Nuestro idioma en la escuela/Q'anjob'al/Vocabulario

Txolil q’anej

Yin jun skab’ maqan kuyoj yib’an koq’anej ti’ hoq kuylay sb’i stxolil q’anej chi q’anlay yin mulnajil ma b’ay na.

Txolil q’anej yin maqantaqil.

Yet yin stxolilal hoq kuylay stxolil q’anej ti’ tol chi kuylay yin maqantaqil. Ayay stx’oxb’anil txolil q’anej yin laq jun jun maqanil: yullaq na, lob’ej, pichilej, mimanilej, kuyb’al, mulnajilej, k’ultaqil k’al no’ noq’.

Yul tx’an stz’aqanil jun mitx’q’ab’ej ti’ ayay tx’oxb’anil tzet skuylay skuylay txolil q’anej yib’an mimanilej. Hoq sje sq’anon maxhtol yet chi kuywi ma tok’al chi yihel snab’al yin kax chi swatx’nen aj yet yetoq heb’ unin

• 
• 
• 

B’ib’al txolil Ak’ q’anej.

Yin junxa maqanil skuylay koq’anej ti’ haton yin hoq kuylay tzet chi yun swatx’xi aj ak’ q’anej.

Sub’oj yab’eb’al txolil q’anej yetoq stx’oxb’anil ayay yul junoq ik’tihal. Yet hoq kuychaj juntzan b’ijan q’anej chi aq’ b’ib’oq ak’ q’anej, yowalil tol hoq illay aj juntzan kab’ oxeb ik’tiha chi tx’oxoni. Chi lajwi kax chi aq’otanejom. Haxka tu’ chi kam skani. Yowalil hoq kuylay tzet chi yun sq’anlay oxeb’ tzet chi yun sjatax aj ak’ q’anej yul q’anjob’al.

a) Tzet chi yun sq’anlay b’al, haxka yin tunb’al, txuljub’al, tx’ajb’al, txonb’al, txutxb’al.

b) Tzet chi yun sq’anlay aj haxka yin ajtxaj, ajtz’ib’, ajkonob’, aj Chinab’jul, aj Snan Konob’.

c) Tzet chi yun sq’anlay om haxka yet jeqwom, q’anlom, iqwom, siwom, sonlom.

Ha nani chi sje yillay tzet tx’oxb’anil skuylay ayayoq.

Stxolil yechel stz’ib’b’al q’anej:

Hach maxhtol:

Ilaj ha tx’oqli b’ab’el, yintaqil kax chi hilon aj yetoq heb’ unin kuywom jun ik’ti’al chi yiq sb’i:

Yul txonb’al

Max b’et ix hintxutx txonb’al ewi yujtol k’amxa tzet chi kolo’. Max apni ix b’ay txonb’al xin, max smanon ix an kok’al pajich, oyeb’ pajq’ab’; oxeb’ china, ox topan tx’ab’in k’al waqeb’ almu ixim hoq slo’ no’ mam kaxhlan. Asannej ti’ max sman ix yuj tol maj yab’ ch’en tumin.

Tinani’ xin, max tojpax ix, kax max yi’toq miman stumin yet k’am chi toj pax ix yekal junelxa. Max sman ix jun waqeb’ on, kaneb’ echb’al an awas ub’al, waxaqeb’ echb’al an mimeq ub’al. Max sman k’apaxteq ix kak’on txutx kaxhlan, oxk’on txay k’al jun no’ paramuch. Kaw wal al max yun iqatz yuj smasanil tzet max sman ix. Ahon ti’ xin, maxon b’et kokol ix jiqon tzetal max sman b’ay txonb’al tu’.

Ha’ nani’, tx’ox b’ay heb’ unin kaneb’ yechel tz’ib’b’al q’anej: a, b’, ch, ch’, ayay sxol ik’tihal max heyilaj tu’. Chi ha tx’ox tzet chi yun stz’ib’layi, kax chi hakuyon tzet chi yun tz’ib’lay junan q’anej yetoq. Chi sje hatx’oxon tol ay b’ay ayok heb’ yin chi el yich, ma yin snan ma yet slajub’ jun jun q’anej. Haxka stx’oxb’anil ti’:

1. Yet chi el yich q’anej: apni, almu, ab’il, achin, ach’ej.
2. Yet yin snan q’anej: machit, itaj, isaj.
3. Yet slajub’ q’anej: na, kaxha, mexha.

Ha’ nani’ chi hatx’oxon stx’oxb’anil yet: b’, ch, ch’, ayay yul ik’ti’al yul txonb’al. ay k’apax chi q’anlay yet chi el yich q’anej, yul snan ma yet slajub’. Chi hasayelteq xol ik’ti tu’. Ta k’am kax chi hesayon yul he yet, yetoq unin kuywom.

Chi lajwi tu’ kax chach toj yin kantaq yok txolil yechel tz’ib’b’al ti ay k’apax yul jun ik’ti’al max heyilajoq:

e, h, i, j,

k, k’, l, m,

n, o, p, q,

q’, r, s, t,

t’, tz, tz’, tx,

tx’, u, w, x,

xh, y

Juntzan yechel tz’ib’b’al q’anej ti’, chi q’anlay heb’ yin jun ik’ti’al chi yiq yul txonb’al say ek’ yetoq heb’ unin tzet q’anejal tz’ib’ yej yetoq heb’. Ta k’am kax chi sje hesayon juntzanoq stx’oxb’anil yojtaq heb’ unin ma hojtaq hachiti’

Nateq: ay yechel tz’ib’b’al koq’anjob’al k’am chi q’anlay yet chi el yich, ma yin snan ma yin slajub’ jun jun q’anej. Haxka h, q, r, k’am heb’ yin yoxeb’al. Jun yechel h ay yet chi el yich k’al yin snan q’anej. Palta k’am yet chi lajwi.

Tx’oxb’anil:

hon, hitaj, hisajil, lahantoq, lehantoq, luhan. K’am chi q’anlay yet

slajub’ q’anej.

Junxa yechel q ay yet sxol snan k’al yet slajub’ q’anej, palta k’am yet chi el yich.

Tx’oxb’anil:

sxol snan: waqeb’, waxaqeb’, toqon, paqan.

yet slajub’: toneq, hoq, oq, majoq.

Jun yechel r aynej yet chi el yich palta k’am yet chi lajwi. Haxka tx’oxb’anil ti’: rinkin, rintaq, ronkon ich, renan elteq, paramuch, t’iran. Chi sje hesayon juntzanoqxa tx’oxb’anil yet jun jun.

Hex kuywom: B’ab’el ab’eq tzet yok jun ik’ti’al chi yiq yul txonb’al Skab’, ileq aj yetoq hemaxhtol jun ik’ti chi yiq yul txonb’al.

Yox, hoq hekuy yetoq hemaxhtol tzet yok yechel jun jun tz’ib’b’al yet koq’anjob’al yin kantaqil.

Hach maxhtol: Ay kaneb’ maqan q’anej soman yoki, k’amok yin txolil. Ha’ het tol hoq hal tet heb’ kuywom kax hoq stxolon tz’ib’on heb’ jun jun maqanil yin stxolilal, haxka jun tx’oxb’anil ti’:

Soman smaqanil b’ihej:

Itaj, ub’al, patej, chib’ej, sachil

Yin txolilal:

Chib’ej, itaj, patej, sachil, ub’al.

Yet chi lajwi aq’on ay jun tx’oxb’anil ti’ yin mimeqal, kax chi halon tet heb’ unin kax kaytu’ chi yutej heb’ yet yul yun, yetoq juntzanxa maqanil b’ihej ti’:

1. Mansan, is, china, tzoyol, jos.

1. on, ulul, q’oq’, mu, kapey.
2. tz’oloj, uk’eja’, k’ixhtan, isis, tx’ix.

Yet chi lajwi yahon ay heb’ yet yul yun yin txolilal, chi halon tet heb’ tol watx’mi ta chi meltzoj heb’ yilon aj junelxa jun jun maqan txolil q’anej max kuylay yintaqtoq, kax chi sje’ yaq’ob’tanej heb’ stxolon ay b’ihej tu’ yin stxolilal haxka tx’oxb’anil ayay yul tx’an stxolil kuyb’al ti’.

Chi sje’ k’apax stoj heb’ yilon aj junelxa junoq ik’ti’ej. Yet chi lajwi yilon aj heb’ kax chi stxolon ay k’apax heb’ yin stxolilal juntzanoq b’ihej ayay yul ik’ti’ tu’. Yowalil tol chi sq’an heb’ stxolil yechel tz’ib’ ti’:

a, b’, ch, ch’ e, h, i, j, k, k’, l, m, n, o, p, q, q’, r, s, t, t’, tz, tz’, tx, tx’, u, w, x, xh, y, ‘ .

Chi sje’ halon tet heb’ tatol k’am wal chi ilchaj mimantaq tx’oxb’anil jun jun txolil q’anej ti’ yuj heb’ yin jun jun ik’ti’ chi yilaj heb’ tu’ chi sje’ snahon aj heb’ yet jun jun. Man yowaliloq tol chi tok’al ilchaji sxol ti’ tatol k’am.

225px

Hach maxhtol: Hoq ha kuy heb’ unin tzet hoq yun sq’anon heb’ Tx’an Stxolil Q’anej yet Q’anjob’al. Ay jun tx’oxb’anil ayay sataq ti’.

Kaneb’ maqan q’anej chi tit sataqtoq ti’, yinxa txolil ayokoq. Ha hemulnajil tol hoq he sayek’ heb’ yin txolilalal yul tx’an Txolil Q’anej yet Q’anjob’al. Chi hejaq tx’an b’ab’el kax chi hesayon tzet chi yal elapnoq jun jun q’anej ayay sataqtoq ti’:

1. aq’in, kanal, paj, ulul, wale’, waykan.
2. Ix, kaqmu, pajtza’, Paykonob’ saqjolom, satej
3. ak’atx, chej, Matin k’ultaqil, q’uq’, taj, tx’i’l,

Ha nani’, al b’ay heb’ unin kax chi stz’ib’on heb’ tzet chi yal elapnoq jun jun q’anej max ilchaj yuj tu’.

Chi hal b’ay heb’ tol yowalil chi say yil heb’ tx’an Txolil Q’anej yet Q’anjob’al.

Hach kuywom:

Chi kam ilon jun yechel sxaq tx’an Txolil Q’anej yet Q’anjob’al ayayoq, kax chi hihon hanab’al tol yin txolil ayayoq. Man somanoq yoki, tol chi stxol sb’a yetoq yechel tz’ib’ max ha kuyu’.

Ay oxeb’ maqan juntzan q’anej ayayoq. Tol yowalil hoq ha say heb’ yul tx’an Txolil q’anej yet Q’anjob’al.

Chi kam hiloni k’al hab’en tzet chi yun skuyon maxhtol saylay q’anej yultxon Txolil Q’anej yet Q’anjob’al ti’.

Tay kax chi ha sayon yul tx’an juntzan q’anej ayay yul tx’an un ti’.

Chi lajwi kax chi hetz’ib’on yul heyun juntzan q’anej ti’, k’al tzet chi yal elapnoq jun jun.

Watx’ ojtaqni’eli k’al ab’ejb’ahil sub’ojal txolil yok koq’anjob’al.

Yin jun yox maqan skuyojal stxolil yok skuychaj koq’anjob’al ti’, chi ochejom tol heb’ unin hoq kan yuj heb’:

1. yojtaqnej yoki k’al hoq uj sq’anon heb’ stxolil yok sjalb’aj sq’anjob’al.
2. hoq uj sq’anon heb’ sjalb’aj sq’anjob’al yet hoq stz’ib’en heb’ k’al hoq s’qanon heb’ yet hoq q’anjab’ yin kannuq’al.

Yab’ixal an kaxhlan ub’al

A an kaxhlan ub’al kaw wal watx’ an yaniloq no’ sikkan.

A yet junel, max tit jun kan yak’ul yin ix yalib’ cham Yakin. Yin aymanil, cham Yakin ti’ max toj cham ssayon ek’ an kaxhlan ub’al; max sb’ixon el cham an satej, max schak’on koj cham an, max ssekontoq cham a’ej sxol; max xew tu’, max jo’on ok cham yin sk’ul ix ix tu’. Jun wal txolan tu’, max ok numan jun kank’ul tu’. Max aj wan ix ix tu’, max yilon sb’a ix, kax max yaq’on txutxwoq ix yune’. Max watx’ji sk’ul ix yuj wal skolwal an kaxhlan ub’al.

“Heb’ kawan winaq ay smimanil”. (Montejo, 1996: 85).

Yet tax payxatoq, ay hab’ jun ik’ti’ max yalkan heb’ komam jichmam b’ay heb’ komam icham, -xhi.

Heb’ komam icham max sk’ub’ekan heb’ haxka ti’: Hab’ yet payxa tu’, ay hab’ jun owal max ok stoj najatlaq tu’, -xhi.

Ha’ b’ay jun owal tu’, manxa max yunoq skam anima, -xhi.

Puch wal max yiloq heb’ unin syel, heb’ xala ixnamil ix, heb’ cham icham winaq, smasanil jantaq mak kajan b’ay jun konob’ tu’, -xhi.

Ha’ b’ay jun owal tu’ puch wal manxa max yunoq skam anima, manxa kusilaloq max kan smasanil konob’, k’am xa winaq lanan skani, lanan skam smasanil ach’ej winaq, -xhi. Heb’ cham icham winaq lanan xa stoj heb’ cham yin jun owal tu’, -xhi.

Yab’ixal no’ txutx kaxhlan

Ay jun k’uhal, yet lanan stxalwi jun no’ kaxhlan max ilchaj ok jun ixim ssat trigo yuj no’, kax max q’anlen no’ b’ay juntzanxa yetb’i.

• ¿Mak chi yal sk’ul chi awon jun ssat trigo ti’ wetoq?
• K’am chi uj wuj, max taq’wi no’ pech.
• K’am chi uj wuj, max taq’wi no’ tx’i’.
• K’am chi uj wuj, max taq’wi no’ ak’atx.
• Hoqxa hinwatx’nej xin, xhi no’ txutx kaxhlan ti’.

Axa max jay sk’uhal wajay aj ixim sjolom trigo ti’, kax max sq’anlen no’ txutx kaxhlan junelxa:

• ¿Mak chi yal sk’ul chi awon jun ssat trigo ti‘ wetoq?
• K’am chi uj wuj, max taq’wi no’ pech.
• K’am chi uj wuj, max taq’wi no’ tx’i’.
• K’am chi uj wuj, max taq’wi no’ ak’atx.
• Hoqxa hinwatx’nej xin, xhipax no’ txutx kaxhlan ti’ junelxa.

Max ek’k’altoq xiwil k’u. No’ txutx kaxhlan xiwil tzet max swatx’nej no’ yetoq ixim trigo masantak’al max ok ixim yin panil yuj no’.

Axa yet mayal xew smulnaj no’, kax max sq’anlen no’ junelxa.

• Maktxel chi yochej chi lo’on ixim pan ti’ wetoq? Xhi no’.
• A hin, xhi no’ pech.
• A hin, xhi no’ tx’i’.
• A hin, xhi no’ ak’atx.

Smasanil no’ noq’ ti’ max yochej max kolwaj lo’on aytoq, palta tol k’ampax jab’oq smulnajil no’ ayok yin. No’ txutx kaxhlan, maj kus sk’ul no’ yin yet noq’al. Max slo’on aytoq no’ ixim pan stxoqlil.

Kax chi toj heb’ yin junxa ora, axka tx’otx’ tx’otx’ej ti’, chi txajli heb’ b’ay tx’otx’. Tx’otx’ tx’otx’ej ti’, aton tx’otx’ chi iqon B’atz’. Yet chi txajli heb’ b’ay tx’otx’ B’atz’ ti’, chi yal heb’ axka ti’: hach kotxutx skan b’atz’, hach kotxutx swaxaq b’atz’, t’anan hach ok chikay, tukan ach ok chikay, yin tzet yetal chi kojatnej, tzet chi kob’eyb’alnej ssataq haq’ab’, ssataq haqan chikay. A wal a hon ti’ chikay, kaw wal mimeq ajmul hon hib’an; chach koxiqtoq, chach kotzok’toq. Ay b’ay man yinoq mulnajil chach jetnej, ay b’ay man yinoq mulnajil, chikay. Kax chach kokurusnenkanoq, chach tzok’laytoq yuj heb’ juninal.

Jun txolan q’anej

kanal, waykan, ayin, paj ulul, wale’, saqjolom, satej, ix, pajtza’, kaqmu, Paykonob’, iqal ix, ak’atx, tx’i’, Matin, sk’ultaqil chej, q’uq’ taj, mamej txutxej, unin, wonitej, imej, schon tzoyol, Yich k’isis, Axhul, chej, b’alam, saq utxum, saqtxitam, wax, wexej, ek’jul, yaxchew, sxaq ti’ej, txayib’, yaqan k’u, Exhtep, na ch’en, kaqtaj, chemte’, q’ante’, Yich kan, inup, pojow, Yich k’ox, Yalmotx, keney, Lusin, pajich te’, tumin, snuq’ a’ej, skawejal jolomej, q’aq’ach nuq’, xiyab’te’, uxhtaqej anab’ej, Ixhtup, b’axch’en, k’exb’e, yal txamej, tz’ikin, kon, ma’, tan, asun, u’ej, ch’im, q’anpetx, tz’ib’koj, Mekel, mutz’utz’, smaqil na, tz’ispa, pom, yaxtx’otx, pinin, sjatx’b’al nal, patej, Q’ansanlaq, Saqch’en, k’u, tzitnab’, ak’al, Mikin, najab’, nab’en, q’oqoch, xajaw, ich, soq’om, kuxin, Sti’ ha’ miman, kutxub’, samej, chukul, uk’em an, elq’om, yaxkan, yajaw, e’ej, sjolom penekej, maq’nab’, Kab’tzin, itaj, kolej, uch

Stxolil Q’anej. Yin jun skab’ maqan skuyojal koq’anej ti’ hoq kuylay sb’i stxolil q’anej chi q’anlay yul koti’.

Stxolil q’anej yin maqantaqil

Yet hoq kuylay stxolil q’anej ti’ tol chi kuylay yin maqantaqil. Ayay stx’oxb’anil stxolil q’anej yin maqataqil: yullaq nahil, lob’ej, pichilej, mimanilej, yatut kuyb’al, mulnajilej, kultaqilej k’al no’ noq’.

Lob’ej

Hach maxhtol

Yul tx’an stz’aqanil mitx’q’ab’ej ti’ ayay stx’oxb’anil tzet chi yun skuylay stxolil q’anej yib’an lob’ej. Hoq sje’ haq’anoni yet chach kuywaji ma tok’al chi hi’el hanab’al yin kax chi haq’on swatx’nej aj unin yet.

• Juntzan stxolil q’anej yib’an lob’ej chi yalob’tanen yin stxolilal heb’ unin, chi sje’ sjatax aj junoq ik’ti’ yetoq.
• Chi lajwi yalob’tanejom yin kannuq’al chi sje’ stz’ib’layi ma stz’ib’lay junoq ik’ti’ yin.
• Chi uj k’apax kuylay tzet swatx’ilal chi yaq’ jun jun lob’ej chi allay sb’i tu’.
• Chi sje stxollay ay tzet chi sje slolay yet sq’inib’, yet chuman ma yet yayk’u
• Chi sje k’apax txollay ay b’aytet ay b’aytet k’am b’ay kok’ultaq.

Stxolil q’anej yib’an Lob’ej

itaj

ub’al

patej

chib’ej

turisna

mansan

is

china

tzoyol

jos

on

ulul

q’oq’

mu

kapey

chib’ilej

tz’oloj

uk’eja’

k’ixhtan

Isis

kolin

tx’ix

• 
• 
• 

Hach kuywom:

• Ileq aj yin tz’ink’ulal jun stxolil q’anej yib’an lob’ej ayay ti’.
• Aleq juntzanoq xa sb’i lob’ej heyojtaq.
• Tz’ib’eq ay jun stxolil q’anej yib’an lob’ej ti’
• Naheq aj junoq ik’ti’ yib’an jun stxolil q’anej yet lob’ej ti’.
• Txoleq tzet lob’ej chi sje’ slolay yet sq’inib’, yet chuman k’al yet yayk’walil.

Pichilej

Hach maxhtol

Yul tx’an stz’aqanil mitx’q’ab’ej ti’ ayay tx’oxb’anil tzet skuylay txolil q’anej yib’an pichilej. Hoq sje haq’anoni yet chi hach kuywaji ma tok’al chi hihel hanab’al yin kax chi haq’on swatx’nej aj unin yet.

• Juntzan stxolil q’anej yib¡an pichilej chi yalotanen yin txolilal heb’ unin, chi sje’ sjatax aj junoq ik’ti’ yetoq.
• Chi lajwi yalotanejom yin kannuq’al chi sje’ stz’ib’lay tu’ ma stz’ib’lay junoq ik’ti yin.
• Chi uj k’apax skuylay tzet swatx’ilal chi yaq’ an pichilej chi allay sb’i tu’.
• Chi sje’ stxollay ay tzet chi sje’ sq’anlay yet sq’inib’, aq’b’alil ma yet nab’il q’inal
• Chi sje’ k’apax stxollay ay b’aytet ay ma b’aytet k’am chi sje’ sjatax b’ay kok’ultaq.

Stxolil q’anej yib’an pichilej:

wexej

kamixhej

xanab’ej

chanej

pichil aqan

mtxikinej/ub’ej

q’oxq’omej/wonitej

k’alilej

pichilej

tx’amb’alej

kol q’ab’

patx’omej

b’al

txowej

yul chanej

Hach unin:

• Ileq aj yin tz’ink’ulal jun stxolil q’anej yib’an pichilej ayay ti’.
• Aleq juntzanoq xa sb’i pichilej heyojtaq.
• Tz’ib’eq ay jun stxolil q’anej yib’an pichilej ti’
• Naheq aj junoq ik’ti’ yib’an jun stxolil q’anej yet pichilej ti’.
• Txoleq tzet pichilej chi sje’ sjataxi ma k’am chi sje’ sjatax b’ay kok’ultaq ma kokonob’.

No’ Noq’

Hach maxhtol

Yul tx’an stz’aqanil mitx’q’ab’ej ti’ ayay tx’oxb’anil tzet skuylay txolil q’anej yib’an no’ noq’. Hoq sje haq’anoni yet chi hach kuywaji ma tok’al chi hihel hanab’al yin kax chi haq’on swatx’nej aj unin yet.

• Juntzan stxolil q’anej yib’an No’ Noq’ chi yalob’tanen yin stxolilal heb’ unin, chi sje’ sjatax aj junoq ik’ti’ yetoq.
• Chi lajwi yalob’tanejom yin kannuq’al chi sje’ stz’ib’lay tu’ ma stz’ib’lay junoq ik’ti’ yin.
• Chi uj k’apax skuylay tzet swatx’ilal chi yaq’ an no’ noq’ chi allay sb’i tu’.
• Chi sje’ k’apax stxollay ay b’aytet ay k’am chi sje’ sjob’lay b’ay kok’ultaq ma kokonob’.

• 
• 

Stxolil q’anej yib’an no’ noq’:

tx’i’

txitam

wakax

kaxhlan

chej

txitx

ak’atx

tz’ikin

pech

tx’ukchej

mis

kukis

oq

lab’aj

kalnel/me’

tx’ow

kon

koj

us

ch’okil

maltin

patix

leq’om atz’am

tzolol

alaw

utxum

ajtz’ok’

ak’atx

ib’atx

kuxin

mamej

onon

ostok

pay

pajtxza’

peqey

pirinchuq’

q’aq

tx’akb’aj

uk’

xulem

yal txitam

yal wakax

yax.

Hach kuywom:

• Ileq aj yin tz’ink’ulal jun stxolil q’anej yib’an no’ noq’ ayay ti’.
• Aleq juntzanoq xa sb’i no’ noq’al heyojtaq.
• Tz’ib’eq ay jun stxolil q’anej yib’an no’ noq’al ti’
• Naheq aj junoq ik’ti’ yib’an jun stxolil q’anej yet no’ noq’ ti’.
• Txoleq tzet noq’al ay k’al k’am yul kok’ultaq.

Yatutal Kuyoj

Hach maxhtol

Yul tx’an stz’aqanil mitx’q’ab’ej ti’ ayay tx’oxb’anil tzet skuylay stxolil q’anej yib’an Yatut Kuyb’al. Hoq sje’ haq’anoni yet chi hach kuywaji ma tok’al chi hi’el hanab’al yin kax chi haq’on swatx’nej aj unin yet.

• Juntzan stxolil q’anej yib’an yatut kuyb’al chi yalob’tanen yin stxolilal heb’ unin, chi sje’ sjatax aj junoq ik’ti’ yetoq.
• Chi lajwi yalob’tanejom yin kannuq’al chi sje’ stz’ib’layi
• Chi uj k’apax skuylay tzet swatx’ilal chi ok stxolil yatut kuyb’al chi allay sb’i tu’.
• Chi sje’ k’apax txollay ay tzet chi kuylay b’ay yatut kuyb’al.

Stxolil q’anej yib’an yatutal Kuyoj

mexha

chemej

unin

maxhtol

k’isb’al,

pa/tx’uy

xapon

ak’al

anb’al

chemte

ch’en

kusinna

lawe

saqchonb’al

te’ej

uk’eja’

Hach kuywom:

• lleq aj yin tz’inank’ulal jun stxolil q’anej yib’an Yatut Kuyb’al ayay ti’.
• Aleq juntzanoq xa sb’i Yatut Kuyb’al heyojtaq.
• Tz’ib’eq ay jun stxolil q’anej yib’an Yatut Kuyb’al ti’
• Na’eq aj junoq ik’ti’ yib’an jun stxolil q’anej yet Yatut Kuyb’al ti’.
• Txoleq tzet b’ihej ma stxolil q’anej yib’an Yatut Kuyb’al k’amto yul koq’anej kax chi nalay ajoq tzet hoq yun yallayi.

Mimanilej

Hach Maxhtol:

Yul tx’an stz’aqanil mitx’q’ab’ej ti’ ayay stx’oxb’anil tzet skuylay stxolil q’anej yib’an mimanilej. Hoq sje’ haq’anoni yet chi hach kuywaji ma tok’al chi hihel hanab’al yin kax chi haq’on swatx’nej aj unin yet.

• Juntzan stxolil q’anej yib’an mimanilej chi yalob’tanen yin stxolilal heb’ unin,
• Chi sje’ sjatax aj junoq ik’ti’ yetoq sb’i mimanilej ti’.
• Chi lajwi yalob’tanejom yin kannuq’al chi sje’ stz’ib’layi yin stxolil.
• Chi uj k’apax skuylay tzet chi yun staynejom jun jun mimanilej.

Stxolil q’anej yib’an Mimanilej

ti’ej

q’ab’ej

satej

txamej

txikinej

aqanej

jolomej

nuq’ej

xik’ej

penekej

xub’ej

ichinej

k’ulej

yiximal q’ab’ej

txam k’ulej

yiximal aqanej

isq’aqej

E’ej

Nanej

Samil aqanej

aq’ej

Mimanilej

b’aqil jolomej

b’aqil q’ab’ej

Chopej

isq’aqil

q’ab’ej,

Nenehal aqanej,

pipil penekej,

Txam aqanej

Xil ti’ej

isq’aqil aqanej,

yolanil txamej

Hach Kuywom:

• lleq aj yin tz’inank’ulal jun stxolil q’anej yib’an mimaniley ayay ti’.
• Aleq juntzanoq xa sb’i mimanilej heyojtaq.
• Tz’ib’eq ay jun stxolil q’anej yib’an mimanilej ti’
• Na’eq aj junoq ik’ti’ yib’an jun stxolil q’anej yet mimanilej ti’.
• Txoleq tzet b’ihej ma txolil q’anej yib’an mimanilej k’amto yul koq’anej kax chi nalay ajoq tzet hoq yun yallayi.

Na/atutej

Hach maxhtol

Yul tx’an stz’aqanil mitx’q’ab’ej ti’ ayay stx’oxb’anil tzet skuylay stxolil q’anej yib’an na ma atutej. Hoq sje’ haq’anoni yet chi hach kuywaji ma tok’al chi hi’el hanab’al yin kax chi haq’on swatx’nej aj unin yet.

• Juntzan txolil q’anej yib’an na ma atutej chi yalob’tanen yin stxolilal heb’ unin,
• Chi sje’ sjatax aj junoq ik’ti’ yetoq sb’i na ma atutej ti’.
• Chi lajwi yalob’tanejom yin kannuq’al chi sje’ stz’ib’layi yin stxolil.
• Chi uj k’apax skuylay tzet chi yun staynejom jun jun na ma atutej.

Stxolil q’anej yib’an Na/atutej

tx’atej

sek’ej

chemej/xhila,

mexha

xij

txowej

ch’en xij

aq’in

q’apej

chemte’

ika

kan

patej

q’a’

si’

txow

machitej

tx’ajb’alej

b’alej

b’utx

chukul

echej

chib’ej

ixim

kaxha

q’alem

k’isb’al

mamej

netej

pichil

nohalil

txonej

tx’otx’ej

te q’och

q’utej

taj

unej

unin

ub’al

wayub’

xij ch’en

yoqech

Hach kuywom:

• Ileq aj yin tz’inank’ulal jun stxolil q’anej yib’an na ma atutej ayay ti’.
• Aleq juntzanoq xa sb’i na ma atutej heyojtaq.
• Tz’ib’eq ay jun stxolil q’anej yib’an na ma atutej ti’
• Naheq aj junoq ik’ti’ yib’an jun stxolil q’anej yet na ma atutej ti’.
• Txoleq tzet b’ihej ma stxolil q’anej yib’an na ma atutej k’amto yul koq’anej kax chi nalay ajoq tzet hoq yun yallayi.

Mulnajilej

Hach maxhtol

Yul tx’an stz’aqanil mitx’q’ab’ej ti’ ayay tx’oxb’anil tzet skuylay txolil q’anej yib’an mulnajilej. Hoq sje’ haq’anoni yet chach kuywaji ma tok’al chi hi’el hanab’al yin kax chi haq’on swatx’nej aj unin yet

• Juntzan stxolil q’anej yib’an mulnajilej chi yalob’tanen yin stxolilal heb’ unin,
• Chi sje’ sjatax aj junoq ik’ti’ yetoq sb’i mulnajilej ti’.
• Chi lajwi yalob’tanejom yin kannuq’al chi sje’ stz’ib’layi yin stxolil.
• Chi uj k’apax stxollay ay sb’i juntzanoqxa mulnajilej ayay koxol.

• 
• 
• 

Stxolil q’anej yib’an Mulnajilej

k’isoj q’alem

wajoj yan chej

tx’ajoj netej

patej

tx’aj

aq’in

iloj txitam

b’eloj si’

yin asaron,

aq’oj low me’

tx’umoj ch’en

jotoj olan

litx’oj wayub’ej

awoj awal

jatx’oj

i’oq yantxitam

k’upoj te’

patan

jo’oj sek’

jatnoj lob’ej

jatnoj na

iqoj nal

aq’in ub’al

iloj chej

iqoj a’ej

jatnoj uk’eja’

lotzwi wakax

lotzwi chej

majanil

maq’oj ch’en

paqoq q’apej

tx’ajoj chemej

wajoj kapey

wajoj ub’al

Hach Kuywom:

• Allej jun jun hex jun stxolil q’anej yib’an mulnajilej.
• Illeq aj yin tz’inanil jun stxolil q’anej yib’an mulnajilej ayay ti’.
• Aleq juntzanoq xa sb’I mulnajilej heyojtaq.
• Tz’ib’eq ay jun stxolil q’anej yib’an mulnajilej ti’
• Naheq aj junoq ik’tihal yib’an jun stxolil q’anej yet mulnajilej ti’.
• Txoleq tzet b’ihej ma stxolil q’anej yib’an mulnajilej k’amto yul koq’anej kax chi nalay ajoq tzet hoq yun yallayi.

K’ultaqilej

Hach maxhtol

Yul tx’an stz’aqanil mitx’q’ab’ej ti’ ayay stx’oxb’anil tzet skuylay stxolil q’anej yib’an k’ultaqilej. Hoq sje’ haq’anoni yet chach kuywaji ma tok’al chi hi’el hanab’al yin kax chi haq’on swatx’nej aj unin yet

• Juntzan stxolil q’anej yib’an k’ultaqilej chi yalob’tanen yin stxolilal heb’ unin,
• Chi sje’ sjatax aj junoq ik’ti’ yetoq sb’i k’ultaqilej ti’.
• Chi lajwi yalob’tanejom yin kannuq’al chi sje’ stz’ib’layi yin stxolil.
• Chi uj k’apax stxollay ay sb’i juntzanoqxa k’ultaqilej ayay koxol.

Stxolil q’anej yib’an K’ultaqilej:

na anima te’ej tz’ikin tx’i’ unin chej ch’enej b’e kaxhlan wakax k’isis mub’ xumak, a’ej tx’ukchej icham ix no’ si’ wax winaq awal ixnam k’isb’al tilaq b’e b’aqmam mub’ ak’atx ak’un kalnel kaq keney koj kukis mansan maxhtol mexha kuxin ostok pay pirinchuk’ q’apej loklom taj turisna ak’un b’aqmam tx’akb’aj txonjom tx’otx’ block tx’ow unin saqchi unin xhon te’ wajom sakate winaq, witz xaq te’ xhila xim awal

Hach kuywom:

• Aleq jun jun hex jun stxolil q’anej yib’an k’ultaq.
• Ileq aj yin tz’inanil jun stxolil q’anej yib’an k’ultaq ayay ti’.
• Aleq juntzanoq xa sb’i k’ultaq heyojtaq.
• Tz’ib’eq ay jun stxolil q’anej yib’an k’ultaq ti’
• Na’eq aj junoq ik’ti’ yib’an jun stxolil q’anej yet k’ultaq ti’.
• Txoleq tzet b’ihej ma stxolil q’anej yib’an k’ultaq k’amto yul koq’anej kax chi nalay

Q’anej

B’ib’al txolil q’anej (ak’ q’anej)

Yin junxa maqanil skuylay stxolil q’anej yet q’anjob’al ti’ haton yin hoq kuylay tzet chi yun swatx’xi aj ak’ q’anej, tzet chi yun jaq’on ch’ib’oq ma kob’ik’oni. Hoqilpax xin tzet chi yun sch’ib’ q’anej yin junoq b’i’ej.

Tx’oxb’anil:

Mulnajil

chin mulnaji
chach mulnaji
chi mulnaji
chon mulnaji
chex mulnaji
chin mulnaj heb’
 
chin ek’ mulnaj b’atil
chach ek’ mulnaj b’atil
chi ek’ mulnaj b’atil
chon ek’ mulnaj b’atil
chex ek’ mulnaj b’atil
chi ek’ heb’ mulnaj b’atil

mulnajwom hin
mulnaj wom hach
mulnaj wom
mulnajwom hon
mulnaj wom hex
mulnaj wom heb’

Mayal ton jileq xin tol yin jun q’anej mulnajil waxajlajuneb’ q’anej mayal elteq yin. Txenxanej man lajnoq tak’a yok xin, yib’an ton mulnajil chi q’anjab’i. Hasan tol chi el k’exnaj maktxel yib’an ay tzet yetal chi yala’.

tx’oxb’al:

lob’ej
chin lowi
chach lowi

chin ek’ lowoq
chach ek’ lowoq
lowoq hin
lowan
lowaneq

chi waq’ lowoq
chach yaq’ lowoq
chex yaq’ lowoq

Mayal jil xin tol tx’oqtx’oq tzet chi yal junjun q’anej ayon. Kab’ chi yala’ tol chi ok lob’ej yuj anima. Kab’xa chi yala’ tol max ek’ aninam lowoq kax max toj heb’ junelxa. Oxeb’ chi yala’ tol hoq el yich tzet chi yun anima tu’, tol hoq el yich slow chi jute’ jaloni. Oxeb’xa xin chi yala’ tol ay maktxel chi unen tzet chi uj tu’ kax ay junxa maktxel chi chahon tzet chi uji.

Ila wal xin tx’yal tzet chi yun sch’ib’ q’anej yul koti’. Xiwil tzet chi yun yalji aj q’anej.

Jiltowal junoqxa tx’oxb’al tu’:

q’an

Yamita yet chi jilon aj jun q’anej stx’oqlil til ch’an junoq tzet chi yal elapnoq yul kojolom. Chi yala’ tol q’an yok junoq tzet yetal.

Haxa pax hoqilon xin tol tx’yal q’anej chi alji aj yin junti’.

1.max q’anb’i eloq

mayal max q’anb’i te mansan

max q’anb’i ixim ajan

2.q’an yok spichil naq unin

Jun b’ab’el chi yala’ tol tajnaqxa junoq tzet yetal chi uj slolayi. Haxka te chulul, an keneyal, ma junoqxa ak’um te’ chi lolayi sat.

Jun skab’ xin tol chi yala tzetb’il yok an spichil naq unin. Ila ton wal xin tx’al tzet chi yal elapnoq jun jun q’anej hatak’ala’ tzet chi yun stz’ib’li ayoq.

Hach maxhtol:

Chi uj hatx’ono tet heb’ kuywom jayeb’oq xa q’anej haxka tzet chi yun sch’ib’ q’anej yin jun tx’oxb’al ti’. Chi lajwi chi stz’ibej k’apax heb’ unin jab’oqxa q’anej haxka chi yal jun tx’oxb’anil tu’.