Nuestro idioma en la escuela/Q'anjob'al/Reconocimiento y sensibilización gramatical

Ochejb’al

1. Choqab’ el sjelanil heb’ kuywom skuyon yin watx’ stxolil sti q’anjob’al.
2. Choqab’ jelanb’i el heb’ kuywom sq’anon sti’ q’anjob’al yintz’ib’.

Sk’exel B’i’ej

Hayin, hayach, ha’ hayon, hayex, ha’...heb’.

Jun kab’ stx’oxb’anil tzet chi yun sq’anchaji:

Hayin maxin q’ajtoq yet ewi.

Hoqon toq hayach

Ha’ cham Maltin max telk’oji.

Hayon hoqon toq mulnajil

Hayex ti’, tz’aqom q’anej hex.

Ha’ heb’ hoq meltzoj heb’ nani’.

B’i’ej

Ay juntzan q’anej chi q’anlay yet chi aq’lay ok sb’i juntzanoq tzet yetal. Juntzan q’anej ti’ haton heb’ chi yiq b’i’ej. Yetoq b’i’ej ti’ chi sje’ jahon ok sb’i anima, no’, te’ej, ante’laq, ma juntzanoq k’al tzetal. Haxka juntzan stx’oxb’anil ti’:

Ixim ajan, ch’en waykan, an ak’um, te’ tx’at, ix Axhul, naq Mekel, tx’an tx’uxub’, no’ ak’atx’, cham motz… juntzan q’anej q’eq yok ti’, haton heb’ b’i’ej. Ha heb’ chi haloni tzet sb’i juntzan chi aq’lay b’inaj tu’.

Hach Kuywom: Watx’ wal chi yun haq’anlen el tet hamaxhtol ta ya tzet k’am wal chi elapnoq hanab’al yib’an juntzan q’anej ti’. Chi uj k’apax haq’anlen tet tzet junoq xa un watx’ chi yil yib’an juntzan kuyoy chi ok yib’an koq’anjab’al ti’.

q’anb’alil jun b’ijan q’anej yet chi allay mak ay yet junoq tzet

Yet chi allay mak ay yet junoq tzet chi sje’ sq’anlay juntzan b’ijan q’anej chi alon mak ay yet b’i’ej. Ay kab’ maqan yoki. Hatek’al ha’ tzet yet tz’ib’ chi cha’on ok junoq b’i’ej tu’. Ta yetoq jaqti’ (vocal) kayti’ chi yunej:

Wajan, hajan, yajan, jajan, heyajan, yajan heb’.

Juntzan puch q’eq yoki, haton heb’ chi aloni mak ay yet junoq tzet.

Ta maqti (consonante) hoq chahon okoq kayti chi yunej:

Hintx’at, hatx’at, stx’at, kotx’at, hetx’at, stx’at heb’.

Juntzan puch q’eq yoki, haton heb’ chi aloni mak ay yet junoq tzet.

Mochb’anil b’ihej

Juntzan b’i’ej chi sje’ yay stuqantaqil sxol. Ay kab’ tuqan yoki. Jun tuqanil ta ay mak inej jun jun b’i’ej. Junxa tuqanil yet tzutb’il skawxi. Yet sataqtoq ti’ hoq kuychaj skab’il tuqantaqil b’ihej tu’:

Yok tz’aqil sjolomal

Jun tuqanil b’i’ej ti’ haton heb’ chi aloni mak ay yet junoq b’i’ej. Yet chi yun kaqtu’ kax chi ok stz’aqil sjolom -il ma -al. Haxka stx’oxb’anil:

Stx’oqlil Yet	ay mak yet
Chik’	hinchik’il Hachik’il Schik’il
Ix	wixal hixal yixal

Yel stz’aqil sjolom

Jun tuqanil b’i’ej ti’ yet chi ok yet junoq mak yet kax chi el stz’aqanil sjolom. Haxka stx’oxb’anil ti’:

Stx’oqlil Yet	ay mak yet
Pichilej	hinpichil hapichil spichil
Xanab’ej	hinxanab’ Haxanab’ Sxanab’

Ay mak k’al i’nej Ay juntzan b’i’ej ay mak k’al chi i’oni. Chi sje’ yilchaj heb’ tol chi scha’ok heb’ yetoq y_ ma s_. Haxka stx’oxb’anil: