nuke, Administradores
30 170
ediciones
Cambios
Busca en cnbGuatemala con Google
Nuestro idioma en la escuela/Chuj/Escritura-expresión escrita (editar)
Revisión del 05:54 15 nov 2017
, hace 7 añossin resumen de edición
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(137).png|center|400px]]
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(137).png|center|400px]]
__TOC__
__TOC__
==Tastak tz’elk’och sb’o’i:==
#Sek jelan stz’ib’an heb’ ix unin yet’ heb’ winak unin koti’.
#Sek jelan stz’ib’an heb’ ix unin yet’ heb’ winak unin tastak snib’ej yet’ tastak sna’a.
==Tz’ib’b’al Paxtib’al Tz’ib’ab’il.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
'''Ha t’a skala ma skekkot sna’ heb’ unin, jantak juntzanh st’inhul~stojlal, yiknab’il tz’ib’ yik koti’ tik.'''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
'''Ayokto ch’oxchaj juntzanh tik yil heb’, to yowalil skob’o’ oxe’ok xch’oxnab’ilok, yik b’aj syil heb’ tas tz’aji yik wach’xo sb’o’an yil heb’ t’a ch’okojil.'''
Kilek jun ch’oxnab’il tik: lkilek juntzanh kuynab’il yik sk’exulok sjel sb’i.
:'''Itaj'''
:'''W'''itaj
:'''H'''itaj~hetaj
:'''Y'''itaj
:'''K'''itaj
:'''H'''eyitaj
:'''Y'''itaj heb’
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
'''Kob’o’ek chak lolonel ichok yaj yib’anh tik.'''
Slajwi chi’ skob’o’an tz’ankan nab’en yet’ok, ichok jun xch’oxanb’il tik.
*Wan schi’an yitaj winh Pechlu’
*Te niwan anh kitaj ixkomana.
Icha tik tzutej juntzanhxo.
==Kilan pax yet’ jantak heb’ unin chi’, t’a yol b’aj tzonh kuywi; skok’anb’ani, ma skalani hojtakam masanil yechel stz’ib’al yik koti’ tik? Xkochi.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
a, b’, ch, ch’, e, h, i, j, k, k’, l, m, n, nh, o, p, r, s, t, t’, tz, tz’, u, w, x, y, (‘) ''saltillo.''
'''Tz’ib’ej em heb’ t’a tik Xkochi.'''
==Say elta hil~hel tastak lajan yet’ ch’ok yel t’a skal yechel tz’ib’al sti’ jantak juntzanhxo chonhab’il ay t’a spatik yichanh kochonhab’ tik.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
Say elta tastak lajan yet t’a skal yechel tz’ib’b’al sti’jantak juntzanh chonhab’ ay t’a spatik yichanh kochonhab’ tik. Kak’ek em ta tik tas ch’okalil chi’.
{|style="width:50%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
|-
|style="width:33%; line-height:14px;"|
<center>'''Chuj'''</center>
a, b’, ch, ch’, e, h, i, j, k, k’, l, m, n,
nh, o, p, r, s, t, t’, tz, tz’, u, w, x, y, ‘
|style="width:33%; line-height:14px;"|
<center>'''Popti’'''</center>
a, b’, ch, ch’, e, h, i, j, k, k’, l, m, n, nh, o,
p, q’, r, s, t, t’, tx, tx’, tz, tz’, u, w, x, xh, y, ‘.
|style="width:33%; line-height:14px;"|
<center>'''Q’anjob’al’'''</center>
a, b’, ch, ch’, e, h, i, j, k, k’, l, m, n, o, p, q,
q’, r, s, t, t’, tz, tz’, tx, tx’, u, w, x, xh, y, ‘.
|}
==Sk’annab’il niwak tz’ib’, ichok t’a b’aj sch’ox eli to b’i’ anima ma sb’i’al junok tas, jantak sb’i juntzanh kajnub’, sb’i jantak ti’al yik heb’ Maya , yib’al jolomal b’i, sb’i yujal ch’anh sb’islab’ k’u heb’ winh komam kicham ichok juntzanh skil t’a yalanh tik.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
Ichok t’a b’aj ch’ox eli to b’i anima ma sb’i wal junok tas, jantak sb’i juntzanh kajnub’ xolal, sb’i jantak ti’al, yib’al jolomal b’i, sb’i yujal ch’anh sb’islab’ k’u heb’ winh kaxlan winak. Ichok juntzanh skil t’a yalan tik.
:'''T’a sb’i anima.'''
:Matin
:Malin
:Xuxep
:Katal
:Xunik
:Palas
:Tunhku’
:'''T’a sb’i sti’ heb’ ch’ok animahil.'''
:Popti’
:Mam
:Q’anjob’al
:K’iche’
:Q’eqchi’
:Kaqchikel
:'''Sb’i sb’isan uj heb’ winh komam kicham.'''
:Pax
:Kayab’
:Kumk’u’
:Pop
:Wo
:Sip
:Sotz
:Tz’ek
:Xul
:Yaxk’in
:Mol
:Ch’en
:Yax
:Sak
:Sej
:Mak
:Kank’in
:Kayab’
:Wayeb’
==Sk’annab’il niwak tz’ib’ yik slajwi kotz’ib’an juntzanh echel skuchan~tzkuch t’ujanh
( . ), slajwi paxi kotz’ib’an jun echel ch’oxan b’aj skok’anb’ej junok tas (¿?), yet’ pax jun echel yik b’aj aynhej na’an k’olal tzonh och k’elnajok ( ¡! ) ma tzonh k’e julnajok.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
Kilek nab’an tas tz’aj kok’anan t’a juntzanh xch’oxnab’il tik.
''Uso de mayúsculas después de punto, después de signos de interrogación y después de signos de admiración. ¿ ? ¡ !''
<poem>
¿Jantak k’alanh te’ k’atzitz tzenib’ej? ¿Tom ha te takinh ma ya’ax?
¿Jantak wanaj k’en uj tikne’ik?~¿Jaye’ yoch k’en uj tiknek?
¡Ixkani!
¡Yel wach’ yilji yok k’u!
Yik '''.''' ¿Jantak k’atanh te’ k’atzitz tzenib’ej? ¿Tom ha te takinh, ma ya’ax tzeyik’a?
Yik '''¿?''' '''¿'''Jantak wanaj k’en uj tikne’ik'''?'''
Yik '''¡!''' '''¡'''Ixkani'''!'''
::::::::'''¡'''Te wach’ yilji yok k’u'''!'''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
Kal ta’ winh tzonhkuyani, syik’b’at junok hu’um t’a b’aj ay em juntzanh tik, echel yik tz’ib’ skil tik, sko te kuy heb’ t’a yol b’aj tzonh te k’ayi, yik skil eli.
T’a ch’anh hu’um b’ajtil skil juntzanh tik, skik’ elta skak’an em t’a yol ku’um.
==Ha k’annab’il juntzanh t’ujanh echel tz’ib’ olkil tik, haton tz’ik’an wach’ tz’aj kawtan junok b’elanh lolonel, ma junok tz’akan nab’en, yik wach’ tz’aj yab’anh junok anima, ma ichok heb’ tz’awtani, yuj to tzolalil sek wch’ snachaj ku’uj.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
''Uso de signos de puntuación.''
*'''T’ujanh ( . ).''' Ha’ t’ujanh tik, haton sch’oxan eli t’a junok b’aj tzonh ochawal yaknaj jantakok wal~tzonh ochwa’an, yik syik’ t’inhul~stojlal jun nab’en wan kawtan chi, ma ichok tz’ak’anh lajwok junok tz’akan nab’en t’a jichanil.
*'''Punjutz’ (coma)~ch’okan (,).''' Skil junxo yechel tz’ib’ t’a tzolal tik, sk’ak’ skuch punjutz~ch’okan yuj junpunan yet’ jab’xo tz’emta jutz’naj t’a yalanh, niwan yelk’och t’a yol tzolalil kotz’ib’an koti’.
Wach’okab’i skoch’ox junok.
Ha jun tik, skok’ana, ha yik tzonh tz’ib’ani, ayb’aj tz’ochwal yaknaj janik’, palta manh te niwanoklaj, kenenhej wal, ma spojan sb’a junok tzolanh lolonel skak’ emi.
'''Xch’oxnab’il, yik skokuy t’a sik’ab’il. Icha yaj xch’oxnab’il tik:'''
Ix mak’ji winhaj Xuxep yuj heb’ winhaj Matin, Palas, Tunhku’ yet’ Malin.
Cham tzonh nhojan, skonahub’tanhani tas skok’ulej.
*'''T’ujan yet’ punjutz’ (''punto y coma'') ~T’ujanh yet’ ch’okan ( ; ).''' Ch’ok pax tz’aj sk’nachaj junxo echel tz’ib’ tik, ha yik skotz’ib’an junok tas nib’ej icha t’a tzolalil, ma sek’ wach’ snachajxi el yuj junokxo mach tz’awtani. Tzyala to tzonh ochwan wal jabók, palta ek’bal t’a yib’anh punjutz’~ch’okan.
Kilek:
Ha yik yek’nak heb’ winh komam kichan chi’, t’a pekti’ yib’anh k’inal; te jelan heb’ winh.
*T’ujan yet’ punjutz’.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
Kik’ek t’a ch’anh yik ab’ix, skosayanek elta skak’anek em t’a ku’um.
*'''Chab’ t’ujanh (dos puntos) ( : ).'''
Ha kok’anan jun chab’ t’ujanh tik, to yik niwantak tz’och yaknaj junok tas wan kalni, palta manh te niwanok pax yichanh t’ujanh, ma pax junxo b’aj ay yalan yiko’ ha tik skoyaman och kotzolb’itan~kitzolnikot kal nanhalok tas:
Mamin te wach’ ta skosomchinhej jantak anh itaj, ichok anh: kaxlanh itaj, k’ixtan, mu, tz’oloj yet’ mab’al.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
Kokuyek juntzanhxo yet’ ix ma winh tzonhkuyani.
Kawtejek ch’anh ku’um skilanek elta juntzanh kuynab’il tik.
Skal t’a winh ma ix tzonh kuyani sayjakxo xikul heb’ t’a ayonh.
Kob’o’ek jun konab’en t’a skok’an juntzanh tzolalil kotz’ib’ tik.
*'''T’ujanhch’oxkani~oxt’ilanh t’ujanh (...) (Puntos suspensivos).'''
Tzolalil pax koti’ yik tzonh tz’ib’an t’a wach’, ha jun tik yik syalkani ma tz’oxkani ma tz’ak’an nachajok tas jun syalkan chi’.
<poem>
Mato t’a ewi... ak’chaj kan t’ayach
Kaw tzinnib’ej palta...
Tonhej ton te... k’ik’an k’ikan itaj
Tekan tonlaj...
</poem>
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
Kolot’ek elta t’a ch’anh alum ab’ix, kak’an em potan t’a ku’um, slajwi chi’, skojut’anek yalanh b’aj ay tz’ilchaj juntzanh tz’ib’ tik.
*'''tz’ib’ k’anb’om (''Interrogación'').''' Haton junxo tzolalil tz’ib’ tik: sk’anchaji ha yik skok’anb’an junok tas, ma sk’anb’aji, wach’ ichok jun ch’oxnab’il skil yalanh tik:
*¿B’ak’inh tzach jawi?
*¿B’ajtil tz’ach k’ochi’?
*¿Jantak hab’ilal?
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
Molanh tzonh ajek skob’o’ jantakokxo
Slajwi chi’ skoch’oxan b’at yil winh tzonhkuyan ma ix tzonhkuyani.
*'''tz’ib’aynhej na’ank’olal (''Admiración'') (¡!).''' Tz’ak’chaj skuch jun echel tz’ib’ tik, tz’ib’aynhej na’an k’olal: yujto aynhej na’an k’olal skalni, ma aynhej na’an k’olal tzonh och k’elan yuj junok tas kilek. Yik ay xiwlal, tzaljelal ma el aw.
<poem>
¡Nunin!
¡mamin!
¡Tikne’ik!
¡B’ak’inh!
</poem>
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
*Kob’o’ek jantakokxo lolonel t’a tz’och juntzanhxo echel tz’ib’ tik
*Kawtejek jun hu’um tz’ib’ab’il t’a koti’, skosayanek elta b’aj ay och juntzanh tik.
*'''Chab’ punjutz’ (''Comillas'')''' chab’ ch’okan. Ch’okpax junxo tik, ha yik skotz’ib’an junok tas skonib’ej t’a ku’um, ay b’aj te niwan yelk’ochi, ma junok, nab’en tonhej skik’koti’ skak’an em t’a kum chi’, yujchi’ skomakchej och t’a jun chab’ punjutz’~ch’okan tik, ha chi’ b’aj skok’ana’
Te niwan nanab’il~nanb’il ma nab’enal heb’ winh komam kicham aykan t’ayon, yujchi syal heb’ winh, “masanil mach sk’ewa’an, malaj junok mach skan t’a spatik”, xchi kan heb’ ixtik.
Yamnub’al “Ak’nab’en”
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
Kok’anb’ejek t’a winh ma ix tzonhkuyani tastakto b’aj skok’an jun chab’junjut’ tik.
Kob’o’ek junok yune’ nab’en t’a b’aj skak’ och junxo yechel tz’ib’ wan kokuyan tik.
Molanhil tzonh aji skob’o’ani.
==Stz’ib’al kob’iswal.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
Ha kob’iswal ha’onh Chuj honh tik, ha yib’al b’aj tz’el yich kob’is ha junak, ma jun winak, ha jun ay nanab’il yelk’ochi’.
{|style="width:20%; margin:1em auto 1em auto"
|-
|style="width:80%; line-height:14px;"|
Jun,
Cha’ab’,
oxe’
chanhe’,
hoye’,
wake’
huke’,
wajxake’
b’alunhe’,
lajunhe’,
huxluche’
lajchawe’
oxlajunhe’,
chanhlajunhe’,
holajunhe’
waklajune’
huklajunhe’
wajxaklajunhe’
b’alunhlajunhe’
jun winak-junak~jun k’al
|style="width:20%; line-height:14px;"|
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
|style="width:20%;"|
|}
5. 7. Skob’o’ skotz’ib’an elta jantak juntzanh tz’ib’ makkiltak, ma kotz’ib’an chajtil yilji, ma yoch junok tas, kotak ik’ti’ lolonel, yet’ juntzanh wach’ ab’ix syal heb’ winh ichamtak winak.
Redacción y escritura de: párrafos, descripciones, relato corto, consejos.
-Slajwi chi’ skalub’tanhanek tastak syal t’ayonh.
-Molkiltak tzonh ajek.
Jun no’ K’ultakil Chej yet’ jun no’ wo’
Ha jun no’ k’ultakil chej yet’ jun no’ Wo’ ha’ hab’ cha yilni hab’ elta sb’a no’, to jelan hab’ sb’eyxi no’ wo’ a no kultakil chej cha, lajwi hab’ cha kak’ an xchi hab’ no’. Jun, cha’ab’, oxe’ xchi, sb’at hab’ heb’, tikni julni hab’ k’e sb’a no wo’ chi’ a yib’anh no’ k’ultakil chej cha, wal kik’och tik xchi, lajwi hab’ cha, sjulni hab’ el sb’a no’ wo’ t’a yib’anh nok’ k’ultakil chej cha, kaw in ixach wak’ ganar ha tzana’ to jelan hab’eyi xchi hab’ no’.
.-Ha nok’ K’ultakil chej tik niwakil nok’ ay xch’ak nok’, jelan sb’ey nok’,
.-Haxo nok Wo tik?
kilek nok’ wo’
.-Slajwi kik’an elta chi’, tzonh ek’ t’a sat yichanh heb’ ketb’eyum skalan b’i’an, tas syala’.
5. 8. Tzatz’ib’ej elta chajtil yilji, jun mach tz’alnax t’a junok tas tz’ib’alil, ichok yik’ti’al nok’ nok’ tz’ib’ab’il, ma junok ik’ti’ tz’ab’il.
Describe al o el personaje principal de un texto o relato.
5. 9. Tzatz’ib’an elta chajtil yilji juntzanh mach tz’alnax t’a junok tas tz’ib’ab’il, ichok yik’ti’al tzanh nok’ nok’.
Describe los personajes principales de un texto o relato.
5. 10. Tzatz’ib’an elta chajtil yilji b’ajtil ixk’ulaji ma huji junok tas tz’alnaxi, ma junok tas tzakomon na’an elta tzab’o’ani ichokam to ix huji.
Describe los escenarios de un relato sobre un hecho real o imaginario.
To tzil elta juntzanh b’i’al ma tz’alani chajtil yilji, yik skolwaj het’ hatz’ib’an elta sb’i mach wan sk’ulan junok tas t’a jun wan awtan chi’.
Tzalan eli tas yaj jun howal, sk’ulaji yet’ sb’onab’il jun ik’ti’ tzawtej tik.
Wach’say jakxo winh hak’ayb’umal.
Nok’ chich yet’ nok’ choj
Ha nok’ chich chi’, wan sb’ey ek’ nok’ kaltak te’, yo ixk’och nok’ Choj chi’; haxo nok’ chich chi’ ixpechchaji, xututi sb’at nok’ spechan nok’ Choj chi’; haxo t’a skaltak juntzanh anh anhk’ultak ixsk’ub’ej sb’a nok’, ix ek’ k’elk’on nok’ Choj chi’,
malaj nok’. Ix elta nok’ junixo, ixchapechchajxi nok’, ixyamchaj nok’ chich chi’ ix chichaj b’at nok’; tikni aykan nok’ yune’ , haxo chi’ wal yok’kan nok’ yune’ chi’, haxo nok’ choj chi’ ix b’at ilan elta nok’ yune’ chi’, tikni ha nok’ b’alam ixkot yowal, haxo chi ix yak’an howal nok’ xchawanhil, haxo nok’ Choj chi’ maj tzak’wanlaj nok’ t’a nok’ b’alam, yo ixchamkan nok’ Choj chi’.
Slajwi kotz’ib’an juntik kok’anb’anek, ma skona’anek, tastak ixhuji chi’
Kik’ek elta yechel nok’ tik.
¿Jantak yaj yowal nok’?
¿Tas yutej junok skolan sb’a?
¿Ixyal yuj nok’ mato ma’ay?
¿Tas ixajkan nok’?
Ha t’a jun tik, stz’ib’alil yunetak makanh tz’ib’, yik spak juntzanh sk’anb’aj t’a heb’ unin, yik wach’ syil el heb’ tato ay ixkan t’a sjolom heb’, snab’en heb’. Ichok jun ch’oxnab’il tik:
Tzatz’ib’ej yune’ nab’en tas spak juntzanh tik tzak’a.
¿Tas k’uhal tz’ek’ t’a hab’il te wah’ tzab’i...?
Jun sk’inh hinchonhab’ te wach’ swila’...
Tzinh nib’ej ha juntik tz’ek’i...
Hanhej ton ha juntzanh tik tz’ek’ yol b’aj tzinkuywi...
T’a yamak’il b’aj tzonhkuywi, tzonh tajni yet’ juntzanh...
Skob’o komolanhil t’a b’aj tzonh kuywi ixtik...
Ha t’a yol jun wake’ k’uhal tik, aywal jun te niwan yelk’ochi...
-Skona’a skotz’ib’ani, slab’ub’al syal elk’och jun ik’ti’, yab’xub’al junok tas ma yik’ti’al sk’inal junok anima.
-Skotz’ib’an ik’ti’ tz’ib’nab’en.
Wal sjaw tziknaj k’u.
Ha t’a jun k’uhal,
Ixtixnaj hinwayanh,
Ixwilani, sjak’al sjaw k’u,
T’a yol chonhab’.
T’a jun k’u chi’, ixwab’ani
Tzisjak’al yok’ nok’ k’a’aw, chinchiw,
Ixinna’ankoti to k’achanil k’inal ayonh.
Ixink’ewanh ixhin’elta linhan t’a sti pat,
wal ik’ Ixb’at hinyichanh, ma’aj hub’ yek’ nok’ much,
Wal k’e tab’, yok’ kaxlanh, tz’awaj anima,
Ixin em k’ojan ix’ok’ xil wanh, ixin na’an kot ix hinnun to chamnakxo ix.
5. 11. To tzil~tzel elta juntzanh b’i’al ma tz’alani chajtil yilji, yik skolwaj het’ hatz’ib’an kotak elta sb’i mach wan sk’ulan junok tas t’a jun wan awtan chi’
Reconoce sustantivos y adjetivos que ayudan a describir a los personajes y sus acciones
5. 12. Tzalan eli tas yaj jun howal ma bisk’olal, tas sk’ulaji yet’ sb’onab’il juk ik’ti’ tzawtej.
Wach’ say jakxo winh hak’ayb’ub’al~hakuymal.
Explica el problema, la acción y la resolución de un relato.
Yik’ti’al nok’ Chich
Ha jun nok’ Chich tob’ te chuk~tu’ nok’, yo, sk’och hab’ tzun Okes, ke Okes lemach to wanh hincham t’a tik xchi hab’ nok’, yo sk’och hab’ jun okes chi’ b’i’an. Yamkan jak jun k’en tik, to b’at hinsay chak kotopix te’ yo haxo olkak’kan och t’a tik, to wan stelwi jab’ hinpat tik, tolab’ xchi nok’. ixta kab’i’ xchi hab’ nok’ okes chi’. Ste’ ekan hab’ kan och b’a yalanh jun k’en chi’. Sb’at hab’ nok’ Chich chi’ b’i’an, haxob’ chi’ malaj hab’ nok’ sk’ochi, yalan hab’ nok’ Okes waktej nek jun k’e’en tik, tokwal ol hincham jun xchi hab’ nok’, wach’chom hincham jun xchi, syaktan hab’ k’en nok’; haxo yilan hanheja’ yaj k’e’en, ixinyixta’ej winh Chich tik xchi nok’.
Sk’ochab’xi nok’ t’a nok’ Chich chi junixo, wan hab’ lawlawan och nok’ yalanh jun ichamom chen. -Ke Chich haxowal yaj hach wak’an cham tik, tas yuj tzinhexta’ej xchi hab’ nok’. -To wan hinpayan~hintz’anhan chab’ koch’ix t’a tik tz’inach xchi hab’ nok’, t’a tzun Okes chi’. Wach’ b’o’ej kan och sk’ak’al chab’ koch’ix tik, to olkowa’ a tik b’atinsay chak kob’olob’ xchi hab’ nok’. Ixata kab’ an xchi hab’ tzun Okes.-olak’un ab’lej jantak to staji, olik’k’eta tzunok hiko’, tekan oleb’takto wal hinjawi xchi hab’ nok’.- slawlawan hab’ och tzun Okes chi’ yalan jun chen chi’, wik’k’eta tzunok wik’o jantak to staji tob’ xi nok’, yik’an k’eta nok’ b’i’an; sjakan sti’ nok’, yekan hab’ em nhalnaj sk’ab’ nok’, huummmnaj hab’ sk’eta nok’ honon, b’alb’on hab’ yek’ tzun okes chi’ xchi’an nok’ honon chi’.
Sb’at hab’xi nok’, yilchaj hab’xi elta nok’ Chich chi’, olach wak’ chamok, wal hinixtani tob’ xchi nok’, haaaa ma’ay xchi nok’ sb’at nok’ elelal, haxob’ t’a jun k’en k’e’en elta nok’; sb’o’an hab’ elta b’ulan yichanh patik nok’, yel hab’ kot toktok chikin nok’.- julkan el chab’ hinwota tik an, xchi nok’, yoch hab’ yub’naj jun nok’ Okes chi’ t’a chikin nok’, sjulan hab’ nok’ tarariii sb’at tzun Chich chi’, ora si ixachwak’ emi tob’ xchi nok’, sb’at chi urnaj nok’ sk’och hab’xi nok’ sti’ jun ha ha’, hawal ha’ halajwi el tik b’i’an, wal hinixta’ani tob’ xchi nok’.
Ma’ay iniwal yaj k’eta setan jun keso chi’ kuk’b’at jun ha’ tik yo olkolo’anb’at b’i’an, jab’ am ol hinlo’ ha’in tik, ha’ach tik to te niwakil hach niwan olalo’, xchixi nok’. Ixta kab’i’. Skan am jikan nok’ t’ay ha’ haxob’ jun okes jun elnhej syuk’b’at ha nok’, haxob’ jun Chich tonhej tz’ak em tenan ti’ nok’ tz’akan yuk’ ha’ junxo yel hab’ linhnaj jun Okes chi´ pak’pon hab’ yek’kan nok’ Chich chi’ tze’ej, ixcham nok’ b’i’an.
Ixlajwi awtani hab’ani, tas ix’alchaj t’a yib’anh jantak jun tz’ib’ab’il tik:
Tzatz’ib’an emi tas ixyala’, ma tas ix’aj slajwi kani.
Sk’an juntzanh echel, xch’oxnab’il, tzolalil t’a jichanil tas tz’aj kololoni kab’ani.
Kilek jun tik:
Kob’o’ek jun kum tz’alan juntzan tik.
Ma chekel
K’anb’ej
K’ayb’ej:
Tas wojtak
Tas tzinnib’ej hink’ayb’ej
Tas toxo ixink’ayb’ej
Tzinnib’ej jakxo tas t’a yib’anh jun tik:
Tzinnib’ej xilk’itaj wal wab’ junixo tas syala.
Junxo kuynab’il tak’ kob’o’an t’a ch’anh niwak hu’um t’a ichok yechel:
Ch’oxnab’il:
Makanh xumak
Makanh Ch’alxim
Ch’oxnab’il yik skilel junok kuynab’il.
Wach’ ha juntzanh tik sb’o’ heb’ unin chi’ yik sjakwi snab’en heb’ skuyan sb’a t’a sjichanil .
5.13 Ha t’a jun tik, stz’ib’alil yunetak makanh tz’ib’, yik spak juntzanh sk’anb’aj t’a heb’ unin, yik wach’ yil el heb’ ta to ay ixkan t’a sjolom heb’, snab’en heb’. Ichok jun ch’oxnab’il tik:
Tas k’u’al tz’ek’ t’a hab’il te wach’ swab’i...
Jun sk’inh hinchonhab’ te wach’ swila’…
Tzinh nib’ej ha juntik tz’ek’i…
Ma~maxtzinnib’ej…
Hanhej ton ha juntzanh tik tz’ek’ yol b’aj tzinkuywi…
Tzonhtajni t’a yamak’il b’aj tzonh kuywi, yet’ juntzanh…
Skob’o komolanhil t’a b’aj tzonh kuywi ixtik…
Ha t’a yol jun wake’ k’uhal tik, aywal jun k’u te niwan yelk’och ayin...
5. 14. Skona’a skotz’ib’an xchab’ekalok~slab’ub’al syal elk’och jun ik’ti, yab’xub’al junok tas ma yik’ti’al sk’inal junok anima.
Redacción y escritura de: Resúmenes, leyenda, biografías.
5. 15. Skotz’ib’an elawpaxti’.
Redacción de poesía.
WAL SJATZIKNAJ K’U.
Ha t’a jun k’uhal,
Ixtixnaj hinwayanh,
Ix wilani, sjak’al sjaw k’u,
T’a yol chonhab’.
T’a jun k’u chi’, ixwab’ani
Tzisjak’al yok’ nok’ k’a’aw, chinchiwok,
Ixinna’ankoti to k’achanil k’inal ayonh.
Ixink’ewa’an ixin’elta linhan t’a sti pat,
wal ik’.
Ixb’at hinyichanh, ma’aj hub’ yek’ nok’ much,
Wal k’etab’, yok’ kaxlanh, tz’awaj anima,
Ixin’emk’ojan ix’ok’ xil wanh, ixinna’an kot ix hinnun to chamnakxo ix.
5. 16 . Tz’ib’aj junok pak’ tz’ib’, spukchaj el t’a ch’anh yi’omal ab’ixal, t’a ch’anh pukum ab’ix tz’elta t’a sti’ kuynub’, ch’anh pukum ab’ix yik junjun seman, t’a ch’anh yune’ yik’mal ab’ix, ma yik skojtakej el ab’ix, tastak tzuji.
Escribe pequeños textos para uso en publicaciones periódicas: periódico mural, periódico, semanario, boletín, revista.
5. 17. Tz’ib’al junok tas xikan~xik xik tz’elta, yik wach’ tzalaj heb’ sb’o’ani skuyan tz’ib’an t’a sti’ ichok syala tas syal yol spat.
Escritura de un diario interactivo.
Kikuyek juntik jun:
Nok’ Chich yet’ nok’ Okes
Ha jun nok’ Chich tob’ te chuk~tu nok’, yo, sk’och hab’ tzun Okes, ke Okes lem hach to wanh hincham t’a tik xchi hab’ nok’, yo sk’och hab’ jun okes chi’ b’i’an. Yamkan jak jun k’en tik, to b’at hinsay chak kotopixte’~sakt’e yo, haxo olkak’kan och t’a tik, yuj to wan stelwi jab’ hinpat tik, top xi nok’. Ixta kab’ an chi hab’ nok’ okes chi’. Ste’ ekan hab’ kan och sb’a yalanh jun k’en chi’. Sb’at hab’ nok’ Chich chi’ b’i’an, haxo hab’ chi’ malaj hab’ nok’ sk’ochi, yalan hab’ nok’ Okes: waktej nek jun k’e’en tik, tokwal olhincham jun xchi aab’ nok’, wach’chom hincham jun xchi, syaktan hab’ k’en nok’; haxo yilani hanheja’ yaj k’e’en, ixinyixta’ej winh tío Conejo tik xchi nok’ chi’.
Sk’ochab’xi nok’ t’a nok’ Chich chi junixo~jun elxo, wan hab’ lawlawan och nok’ yalanh jun ichamom chen. -Ke Chich: haxowal yaj hach wak’an cham tik, tas yuj tzinh hexta’ej xchi hab’ nok’. -Ina to wan hinpayan~hintz’anhan chab’ koch’ix~kojlem t’a tik tz’in hach xchi hab’ nok’, t’a tzun Okes chi’. Wach’ b’o’ej kan och sk’ak’al chab’ koch’ix tik, to olkowa’aj, tik b’at’ hinsay chak kob’olob’ xchi hab’ nok’. Ixta kab’ an xchi hab’ tzun Okes chi’.-olak’un ab’lej jantak to staji, olik’k’eta tzunok hiko’, tekan oleb’takto wal hinjawi xchi
hab’ nok’.- slawlawan~swalwaln hab’ och tzun Okes chi’ yalanh jun chen chi’, wik’k’eta junok wik’o jantak to staji tob’ xchi nok’, yik’an k’eta nok’ b’i’an; sjakan sti’ nok’, yekan hab’ em nhalnaj sk’ab’ nok’, huummmnaj hab’ sk’eta nok’ honon, balb’onab’ yek’ tzun okes chi’ xchi’an nok’ honon chi’.
Sb’at hab’ xi nok’, yilchaj hab’ xi elta nok’ Chich chi’, olachwak’chamok, wal hinext’a’ani tob’ xchi nok’, haaaa ma’ay xi nok’ sb’at nok’ elelal~elok, haxob’ t’a jun k’en k’e’en elta nok’; sb’o’an hab’ elta b’ulan yicha spatik nok’, yel hab’ kot toktok xchikin nok’.- julkan el chab’ hinwota tik an, xchi nok’, yoch hab’ yub’naj jun nok’ Okes chi’ t’a xchikin nok’, sjulan hab’ nok’, tarariii sb’at tzun Chich chi’, tiknek ixach m wu’uj tob’ xchi nok’, sb’atxi jurnaj nok’ sk’och hab’xi nok’ t’a sti’ jun ha ha’, hawal ha’ halajwi el tik b’i’an, wal hinexta’ani tob’ xchi nok’.
Ma’ay iniwal yajk’eta setan jun keso chi’ kuk’b’at jun ha’ tik yo olko lo’anb’at b’i’an, jab’am olinlo’ ha’intik, ha’achtik, to te niwakil hach niwan ola lo’, xchi xi nok’. Ixtakab’ an, skanam jikan nok’ t’ay ha’ haxo hab’ jun okes jun’elnhej syuk’b’at ha nok’, haxob’ jun Chich tonhej tz’ak em tenan sti’ nok’ tz’akan yuk’ ha’ junxo yel hab’ linhnaj jun Okes chi´ pak’ponab’ yek’kan nok’ Chich chi’ tze’ej, xcham nok’ b’i’an.
5. 18. Ixlajwi awtani ma hab’ani, tas ix alchaj t’a yib’anh jantak junok tz’ib’al
Tzatz’ib’an emi, tas ixnachaj hoj t’a yib’anh, ma tas ix aj slajwi kani.
Escribe inferencias y conclusiones a partir de un texto escuchado o leído.
5. 19 Sk’an juntzanh echel, xch’oxnab’il tzolalil t’a jichanil tas tz’aj kololoni kab’ani.
Kilek jun tik:
o Ma chekel
o Sk’anb’aji
o K’ayb’ub’al:
o Tas wojtak
o Tas tzinhnib’ej hink’ayb’ej~inkuyu’
o Tas toxo ixink’a b’ej~ixk’ay wu’uj
Utiliza y diseña organizadores lógicos o gráficos para presentar distintos tipos de información, por ejemplo:
o Saber Preguntar Aprender
o Lo que yo sé Lo que quiero aprender Lo que yo he aprendido
o Necesito más información sobre:
o Quisiera que me explicaran mejor:
o Otros organizadores gráficos, por ej. Tipo flor, tipo telaraña, tipo cuadro sinóptico.
Tzinnib’ej jakxo tas t’a yib’anh jun tik:
Tzinnib’ej xilk’itaj wal wab’ junixo~si’mb’il tzalx wab’ jun elxo- tas syala.
Junxo kuynab’il t’a ichok yechel stzolalil, icha ch’oxnab’il tik:
Makanh xumak
Makanh Ch’alxim
Makanh sik’laj slajwub’al
Wach’ ha juntzanh tik sb’o’ heb’ unin chi’ yik sjakwi snab’en heb’ skuyan sb’a t’a sjichanil.