkanwa’r ukani yi una’ta

kochwa’ ak’anpesna e b’ijnusyaj tamar.

Utz’ijb’a uyutirach e ojronerob’ tama inte’ b’ijnusyaj.

Kakanwi’k e ojronerob’ ira.

kotwa’n
nachar
tonor
kachar
kotor
turu
wa’r
pakwa’n
jawar

Kachik e b’ijnusyaj ub’an:

Kotor e winik tu’t e katata’.
Nachar e te’
Pakwa’n e ak’ach tu sijk.
Jawar war awayan e winik.

Kapatna Komon:

• Inpejku’t e b’ijnusyaj xe’ tz’ijb’ab’ir tichan
• Yi inb’ijnu mojr b’ijnusyaj taka e ojronerob’ xe’ katz’ijb’a tichan.

Utz’aknib’ e ojronerob’

Los clasificadores

Ucheksu e mormor k’ab’ob’ xe’ b’ojb’ir u’t.

Kansen ub’an ke’ utz’aknib’ e ojronerob’ ak’anpespa tama tuno’r e tz’ikma’r Ch’orti’.

Kochwa’ ak’anpespa taka e k’ab’ob’.

Kochwa’ ak’anpespa taka e ayanirob’.

Kansen utz’ijb’a e b’ijnusyaj taka e ojronerob’ xe’ atz’ijb’a ta tz’ijb’nib’te’.

Una’ta utz’ijb’a tama inte’ b’ijnusyaj utz’aknib’ e ojronerob’.

B’an kochwa’ e’ra:

 
Nixi’
Ixkajr

Nominales

• te’
• pa’

kochwa’ ak’anpespa taka e ayanir xe’:

• wojr
• wororoj
• pojk

Ak’anpespa taka e ayanir xe’ kochwa’ erob’.

• tzajk
• pojk
• poroj
• xejr
• tzejp
• tzuy

Inpatna ta nyo’tot:

• Inpejku’t e b’ijnusyaj xe’ tz’ijb’ab’ir tichan
• Inturan inb’ijnu tuk’a mojr b’ijnusyaj intz’ijb’a ta nijun.
• Ejk’ar inwirse e ajkanseyaj.

Mixu’ ojroner taka e k’ab’ob’.

Sintagma nominal

Kansen e maxtak tuk’a inb’utzir ukojko twa’ katz’ijb’a e b’ijnusyaj taka e k’ab’ob’. K’ani twa’ awajk’u e ojroner xe’ uyajk’u utz’akarir e b’ijnusyaj.

Kakanwi’k e’ra.

E ixik axana E tzyob’ kormob’ E mis awayan

Inpatna tama e otot Kanseyaj: - Komon taka e ajkanseyaj, inpejku’t e b’ijnusyaj xe’ kansene’n b’ajxan. - U’nb’i taka e ajkanseyaj yaj achekta mojr b’ijnusyaj.

Uyuxinar uk’ajna’rirob’ e ojronerob’

Sintagma verbal.Tipos de Sintagma verbal

Kansen yar e maxtak twa’ utz’ijb’ob’ inb’utz e ojroner ch’orti’, tya’ uk’anpes uyuxinar e b’ijnusyaj.

Ajkanwa’r ukani kochwa’ twa’ utz’ijb’a uyuxinar e k’ajna’rirob’ tama e ojroner Ch’orti’.

Tama e’ra acheksunpa jay war ojron taka inte’ erachir o’ maja’x.

Watar sajmi e sitz’
Xujra e te’
Tejna e si’. Tajchna e si’.

Inpatna ta nyo’tot:

• Inpejku’t e b’ijnusyaj xe’ tz’ijb’ab’ir tichan ta nijun.
• Inturan inb’ijnu tuk’a mojr b’ijnusyaj intz’ijb’a ta nijun.
• Ejk’ar inwirse e ajkanseyaj.

Numuy

Voz pasiva

Tara k’ani kansena’r kochwa’ tama inte’ ojroner, ak’ajpespa xe’ numi’x.

E kanseyaj xe’ twa’ ache, ja’x tya’ ne’t uk’ani twa’ acheksu numuy.

K’ejcha tari e ak’ach Sujta e Ijch’ok-

Inpatna nib’ajner:

• Inturan inb’ijnu mojr ojroner tama xe’ numuy.
• Intz’ijb’a ta nijun.
• Ejk’ar inwirse e ajkanseyaj.

E ojroner tya’ kak’anpes e N y M tama e b’ijnusyaj

Voz antipasiva

E’ra ucheksu me’yra b’ijnusyaj tama utz’ijb’anar e ojroner Ch’orti’, ja’x xe’ ucheksu tuk’a war anumuy.

E ajkanwa’r una’ta unk’anpes e N y M tama e tz’ijb’ayaj e b’ijnusyajob’.

Una’ta tuk’a ojronerob’ uk’eche e NyM tama utz’ijb’ayaj e ojroner.

E’ron e ixik.
war achonma e pak’ab’.-
E Chunpi’ war awe’.

Inpatna nib’ajner:

• Inturan inb’ijnu mojr ojroner tama xe’ numuy.
• Intz’ijb’a ta nijun.
• Ejk’ar inwirse e ajkanseyaj.