Swaq Maqan Tx’al tzet chi uj stz’ib’layi

Ocheb’al

1. Chi yoqtanej el heb’ unin stz’ib’li k’al yalon sq’anej max skuy yin syalixhal kax chi uj snahona aj juntzanoq xa ak’ nab’alej k’al junoq xa tzet chi yoqtanej eloq yet chi kuywi.
2. Chi uj stz’ib’en heb’ unin stz’ibli k’al yalon sq’anej kax chi uj skajay ek’ yin masank’ulal yetoq junoqxa yet animahil.

Chi uj stx’oxon heb’ tzet chi yun yok q’anoj ix yet payxa

Heb’ unin yowalil chi yojtaqnej el heb’ tzet yaq’on kob’eyb’al yet payxa. Yuj tol ha’ hoq aq’on ok yib’ heb’ yin stx’oxb’anil yul jun yib’an q’inal ti’. Haxka tu’ hoq yojten el heb’ sb’eyb’al skonob’, sb’eyb’al smam yichmam, stxutx ixnam. Ha’ ton juntzan b’eyb’alej tu’ chon tx’oxon el sataq juntzanoqxa konob’ yul Miman Konob’ Xeq’aq’ ti’ k’al yul smasanil yib’an q’inal.

Hach Kuywom Tol wal chi heyak yin hek’ul jantaq tzet chi yal hemam hetxutx ayex yuj tol jun nab’alej tu’ man tok’aloq chi sna’aj heb’ tol yab’naq kan heb’ tet smam stxutx. Yuj ton tu’ xin yet chach q’anjab’ yetoq heb’ ma yetoq hamam ha txutx ixnam chi haq’anlej el tet heb’ tzet wal chiyun yi’on heb’ komam ixham heb’ kotxutx ixnam smojanil yet tax payxatoq. Watx’ tol hoq hatz’ib’ej yul hun kax hoq hapojon alon yetoq heb’ hetb’i b’ay kuyuj ti’.

Chi uj yok ab’ix yuj heb’ yul ch’en pojom ab’ix

Ha yulaq konob’laq q’anjob’al ayaxa juntzan ch’en chi i’ontoq q’anej sxolaq kaq’eq’ kax chi apni ok yulaq te’ na, yulaq yatut konob’ kax chi ab’lay junoq nab’alej junoq ab’ix, junoq b’it, tx’yak’al tzet chi yalel juntzan ch’en tu’ xin. Tuton watx’ pax xin ta chi uj k’apax yalon heb’ kuywom jab’oq yet tzet chi yochej chi yalel juntzan ch’en tu’. Yamita ay jab’oq yob’ lanan yunen yul sk’ultaq, julaq skonob’. Heb’ unin, heb’ q’opoj, heb’ ach’ej ay wal watx’ nab’alej chi uj yalon heb’ sxol smasanil konob’. Ha’ junxa xin ay juntzan ch’entu’ k’am chi yal koq’anej.

Tol kastiya k’al chi yal heb’ anima chi mulnaj yin. Ha’ pax jetanimahil man smasaniloq heb’ yoqtaq kastiya tu’, ma txekel tzet chi yal jun ch’en tu’. Koch tok’al chi txoltxon ay chi yab’ anima man yoqtaqoq kastiya tu’.

Hach maxhtol: Chach q’anjab’ yetoq junoq anima yajawil yet juntzan ch’en pojom ab’ix, pojom q’anej tu’. Yamita chi yochej heb’ chi yaq’ junoq b’eqanil tet heb’ kuywom kax chi yalon el heb’ junoq nab’alej yin q’anjob’al ti’. Tol hoq haq’an tet heb’ kuywom tu’ kax chi stz’ib’en heb’ snab’al tu’ yin q’anjob’al. Tol wal hoq kam yok mulnajil watx’ yetoq heb’. Man komon q’anejoq hoq toq yal heb’ ta tol chi salay junoq b’eq tet heb’. Watx’ tol hoq ok lajti’ yetoq heb’ smanil kax jun kawan oxwanoq ch’an heb’ hoq q’anjab’oq.

Chi uj yok q’anej yuj heb’ kuywom yib’an tzet yun sq’anlay mulnajil. Yin kataqwanil chi uj jun ti’.

Tzet chi yun yok txaj yetoq heb’ cham ora Ix Ewul: Chikay matal ay wal jab’ hin q’anleb’al ayach.

Xala Matal: tzet wal chi chwal. Tzet wal chi ohcej chi ab’ekoq.

Ix Ewul: tzet wal chi yun yo txaj yetoq heb’ cham ora?

Xala matal: Tomi ayto wal tzet chi ok juntzan tu nani’ wune’. Tzet xan het hachti’

Ewul. K’amaq xin chikay, tol wal miman yelapnoq juntzan ehb cham ora tu’ yib’an koq’inal xhi hinmaxhtol yuj xan chi wochej chi wab’ok tzet wal yayji ok heb’ cham.

Xala Matal: Hinye xin txutx yekal chin ay wal wonan hetoq kax hoq walon txet yay ok heb’ cham ora tu’ yul koq’inal.

Chi uj stz’ib’chaj ay nab’alej watx’ yoki: chi’q’anej

Haxka yet chi chalay sq’inal heb’ txutxej. Ma yet chi ajel yab’ilal anima. Tol chi tit wal junoq tzalojk’ulalil yin spixan maktxel chi tz’ib’en tu’. Yuj tol ha’ yin pixanej tu’ chi alji aj jun q’anej tu’ xan chi yiq chi’q’anej.

Hach maxhtol: Watx’ chi hakuy heb’ kuywom yin stz’ib’chaj juntzan q’anej ti’. Chi uj k’apax stz’ib’en heb’ yin junoq te’ te’, an xumak, yib’an junoq no’ noq’, yib’an junoq witz ak’al, k’ultaq. Tx’yal k’al tzet yib’an chi uj stz’ib’li heb’ kuywom tu’. B’ab’el watx’ tol chi tx’oxlay heb’ yin tzet chi yun yok tz’ib’ tu’. Watx’ k’apax chi al tet heb’ tol yul smasanil q’anej yul yib’an q’inal ti’ tx’yal k’al k’al tzet chi tz’ib’layi.

Tx’oxb’anil

Jun kab’ hin q’anjej b’ay hintxutx

Hach txutx miman wal k’ulal chi yala’ Ta tol wal ay b’ay puch max wutej hinb’a ayach chi tit wal yin hink’ul hinq’anon miman k’ulal ayach yuj tol aywal b’ay chi tit jun kusilal yin hink’ul yet najat ayin. Chi wal wal ayach xin chik tol miman wal chi hutej hak’ul win ta wal ay b’ay maxin ek’wal yib’an. Yuj wal hakamk’ulal ikis wejek’ yul yib’an q’inal ti’. pal ay mi b’ay maj hin yiqej tzet max al ayin xin. Hach txutxin chin q’an wal tet cham jajawil yek’ jetoq yin esalil jetoq junjun k’u tol txajib’il wal chach yutej. Tol k’amxa maktxel ay wal skamk’ulalil win hax het tu’.

Yet jun k’uhati’ chi kocha’ jun q’in yin sb’i heb txutxej yul jun konob’ xeq’aq’ ti’ yuj xan chi tz’ib’ej jun kab’ hinq’anej ti’. Chi hacha’ wal wal xin txutx yuj tol ay wal k’apax jun hinmiman kamk’ulal hin. Tzalojk’ulal hoqab’ hoq ek’ jun k’u ti’ huj xin.

Junoqxa tx’oxb’anil

Witz’ Ak’al

Tak’al sjolom witz jan mimeq ch’en
max ab’lay yoq’ mam kaxhlan
tak’al schon jun miman witz
max ab’lay sb’il kampanu
wal nani yet chuman k’u

Palta man pax ayoq kaxhlan ,
ma kampanu sjolomlaq witz ak’al
ma sxolaq mimeq ch’en.
¿Tzetxam jantu’?

Haton jan txajul witz
b’ay kajan heb’ Cham
yajaw yulaq witz ak’al;
yulaq mimeq na oro xak’al yili, yajaw
chi ek’jab’ ek’ yib’an icham txuk’ chej.

Witz ak’al b’ay chi paxkantoq iloj chej

aktaqtxel chi stxonkantoq
spixan sk’exeloq b’eyomal
sat tx’otx’ tx’otx’ ti’.

Ha sb’i junan jan witz ak’al tu’kaylaqti’:
Yaxkanul, Tz’ib’aj, Mimanwitz…..
Xolaq mimeq te’ ton yilitoq yin,
titol pax mimeq konob’ yul
b’ay aykantoq spixan anima masanil q’inal.


Gaspar Pedro González
Sq’anej Maya’
Palabras Mayas, página 36.
Yax Te’ Foundation, USA, 1998.

Chi ok q’anej yinlaq wajanil tzet chi yun swatx’ji ay stxolilal yiqelal

Ha’ ocheb’al yin jun kuyuj ti’, tol chi tx’oxllay heb’ kuywom yin tzet chi yun yok tz’ib’ yetoq q’anjob’al yib’an smasanil jantaq tzet chi uj stz’ib’lay yin q’anej chi allay yul jun yib’an q’inal ti’. Ha’ yin koq’anej tol man wal q’ajanoq hon kotz’ib’en smasanil tzet chi kona’ yin koq’anej. yamita ayxa b’ay chi tz’ib’chaj jayeb’oq ik’ti’ ma ab’ix. Ma ayxa b’ay chi jil k’apax aj junoq chi’q’anej.

Hach maxhtol: Chi hal tet heb’ kuywom tol chi swajok sb’a heb’ yin hotaqwanil kax chi sna’on heb’ junoq yiqelal chi yochej heb’ chi jatax elteq yetoq heb’ yetb’i. Watx’ wal chi yun sna’on heb’ yetoq yetb’i yin hotaqwanil tu’ tzet hoq yun smonton ok heb’ smasanil yetb’i yul jun ab’ilal kuyuj tu’.

Tx’oxb’anil

Haxka tzet chi yun yok stxolilal yok mulnajil yet chi k’ischaj snahil kuyuj tu’

Chi sik’lay junoq kuywom hoq alon el sxol smasanil heb’ yetb’i yib’an jun yiqelal chi yochej heb’ chi elteq yin iqelal.

B’ab’el tol chi mulnaj heb’ unin smasanil. K’am tam junoq heb’ man hoq mulnajoq. Tol hoq spoj heb’ mulanil yin. Tol chi ok lajti’ yuj heb’ yib’an jantaq k’uhal hoq mulnaj heb’ yib’an jun jun tzet hoq yun heb’ tu’.

Tol hoq ek’ heb’ yin jun jun mulnajil yul ab’il. Chi yal elapnoq xin tol smasanil heb’ hoq k’iswoq, smsanil heb’ hoq tx’ajoj netej. Yal tzet ta k’a mulanilal chi uj b’ay Yatutal Kuyuj tu’. Tol hoq ok sb’I heb’ yin stxolilal. Hoq sk’exlej heb’ sb’a yilontoq tol smsanil heb’ heb’ chi lunaji, tol chi syieqejtoq heb’ jun iqelal hoq sjatnej aj tu’.

Chi uj k’apax stz’ib’chaj ay tzet chi yun sjatax lob’ej

Ha’ wal tzet chi ochejom yetoq junnab’alej ti’ ha’ ton tol chi skuy heb’ unin stz’ib’en ay jantaq tzet yojtaq tzet chi yun swatx’ji ay junoq lob’ej. Tol chi yil heb’ xin tol chi uj sjatnen ay heb’ junoq un yib’an smasanil jantaq tzet yojtaq yib’an tzet chi yun swatx’ji junoq ixim uk’eja’. Ma k’al juntzanoqxa chi lolayi.

Hach Kuywom Chi hetz’ib’ej tzet chi yun swatx’ji lob’ej yulaq hekonob’ b’ay akajan hex. Chi hetz’ib’ej tzet tzet chi q’anlayi k’al jantaq yechej junjun skal tu’. Chi hetz’ib’ej k’apaxo tzet chi yun stxiklayi.

Tx’oxb’anil

Ixim pat isis

Yin junjun patej chi toj junoq ajan ma kab’oj hatak’al ha’ jantaq junjun ixim.

Chi jutx’lay ixim b’ay ch’en jutx’b’al kawej.

Chi saylay junoq latzan an sxaq k’ox kax chi tox ixim kawej ajan tu’ yib’an. Xaxoj ch’an chi yun ixim

Chi toj ixim sat sam.

Ha’ an k’ox tu’ hoq tz’atoq an kax chi aq’lay meltzaj ixim.

Wal q’antx’ulinaq xak’al chi yun yelteq ixim.

Chi uj slolay ixim yetoq kapey ma yetoq an ub’al yin snilkixtaqil hata k’al ha’ tzet hochwan halohon yetoq ixim pat isis tu’.

Hach maxhtol: Chi hakolon heb’ unin tu’ yi’on elteq sb’i jantaq lob’ej chi uj sjatax yulaq konob’ q’anjob’al.

Tx’oxb’al:

Oyom is

Pat is

Tx’ix ub’al

Xep

Isis tiq’al tan

Sjolom kalnel

Tx’ix ub’al

Chi uj k’apax yi’on elteq heb’ tzetlaq sb’i mulnajil chi uj yet chi jatax junoq mulnajil

Tx’oxb’al aq’in

chi’b’al

Jatx’oj

jotoj is

jatnej na

tz’aqoj tx’otx’

tenoj son

sik’oj unin

jeqoj q’ajil

josoj te’

Hach Kuywom Chi hatz’ib’ej tzet pax sb’i maktaq txel chi unen junoq mulnajil. Chi uj hatz’ib’en yib’an juntzan tx’oxb’al ayay yul tx’an un ti’ kax chi uj k’apax hasayon juntzanoqxa.

Tx’oxb’al

mulnajwom

jatx’elwom

jatnom na

ajalwom

Chi uj k’apax yallaq yet chi ok jun q’anej aj sataq q’anej chi halon tzet chi uj tu’. Hasan xin tol chi yal tol yiqb’ej anima jun Mulnajil chi yun tu’.

'Tx’oxb’anil

ajtz’ib’

ajti’

ajtxaj

Chi uj k’ax stz’ib’chaj mulanjil yib’an tzet chi yun yok junoq Mulnajil b’ay Yatutal Kuyuj tu

Hach maxhtol: Chi hewajok heb’ hin kantaqwanil kax chi kam wal henahoni tzet wal watx’ chi hetz’ib’ej yib’an junoq Mulnajil chi heyun b’ay Yatutal kuyoj.

Tx’oxb’anil

Tol hoq watxjoq junoq k’ub’eb’al un.

B’ab’el tol hoq tz’ib’chaj junoq un yib’an tzet hoq yun yok mulnajil tu’.

Skab’ hoq saylay stuminal Yox hoq saylay tx’an un tu’ Tol hoq saylay mak hoq ilontoq jun k’ub’eb’al un tu’.

Ta k’am wal mak yoqtaq tzet chi yun jun mulnajil tu’ chi illay tzet chi yun skuylayi.

Hoq kuylay heb’ kuywom tzet chi yun sq’anlay jun k’ub’b’eb’al un tu’.

Chi uj stz’ib’chaj smananil tzet yin q’anjob’al haxka jataq tzet yetal ya’taq snub’layi. K’ayub’taq q’anej, tzet chi nalay eloq, q’anej watx’ xak’al yoki

Tx’oxb’anil

Na’ejb’al

Na’eq pax el xin

Chi ok sq’al yet chi ok aq’b’al. (taj)

Chi k’ach’i el kolob’ej yuj (Atz’am)

Chi tzelab’i yet aq’b’alil (ch’en waykan)

Ya’taq snub’layi

Kayti’ chi allay tol chi uj snub’en ay heb’ kuywom tzet yetal b’ikixhtaq yayji. Watx’ xin tol chi sna’el heb’ tzet wal chi yun snub’chaj ay juntzan tzet yetal saqlemenaq yayji tu’. Ha’ kayti tol jit’q’anej chi nublay ayoq.

Tx’oxb’anil

Chi jileq xin tol ay q’anej tz’ib’eb’il kax max somchajtoq yowalil xin tol hoq snub’ay heb’ unin.

Chi sjatnej ay jun yechel skonob’ kax chi stz’ib’en ay sb’i smasanil k’ultaq yin q’anjob’al.

Hach maxhtol: Chi hakol heb’ kuywom stz’ib’en ay sb’i smasanil jantaq k’ultaq ay yul konob’ b’ay kajan heb’. Watx’ k’ax mi chi stz’ib’ej heb’ sb’i jantaq tzet yok k’al sb’i janoqxa k’ultaq yoqtaq. Watx’ k’apax xin chi stz’ib’ej heb’ sb’i jantaq witz yoqtaq. Watx’ wal chi yun halon tet heb’ kuywom kax chi stz’ib’en ay sb’i jantaq k’ukltaq yoqtaq tu’.

Tx’oxb’anil

(haxka b’ay tz’uluma’ tix ton juntzan b’i’ej ti’)

Yul ch’en Sti’ Ha’ Poq Snan Konob’ Sjolom Max Sne Najab’ Pajaltaq Sjolom Witz Wachuna’ Yich Tenam

Yin K’u Yul K’u Suyil Miman Witz Tz’ib’aj Chumajte’ Yaxkalamte’ Tz’uqan ka’