Cambios

Busca en cnbGuatemala con Google

Página creada con «{{DISPLAYTITLE:Swach’ kojtakan el yet’ sub’ojal~manh ajltakok skuyan stzolalil kuywajum sti’ yik Chuj Reconocimiento y sensibilización gramatical}} __TOC__ Archi...»
{{DISPLAYTITLE:Swach’ kojtakan el yet’ sub’ojal~manh ajltakok skuyan stzolalil kuywajum sti’ yik Chuj Reconocimiento y sensibilización gramatical}}
__TOC__
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(47).png|center|400px]]

==Tastak tz’elk’och sb’o’i==

#Sek te jelan tz’aj heb’ kotak ix yet’ heb’ kotak winak unin sk’nlab’an stzolalil koti’ chuj.
#Sek jelan tz’aj heb’ kotak ix yet’ heb’ kotak winak unin sk’anlb’an stzolalil stzib’chaj koti’ Chuj.

==Tas skutej kok’anan juntzanh stzolalil kotz’ib’an t’a koti’, juntzanh sk’anchaj ichok t’a sk’exulok~sjel b’i’al, Sk’exulok~sjel b’i’al oxe’ t’a yik junhej junok anima, oxe pax t’a b’aj tzijtum~tilwal heb’ ichok tzolnab’il kotz’ib’an koti’~kiti’.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]

Uso de los pronombres personales, personas gramaticales: tres del singular, tres del plural.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(48).png|center|325px]]

Oxe’ t’a b’aj tzijtum~tilwal skal chi’, oxe pax t’a b’a junnhej tz’aj kalani, wach’okab’i skok’ayb’ej~tzkikuy juntzanh~juntzo’nh tik yet’ heb’ unin.

{|style="width:50%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
|-
|style="width:50%; line-height:14px;"|

Junnhej mach:

Ha’in

Ha’ach

Ha winh/ix

|style="width:50%; line-height:14px;"|

Niwan mach:

ha’onh

ha’hex

heb’/ winh-ix

|}

==Ha b’ial yet’ smakanhil tz’aj sik’chaji Smakanhil, sjeljunb’ahil kalan el juntzanh sb’i’al yet’ sk’exulok b’i’al.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]

Los sustantivos y su clasificación: Conjugación de los sustantivos con las seis personas gramaticales.

'''Ha b’i’al yet’ smakanhil~mach tz’ika’ani.'''

{|style="width:50%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
|-
|style="width:33%; line-height:14px;"|

[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(49.1).png|left|140px]]

::'''chanh'''
|style="width:33%; line-height:14px;"|

[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(49.2).png|center|200px]]

::::'''uk’ab’'''
|style="width:33%;"|

[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(49.3).png|right|225px]]

:::::'''pat'''
|}
Smakanhil, sjeljunb’a’il kalan el juntzanh sb’i’al t’a sk’exulok b’i.

[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|95px]]
'''Kila’ tastak tz’aj kalani, yet’ juntzanh sk’exanhil kalan tik ma yet’ wakwanh yanimahil ay yiko’.'''

{|style="width:50%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
|-
|style="width:33%; line-height:14px;"|

'''chanh'''

hinchanh

hachanh

schanh

kochanh

hechanh

schanh heb’

|style="width:33%; line-height:14px;"|

'''uk’ab’'''

wuk’ab’

huk’ab’

yuk’ab’

kuk’ab’

heyuk’ab’

yuk’ab’

|style="width:33%;"|

'''pat'''

hinpat

hapat

yuk’ab’

kopat~kipat

heyuk’ab’

spat heb’

|}

{|style="width:50%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
|-
|style="width:33%; line-height:14px;"|

'''lu’um'''

hinlu’um

halu’um

slu’um

kolu’um

helu’um

slum heb’

|style="width:33%; line-height:14px;"|

'''k’apak~pichul'''

hink’akak

hak’apak

sk’apak

kok’apak

hek’apak

sk’apak heb’

|style="width:33%;"|

'''ich'''

wich

hich/hech

yich

kich

heyich

yich heb’

|}
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|95px]]





{|style="width:50%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
|-
|style="width:50%; line-height:14px;"|

'''Hu’um'''

Wu’um

Hu’um

Yu’um

Ku’um

Heyu’um

Yum heb’ ix/winh

|style="width:50%; line-height:14px;"|

[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(51.1).png|right|150px]]
|}

{|style="width:50%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
|-
|style="width:50%; line-height:14px;"|

'''Hink’atzitz'''

Hak’atzitz

Sk’atzitz

Kok’atzitz

Hek’atztitz

Skatzitz heb’ winh/ix


|style="width:50%; line-height:14px;"|

[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(51.2).png|right|150px]]
|}

<div style="width:40%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto">

[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(52).png|center|225px]]

{|style="width:50%;margin:1em auto 1em auto"
|-
|style="width:50%; line-height:14px; clear:both"|

'''Ilb’at'''

Ixachwilb’ati

Ixinilb’ati~ixinelati

Ixyilb’ati

Ixkilba’ti

Ixeyilba’ti

Ixyilb’at heb’

|style="width:50%; line-height:14px;"|

'''ik’el'''

Ixachwik’elta

Ixinhik’elta

Ixwik’elta

Ixyik’elta

Ixeyik’elta

Ixyik’elta heb’
|}
</div>

==Tzanh b’i’al masanil et’b’il ochi==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]

Sustantivos siempre poseídos. Uso de los prefijos que indican posesión; prefijos sin independencia morfológica.

Ha junxo tzolalil ti’ tik, ay junxo majan b’i ma sk’exulok~sjel b’i sk’anchaji. Sk’annub’al, sk’exulok b’i, sch’oxan eli to et’b’ilnhej ochi. Haton juntik jun etb’ilnhej ochi max yallaj spojan sb’a ha tz’alchaji. Icha tik :

Yanhil, yal, yilji~yilxi, smoj, yelaw, smay.

==Skilan pax junxo makanh skuynab’il unin tik, haton sk’annab’il, junk’ajan tz’akub’ lolonel etb’ilnhej ochi t’a b’i’al, syam och t’a juntzanh yechel tz’ib’ yik chuj juntzanh max tak’wi xch’okojil.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]

Uso de prefijos que indican posesión para sustantivos que empiezan con una consonante.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|95px]]
{|style="width:50%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
|-
|style="width:25%; line-height:14px;"|

'''Pat'''

Hinpat

Hapta

Spat

Kopat

Hepat

Spat heb’

|style="width:25%; line-height:14px;"|
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(53.1).png|center|225px]]
|style="width:25%; line-height:14px;"|

'''nhal'''

hinnhal

hanhal

snhal

konhal

henhal

snhal heb’

|style="width:25%; line-height:14px;"|
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(53.2).png|center|225px]]
|}
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|95px]]

<div style="width:50%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto">
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
|-
|style="width:50%; line-height:14px;"|

'''B’e'''

Hinb’e

Hab’e

|style="width:50%;"|
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(54.1).png|center|150px]]
|}

{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
|-
|style="width:45%; line-height:14px;"|

'''Pelax'''

Hinpelax

Hapelax
|style="width:50%;"|
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(54.2).png|center|150px]]
|}
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
|-
|style="width:50%; line-height:14px;"|

'''K’ab’'''

Hink’ab’

Hak’ab’

|style="width:50%;"|
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(54.3).png|center|150px]]
|}
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
|-
|style="width:50%; line-height:14px;"|

'''Chonh'''

Hinchonh

Hachonh

|style="width:50%;"|
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(54.4).png|center|150px]]
|}
</div>

Te wach’ tzasaynhej jantak juntzanh tz’ilchaj t’a yol koti’, tzach’oxan yil heb’ tzakuyu’.

3.5 Kokuyek juntzanhxo kuynab’il yik koti’, haton sk’annab’il, junk’ajan tz’akub’ lolonel etb’ilnhej ochi t’a b’i’al, syam och t’a juntzanh yechel tz’ib’ yik chuj stak’wi t’a xch’okojil, ma juntzanh stak’wi yol koti’.
Uso de prefijos que indican posesión para sustantivos que empiezan con una vocal.

3.6 Juntzanh b’i’al manh et’b’ilok ochi.
Sustantivos nunca poseídos.
Haton junxo tzolalil koti’ tik, max stak’laj kalani, ma kikan/kika’ani ma komakanh kikok yujto silab’ yajkan yuj winh aj yol yib’anh k’inal tik. Haton juntzanh tik:
K’u, Chi’ich~uj, Yok K’u, Nhab’, asun (manhwal niwanok sb’eyi)

3.7 Juntzanh b’i’al tik, max kexwilaj~ma tzjelmji t’a yib’al, hanheja yelk’ochi
Sustantivos invariables
Wach’okab’i, skosayek jantak tz’ilchaj t’a koti’ Chuj, skok’ayb’anek

Skob’o’ek jantak juntzanhxo tz’ilchaj t’a koti’ Chuj tik.

3.8 Ha jun b’i’al sk’exwi eli.
Sustantivos supletivos.
Haton juntzanh b’i’al, yik etb’il ochi, ay jun yib’al skexwi tzik’jib’al chi’, ha t’a koti’ chuj tik, hanhej b’i’al wa’il yet’ nha.

3.9 Tzanh b’i’al yik tz’akwub’~stz’akub’
Sustantivos agregativos
Haton juntzanh ha yik ch’ok b’i’al tik tz’ak’an tz’akwi b’i’an, ichok juntzanh skil yalanh tik. Haton juntzanh tik: al yet’ il

Yet’ junok ch’anh hu’um tz’ib’ab’il t’a koti’, skosay elta juntzanhxo tik sko te’ ilej eli.

3.10 B’i’al ay yalan yik yet’ juntzanhxo.
Sustantivos relacionales
Ha juntzanh b’i’al tik, etb’ilnhej ochi, ixta kuchu yujto syal b’aj ay yalan yik yet’ juntzanhxo stz’aknub’al tz’akan nab’en.
Wach’okab’i tz’ib’ej em heb’ unin t’a yol yu’um, yik te kuyej heb’. Kilek juntzanh ch’oxnab’il tik.
Wiko’, hiko~heko’, yiko’, kiko’, heyiko’, yik heb’
Wu’uj, hu’uj~ho’oj. Yu’uj, ku’uj, heyu’uj, yuj heb’
T’ayin, wet’ok.
3.11 Juntzanh b’i’al hato syala tas yaji, sb’o’i.
Sustantivos según composición
Sustantivos compuestos
Ha jun makanh sb’ial tik, hato syala chajtil yaji, syal elk’ochi, jantak sb’ilsul lolonel yet’nak yet’ tas yalan yik junjun t’a skal; ay b’aj chab’ b’i’al yet’nak, ma ha jun adjetivo yet’nak, palta haton juntik junnhej nab’enal syal elk’ochi.
B’i’al chab’ ox makan yaji: jun adjetivo yet’nak, b’elan/niwan lolonel yet’ jun sb’ial. Haton juntzanh tik, junnhej stz’ib’aj yib’al, palta junnhej snab’enal syak’a.

3.12 juntzanh b’i’al xanxoyak’ani~niwan yaji
Sustantivos complejos
Haton juntzanh tik, chab’ yib’al heb’ pojan tz’aj stz’ib’aj heb’, wach’chum~wach’xam junnhej snab’enal chi’, yujto chab’ oxe tz’aj syaman sb’a jun nab’en syal chi’
Sat cha’anh
Josom te’
Kosat cha’anh
Xil yalanh k’ab’
Kaxlanh itaj
Jolom penek
Xil jolom
K’enal ika
Pixul xanhab’

3.13. B’i’al t’a B’i’al
Sustantivos de sustantivos.
Chab’ b’i’al tz’alan~tzaln jun nab’en, ha jun b’ab’el b’i’al chi’, etb’il och yuj jun xchab’il chi’, ha b’aj tz’alchaj och junok anima yet’ tz’ik’chaj och sb’isul ixtota’ tz’och xchab’il b’i’al chi’. Icha tik:

Yiximal ok
Yiximal k’ab’
Yechel sat
Yiyiximal wok
Yiximal hink’ab’
Yechel hinsat
Yiximal hink’ab’
Makchul pat
Sk’ab’ nha/pat
Yak’ xanhab’

Smakchul pat; ichok jun lolonel smak syal jun junok smakchul~smak junok tas, haxo tz’och pat sjilchaj elk’ochi to makchulal pat.
Kob’o’ek yune’ nab’en yet juntzanh lolonel ixkak’em tzolan t’a yib’anh tik.

3.14. B’i’al yet’ junxo b’i’al
Sustantivos más sustantivos
Haton junxo stzolalil yaj yik koti’ tik, ha yik chab’ b’i’al tz’ak’an el jun nab’en.
Mamab’il nunab’il~mamb’il nunb’il
Koman konun
Anab’ uk’tak
Al une’
Way uk’em
Xil is
Choj okes
Palas Yakin
Xun Ultat
Kok’anb’ejek ek’ jakxo tastakto ay t’a yol koti’
Skob’o’ek lajunhe’ok yune’ nab’en yet’ ay yib’anh tik.
Slajwi chi’ skob’o’anek chab’ok tzakan nab’en, hato syal winh tzonh k’ayb’ani, jantak skob’o’.
Ko’b’o’ek junok yune’ ik’ti’ yet’ok, chab’ t’ilanh skob’o’, ma tas syal winh kok’ayb’umal.

3.15. B’i’al tzanh max killaj/ juntzo’nh b’I matzlaj kila’
Sustantivos abstractos
Haton juntzanh sb’i’al tik, chajtil yilji, yab’ji, junok tas palta max killaj.
Xchi’al
Swach’il
Sk’a’il
Sk’unal
yik’al
sawenal
spixanil
Wach’okab’i skosay jantakokxo yet’ heb’ unin.
Kob’o’ junok yune’ ikti’ yet’ juntzah lolonel ay tik
Skok’anb’ejek jantakokxo ta to ayto juntzanh max hujoklaj kilan tik

3.16 Tzanh sk’ulaji~tastak tzuji ma tzk’axwi ek’ a junokxo mach
Los verbos. Verbos intransitivos
Ha juntzanh sk’ulaj tik, haton xch’oxan juntzanh skulaji t’a junnhej junok tas tz’och lockan ma tzk’axwi a junokxo mach.
Cham skila tas yak’an tzolalil juntzanh makanh kuynab’il yik koti’ tik. Stak’ yib’al yaji ma to mak’nak elta t’a junokxo.
B’ey
Chanhal
Way
Ok’
B’it
Wa’

3.17 Tastak skutej kok’ulan~kib’on t’a jun makanh kuynab’il max~ma tzk’axwi a junokxo mach.
Conjugación de verbos intransitivos.

Skob’o’ek jantakto juntzanh ixkok’anb’ejek’ chi’ icha yaj yib’anh tik, ma jantakto juntzanh manto kob’olaj chi’.

3.18 Yib’al lolonel xch’oxan el k’u ak’wal, yet’ junok tas chajtil yaji
Marcadores de tiempo y aspecto
Ol, tz, Ix, X, S,
Ha juntzanh tik skosay kil t’a junok yune’ ik’ti’ skokuyu, skojut yalanh b’ajtak ay och juntzanh tik.
Tas yuj ha tz’alani to ha ch’oxan eli janik’ sk’ulaj tzanh wan kalani ma chajtil yaji.
Tato tikne’ik wan kok’ulan junok tas ha TZ ma ay b’aj sk’exwi yuj S skok’ana.
Tato ek’nakb’ati skok’an IX ma ay b’aj sk’exwi yuj X
Haxo ta olujok, skok’an OL ma ay b’aj sk’exwaj t’a OJ
Ha juntzanh tik skosay kil t’a junok yune’ ik’ti’ skokuyu, skojut’an yalanh b’ajtak ay och juntzanh tik.
Kob’o’ek tz’akan nab’en skojut’anek yalanh tastak b’aj ay och juntzanh wan kokuyan tik.
3.19 Tastak sk’ulaj~tzuji t’a juntzanh sk’axpaj ek’ tik, xcha’el yich yet’ juntzanh tz’ib’al b’aj stak’wi yol koti’
Conjugación de verbos intransitivos con vocal inicial.
Ixachwilb’ati
Ixinilb’ati~ixinelati
Ixyilb’ati
Ixkilba’ti
Ixeyilba’ti
Ixyilb’at heb’

3.20 Tastak sk’ulaj ta’ jun tzanh max k’axpajlaj tik cha’el yich t’a juntzanh tz’ib’ max tak’wilaj ch’okojil~xch’okoj
Conjugación de verbos intransitivos con consonante inicial.
B’eyel
Tzinb’eyi
Tzachb’eyi
Sb’eyi
Tzonhb’eyi
Tzexb’eyi
Sb’ey heb’~tzb’ey heb’
3.21 Juntzanhxo sk’ulaj k’axpajlaj sb’a ~tzk’axwi a junokxo mach.
Verbos transitivos.
Stzolnab’il pax junxo makanh tzolilal koti’ tik, t’a b’aj tz’och lokan chab’ makanh tas mu mach, icha jun mach sk’ulani ma tzb’o’an junok tas hax junokxo mach tzcha’ani ma b’aj tz’ochi.
Mak’
Tz’ob’
Chul
Tek’
B’aj
Lak’
Yam
Mek’
Chi’
K’ux
Lo’

3.22 Aypax junxo makanh lolonel tik, syala’ tas ipanil~k’inalil yet’nak juntzan sk’ulaj chi’
Los marcadores de tiempo.
El objeto
Ha wal juntzanh mach b’aj tz’och sk’ulaj chi’, haton syal objeto.
Ixtek’waj winhaj Xun Tatey
Ixsanhem ix Axul winhaj Petul
Ixchichaj winh unin yuj nok’ tz’i’

3.23 Syalnab’il junok tas tz’ib’xi.
El movimiento.
Hanheja tzolalil koti’ yaj junxo makanh tik, ta’ junok tas tzuji sk’ulaji, tas tz’ib’xi.
Ururok
Chennajok
B’eyok
Wa’ok
Chanhal
Luk’najok
Smak’waji
Stajni
Techan
Wotz’wotzani
3.24 Bi’ ma mach tz’alnax t’a junok nab’en.
Hanhej ton pax tzolnab’il koti’ ay och junok mach tz’alnaxi, tz’ik’ti’aj~tz’ik’ti’axi t’a ik’ti’, yujchi’ wach’ skil junxo tik .
El Sujeto.

Haton tz’alan sjichanil sb’i junok anima tz’alchaji, b’aj ay yib’al lolonel tz’alani machtak wan yallaji.

3.25 Yib’al lolonel
La raíz
Haton junxo tik ay och t’a tzolalil yik skuynab’ilok koti’, haton chajtil yaj yib’al junok b’elanh lolonel yik wach’ skil eli t’a jichanil kololoni~kipaxtini.
Haton tik yib’al lolonel tz’alani tas tzuji:
Ichok jun skil tik:

3.26 Tz’akub’ lajwub’al~slajub’ lolonel~paxti’.
El Sufijo.
Haton juxnxo tzolanb’il kotz’ib’an koti’ tik, tz’akub’ lajwub’ok lolonel, yik chajtil tz’aj stz’ib’aji~stz’ib’xi wi-al- il
Chanhal
Chanhalwi
Mak’
Ixmak’waji
Manwal
Ixmanwaji
Tek’
tek’wal

3.27 Skila’ Tastak tz’aj kalan juntzanh tik, t’a tikne’ik, ek’nakxo ma olujok; t’a b’it, aw, il, tanhwal, kuywal
Conjugaciones de los verbos: cantar, llamar, encontrar, esperar, enseñar.

Tzinb’itani
Tzachwawtej
tzachwil elta
tzachhintanhwej
tzachinkuyu

Ha winh kuywajum swach’ ak’ejb’at icha t’a ewi, tikne’ik, k’ik’an, chab’ej.

3.28 Kilek tas tz’aj juntzanhxo yik sk’ulaj~tzuj sk’axpaj~tzk’axwi ek’ t’a st’inhul~stojlal
Conjugación de verbo transitivo con direccional.
Ixchekkoti
Ixchekb’ati
Julkoti
Julb’ati
Tzinilelta/tzinelelta
Tzachwilelta
Syilelta
Tzonhilelta
Tzeyilelta
Syilelta heb’

3.29 Junxo tzolanhil lolonel tik sk’axpaj ek’ yet’ yib’.
Transitivos radicales.
Kilek juntzanh ay t’a yalanh tik, yik wach’ skosay ek’ jaye’okxo.
tzachinmak’a
tzinalak’a’
olachyila’
ixinskolo
K’anb’ejek hek’i tato ayto tz’ilchaj t’a koti’ chuj.
Kob’o’ek yune nab’en yet’ juntzanh ay yib’anh wan kilan tik, ma pax yet’ skok’anb’ej ek’ chi’.

3.30 Ha t’a jun makanh yik koti’ chuj tik, haton juntzanh sk’axpaj ek’ yib’al. Kilek juntzanh ch’oxnab’il tik, chab’ makanh heb’ ay, jun numan yet’ jun aychanh.
Transitivos derivados.
Numan aychanh/aycha’anh
Ixmanji/ixmanxi Ixslak’ ix kob’es waj Xun
Ixchonhji/ixchonhxi Ixsmil nok’ kaxlanh nok’ okes
3.31 Skil jantak juntzanhxo sk’ulaj tik sk’axpaj ek’i:
Conjugación verbal del transitivo derivado.
ixinmaneli
ixamaneli
ixsmaneli
ixkomaneli
xemaneli
ixsmanel heb’
lak’
ixinlak’a
ixalak’a
ixslak’a
ixkolak’a
ixelak’a
ixlak’ heb’
Skolajb’itej~kilajb’tzok yet’ yik winh tzonhkuyani

3.32 Ha junhtzanhxo sk’ulaj tik yib’al chajtil yaji.
Verbos transitivos causativos.
Ha juntzanh tik tz’alani chajtil jay junok tas wan kalani, ma chajtil yilchaji.
K’e ixwak’elinhan
Em ixwak’emwokan
Ek’ iwak’ek’k’otan
Kilek jantak ka’el ay ek’ t’a kopatik kichanh, skolajb’itan yet’ juntzanh kuynab’il wan kilan tik, skolwaj och winh ma ix tzonhk’ayb’ani t’a yol kokuynub’ tik.

3.33 Sb’onab’il t’a b’aj tzijtum tz’aj kalan yik b’i’al, lokan och yet’ anima.
Formación de plurales. Plural de sustantivos relacionados con personas.
Kolu’um
Kokaxlanh
Hek’apak
Kochim
koxumpil
Kolopil
Kowex
Kochitam
Komolb’etz
ku’um
hemunlajel
Yet’ skolwal winh kok’ayb’umal skowach’ tz’ib’ej em tzanhxo t’a ku’um.
Kob’o’ek tz’akan nab’en yet’ juntzanh lolonel ixkil t’a yib’anh tik.

3.34 Jantak juntzanh tz’alan chajtil yilchaj junok tas sub’ojto:
Plural de adjetivos simples.
Haton junxo tzolalil kotz’ib’an koti’ tik chajtil yilchaj junok tas
Tz’i tzanh tz’i’
Nok’ Tzanh nok’
Chan tzanh chan
Much tzanh much
Tzanh sak chej
Petanh sak uch
Jun nhilanh k’ik’ kalnel

3.35 Jantak juntzanh niwan yalani chajtil yilchaj junok tas yet’ yib’al et’b’il ochi. Icha xch’oxnab’il tik:
Plural de adjetivos con raíces posicionales.
K’oj k’ojan ek’ heb’
Tel telanex ek’i
Tz’ey tz’eyanex
B’ul b’ulan ek’i
Linh- linhank’e’ heb’
Kob’o’ junok yune’ ik’ti’ yet’ juntzanh wan kokuyan t’a yib’anh tik.
k’ojan ek’ heb’
3.36 Yalnab’il Jolom b’i t’a tzijtum~yik niwan:
Plural de apellidos.
Kilek chajtil kalan pax sjolomal b’i ta to tzijtum~niwan.

Heb’ winhaj Peles
Heb’ winahaj Komes
Heb’ winhaj Alux
Heb’ ix Elnan
Heb’ winhaj Melo
He’ winhaj Ultat
heb’ win Kalsiya
heb’ ix Apyak

3.37 Tzanh k’ajil lolonel~paxti’ ay sti’inhul ma sjichanil.
La partículas. Partículas direccionales.
Hatn juntzo’nh sk’ajil paxti’ tik tzaln stojolal sk’ulaj juntzanh tik.

Ochi
Eli
Emi
Ek’i
K’e’i
T’achi’~acha
Ch’a’an
Ek’ta
awjan ochi
paxanh eli
wayanh emi
awjanh ek’i
ilto k’e’i

Wanh ochi
Wan helxi
B’ak’inh tzach ek’i
Tzin’em k’ik’an
Tzach ek’ta
Te cha’anhxo

3.38 juntzanhxo k’ajil lolonel tz’alan eli jantak tas sk’anchaji:
Partículas que indican un instrumento.
Haton juntzanh tik sk’anchaj t’a jantak ichok yib’uchaj
lolonel skok’ana, palta ha t’a tik sk’ajil lolonel jantak
tas sk’anchaji.
Ch’anhal~ch’anhil
K’ojnub’~woknub’
Lawlab’~awlab’
Juk’lab’
Walab’
Jullab’
Simej
Tz’aklab’
Kob’o’ek yune’ nab’en yet’ok, slajwi chi’ skob’o’an tz’akan nab’en .
Kob’o’ek junok yune’ ik’ti’ yib’anh juntzanh lolonel wan kokuyan t’a yib’anh tik.

3.39 Tzanh sk’ajil lolonel yik ch’oxnab’il.
Uso de partículas demostrativas.
Haton juntzanh tik tz’alan eli, tas xch’oxnab’il junok
tas ma junok lolonel wan yalchaji
Junchi’
Juntik
T’achi’
T’atik
Awaltik
Hawalchi’
Kawtejek junok hu’um yik koti’ skosayan el t’a jun makanh kokuyb’ab’il wan kob’o’an tik.
Slajwi chi’ skak’an em t’a ku’um.
Skalanek yab’ heb’ ketb’eyum yik kila tato wach’ ix aji.

3.40 Juntzanh sk’ajil lolonel~paxti’ sk’anchaji tz’alani yik ta to ma’ay:
Uso de partículas negativas.

Haton juntzanh tik tz’alani to ma’ay, ma syala’ to manto sb’olaj junok tas chi’. Icha tik:
Ma’ay
Maymach
Mayb’ak’inh
Malaj tas~maytas
May junok mach

Ma’aay
Haton juntzanh tik skok’ana’ ha yik skotak’wanh junok kala’ max yallaj ma ma’ay.
May b’ak’inh olintak’ t’ayach
Malaj tas ayek’i,
May junok mach tz’ijchaj t’a tik
Chanh skutej kawtani kilani tato ay chuklaj ix’aji.

3.41 Kilek junxo sk’ajil lolonel~paxti’ tik sk’anchaji yik sk’anb’aj junok tas.
Uso de partículas interrogativas.
Haton junxo makanh kololonb’al~paxtib’al tik tz’alani tas junok sk’anb’aji, tas junok b’aj ay tzonh kan tek’an; icha tik:
¿B’ajti’il?
¿Tas?
¿B’ak’inh?
¿Jantak?
¿Tasyu’uj?
¿Mach?
¿tas hab’i?
B’ajtil ayach ek’ ewi yik hinxit’ t’a b’aj ay hapat?
Taxum yuj ma jachmunlaj tikne’ik?
B’ak’inh tzak’ k’en hab’ok?
Jantak hab’ilal?
Tasyuj te howal?
Mach jun winh sjaw tik?
Kosayek elta jakxo t’a ch’anh hu’um yik koti’, yik skil eli.

Yune’ lolonel b’aj tzonh och k’elan~satk’ojlal.
¡ay!
¡Ooo!
¡Aaa!
¡ay, tas juntik!
¡ay omen!
¡Aa tzinxiwi!
¡Ay!

3.42 Tz’akan nab’en.
La oración. Oraciones declarativas o afirmativa.
Ha tz’akan nab’en tak’wani ma yel syala’. Icha tik:
Tzinb’at k’atzitz k’ik’an ak’walto.
Ulin’ek’ chab’ji t’ayach.
Tz’inb’at het’ k’ik’an munlajel.

Skotz’ib’ej em jantakokxo snachaj ku’uj, molanhil tzonh aji, slajwi chi’ skoch’oxan yil winh ma ix tzonhkuyani.
Skob’o’ek tz’akan nab’en yet’ok.

3.43 Tz’akan nab’en max yallaj~ma tzyla ta to tzuji junok tas, ma to ma’ay xinhej.
Oraciones negativas.
Maxintajnilaj k’ik’an~matzintajni k’ik’an.
Maxinb’atlaj ek’ tanhwoj nok’.
Maxachyalaj chab’ej.
Maxwik’kotlaj te’ k’atzitz~ma tzwijkot te’ k’atzitz.

Kolajb’itej yet’ juntzanh tz’alan sk’exanhil tik.
Kawtejek junok hu’um skilanek jantak juntzanh tik ay emi.

3.44 Tz’ak’an nab’en sk’anb’an yab’i:
Oraciones interrogativas.
¿Tom tzach meltzaj chab’ej?
¿Tas tzutej hak’axpitan ha ha’ chi’?
¿Tasyuj ixach el elelal?
¿Jantak swanaj k’en uj tik ne’ik?
¿Tas junxo tzik’koti’?
Kob’o’ek juntzanh sk’anab’aj tik t’a ch’anh yik kokuynab’il, yik sek sub’oj kilan eli.
Slajwi chi’ skopakanek juntzanh sk’anb’aj ix kob’o’ tik.
3.45 Haton junxo lolonel tik te wach’ b’o’an el b’i’al. Ha komon tzalani chajtil yilji, yochi.
El adjetivo. El adjetivo común.
Haton juntzanhxo tzolalil lolonel sb’o’an el chajtil yilji sb’i’al ma yik swach’ tz’alan eli, ichok tz’ib’ul, jantak, yilji.
Saksak
Yaxwe’inak
K’antaminak
Miktak~lumtak
Setansetan
Niwakil
Lok’chimtak
Jech’kintak

Wach’ skob’o tz’akan nab’en yet’ jun makanh komunlajel wanh kob’o’an tik.
Skob’o’ek junok yune’ ik’ti’ yet’ok.
3.46 Tas yaji: Ay pax jun makanhxo lolonel tzalan eli tas yaj junok tas wan kilani. Ma chajtil yaj ek’i.
Posicionales.
Tas yaji:
Linhan
K’atan
Pichan
Pak’jab’
Siran
K’etan
Lokan
Tzalan
Wonhan
Tz’eyan
K’onhan
Weyan
Skosayek kil t’a kopatik kichanh, tastak yaj ek’ juntzanh k’a’el, ta ixta ay icha yaj juntzanh wan kilan tik.
Ma skob’o’ek jun tas icha wan yalanh kokuynab’il tik k’atan, linhan...

3.47 Ha juntzanhxo lolonel tik, ha tz’alani tas makanhil junok tas wan kalani.
Los Clasificadores.
Haton tzonh ak’an eli tas jun wan kalub’– tanhan chi’, tom k’e’en, te’, nok’ ma anima.
Ha juntzanh tik te tzijtum~niwan heb’:
Ix
Winh
Nok’
K’en
Te’
Lum
Atz’am
Ix (ix chichim, ix unin, ix kob’es)
Winh (winh ak’ unin, winh kelem, winh icham)
Nok’ (nok’ chich, nok’ chitam, nok’ chan, nok’ chej)
K’en (k’en tanh, k’en sam k’e’en, k’en ika, k’en luk)
Te’ (te’ k’atzitz, te’ chemte’, te’ ch’at)
Lum (lum sa’am. Lum sok’om, lum chen)
Atz’am (atz’am sk’enal, atz’am yisim, atz’am yol)
Ixim (ixim wa’il,ixim uk’em, ixim k’aj, ixim k’okox~k’oxox)
Anh (anh tut, anh chex, anh tib’i’anh, anh mu)
K’inal (k’inal yax nhab’, k’inal xilnhab’, k’inal waxnhab’)

3.48 Tzanhxo tzolnab’il lolonel yaman yaj stz’akwub’al yet’ b’i.
Sintagma nominal.
Haton heb’ nik jutb’il yalanh tik yet’ stz’akub’.
Ixsyamkot nok’ tz’i’ winhaj Xun
Ixinwa’ ewi t’a chonhab’
Ixchib’at no chib’ej nok’ tz’i’
Ixsyamkot nok’ tzi’ winh unin
Kak’ek em t’a ku’um, skob’o’anek nanhlokxo icha tik.
3.49 Juntzanhxo stzolalil lolonel yaman yaj yet’ jantak tas sk’ulaji.
Ha t’a juntzanh tik haton k’ulaj ay ochi, tz’aknub’al yet’ sb’onab’il, t’a b’aj tzuji/sk’ulaji.
Sintagma verbal.
Ix slak’ och ix Xepel winh
Wan smak’waj winhaj Matin

Ixayam kot nok’ chej ewi
Ixinb’o’ watut t’a Chinab’jul
Ixinman jun xumpil t’a hinmam

Kotz’ib’ej em t’a k’u’um, yo chanh skutej kawtani

3.50 Jun tzolalil lolonel numan.
Voz pasiva.
Ha t’a jun tik, to te niwan yelk’och jun mach b’aj tz’och tas tzuji.
Ixtab’il hin.
Ixachmak’ji~ixachmak’xi.
Ixachmak’chaji~ixachma’chji.
Ixachmak’chaj yuj anima.
Ixachmak’ji yuj anima.
Kok’anb’ejek ek’i tato ay max nachaj ku’unj
Koch’ox eli chajtil sk’ulaj jun makanh kuynab’il tik.
3.51 Tzolalil lolonel ayk’echanh.
Voz antipasiva.
Haton t’a junxo tik syamchaj wa’an jun sk’ulaji sk’axpaj ek’i t’a junokxo mach.
Ixchiwaji
Tzinmanwaji
Tzachmanwaji
Ixkok’el waji
Kowach’ ak’ej em chakxo t’a ku’um, yet’ skolwal winh tzonhk’ayb’ani, ma skok’anb’ejek ek’ t’a heb’ winh ojtannak.
30 170

ediciones