CNB

Cambios

Busca en cnbGuatemala con Google

Nuestro idioma en la escuela/Kaqchikel/Reconocimiento y sensibilización gramatical (editar)

Revisión del 23:18 6 dic 2017

7955 bytes añadidos ,  hace 6 años
→‎k’ojlemal
Línea 1: Línea 1: −
{{DISPLAYTITLE:Runuk’ik rutz’etik ri rub’eyal ch’ab’äl Reconocimiento y sensibilización gramatical}}
+
{{Navegador DIGEBI 7 sub}}
 +
{{DISPLAYTITLE:Runuk’ik rutz’etik ri rub’eyal ch’ab’äl (reconocimiento y sensibilización gramatical)}}
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(67).png|right|250px]]
 
__TOC__
 
__TOC__
−
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(67).png|center|350px]]
+
<div style="clear:both"></div>
−
==Kowinib’äl:==  
+
==Kowinib’äl==  
 
#Nretamaj rub’eyal nkokisaj ri kemchi’ richin Kaqchikel ch’ab’äl.  
 
#Nretamaj rub’eyal nkokisaj ri kemchi’ richin Kaqchikel ch’ab’äl.  
 
#Nretamaj rub’eyal nutz’ët, chuqa’ nrokisaj ri kemchi’ richin ruch’ab’äl.
 
#Nretamaj rub’eyal nutz’ët, chuqa’ nrokisaj ri kemchi’ richin ruch’ab’äl.
Línea 18: Línea 20:  
Ke re’ rub’anon ri ti samaj re’, ke ri’ ta k’a xtab’án chi re, ütz ta k’a nqanimirisaj rokisaxik ri qach’ab’äl Kaqchikel.
 
Ke re’ rub’anon ri ti samaj re’, ke ri’ ta k’a xtab’án chi re, ütz ta k’a nqanimirisaj rokisaxik ri qach’ab’äl Kaqchikel.
   −
==Rokisaxik richin ri k’exet’as chupam juley taq tzij. K’o waqi’: oxi’ pa ruyonilal; oxi’ pa ruk’iyal.==
+
==Rokisaxik richin ri k’exet’as chupam juley taq tzij. K’o waqi’: oxi’ pa ruyonilal; oxi’ pa ruk’iyal==
−
<div style="width:20%;">
+
<div style="width:30%;">
 
<div style="width:50%; float:left;">
 
<div style="width:50%; float:left;">
 
<poem>
 
<poem>
Línea 38: Línea 40:  
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(69).png|center|350px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(69).png|center|350px]]
   −
==B’anonel k’exet’as.==
+
==B’anonel k’exet’as==
 
<poem>  
 
<poem>  
 
Rukej nutata’ Ri <u>rukej nutata’</u>
 
Rukej nutata’ Ri <u>rukej nutata’</u>
Línea 51: Línea 53:     
Toq ri kixe’el nuchäp rik’in:
 
Toq ri kixe’el nuchäp rik’in:
−
{|style="width:30%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
+
{|style="width:30%;"
 
|-
 
|-
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
Línea 146: Línea 148:     
käk’
 
käk’
 +
    
nut’as
 
nut’as
Línea 160: Línea 163:  
|}
 
|}
   −
==Ri b’anonel k’exet’as.==
+
==Ri b’anonel k’exet’as==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
Ri b’anonel k’exet’as ja ri taq xiltz’ij (afijo) nkachib’ilaj kichin jun taq tzij achi’el ri taq t’as. Nqïl Ka’i’ rub’eyal:
 
Ri b’anonel k’exet’as ja ri taq xiltz’ij (afijo) nkachib’ilaj kichin jun taq tzij achi’el ri taq t’as. Nqïl Ka’i’ rub’eyal:
Línea 186: Línea 189:  
:kite’
 
:kite’
   −
==Jalajoj ruwäch t’as.==
+
==Jalajoj ruwäch t’as==
 
Ri jantape’ ichinam
 
Ri jantape’ ichinam
   Línea 197: Línea 200:  
Xtzäq kan ri rij saq’ul ri ala’ pa b’ey.
 
Xtzäq kan ri rij saq’ul ri ala’ pa b’ey.
   −
==Jalajoj ruwäch t’as.==
+
==Jalajoj ruwäch t’as==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
''Sustantivos no poseídos''
 
''Sustantivos no poseídos''
Línea 207: Línea 210:  
Q’ij, ch’umil, sutz’, kaj, choy
 
Q’ij, ch’umil, sutz’, kaj, choy
   −
==Ja ri t’as ri man jun nuk’ex ri’ wi nqichinaj, we nqaya’ el ri b’anonel k’exet’as rik’in richin nqichinaj.==
+
==Ja ri t’as ri man jun nuk’ex ri’ wi nqichinaj, we nqaya’ el ri b’anonel k’exet’as rik’in richin nqichinaj==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 
''sustantivos invariables''
 
''sustantivos invariables''
Línea 234: Línea 237:  
<div style="clear:both"></div>
 
<div style="clear:both"></div>
   −
==Taq ta’s ja toq nichinäx nujalwachij ri’ ri k’uxatz’ib’ k’o chupam ri t’as.==
+
==Taq ta’s ja toq nichinäx nujalwachij ri’ ri k’uxatz’ib’ k’o chupam ri t’as==
 
''sustantivos cambia vocal''
 
''sustantivos cambia vocal''
   Línea 258: Línea 261:  
==Ri t’as acht’as rub’i’==
 
==Ri t’as acht’as rub’i’==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
−
'''sustantivo relacional'''
+
''sustantivo relacional''
    
Rusamaj chupam ri kemchi’, ja ri nuxïm kina’oj ka’i’ tzij, ka’i’ cholaj tzij
 
Rusamaj chupam ri kemchi’, ja ri nuxïm kina’oj ka’i’ tzij, ka’i’ cholaj tzij
Línea 265: Línea 268:     
K’amb’äl tzij:
 
K’amb’äl tzij:
−
 
+
<div style="width:50%;">
−
-Ik’in wik’in , awuk’in rik’in, qik’in, iwik’in, kik’in.
+
<div style="width:30%; float:left;">
−
-uma wuma, awuma, ruma, quma, iwuma, kuma.
+
<poem>
−
-ik’in wik’in, awik’in, rik’in, qik’in, iwik’in, kik’in.
+
*Ik’in  
−
 
+
*uma
 +
*ik’in
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:70%: float:right">
 +
<poem>
 +
w'''ik’in''' , aw'''uk’in''' r'''ik’in''', q'''ik’in''', iw'''ik’in''', k'''ik’in'''.
 +
w'''uma''', aw'''uma''', r'''uma''', q'''uma''', iw'''uma''', k'''uma'''.
 +
w'''ik’in''', aw'''uma''', r'''ik’in''', q'''ik’in''', iw'''ik’in''', k'''ik’in'''.
 +
</poem>
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
 
::Xitzaq '''ruma''' ri ab’äj.
 
::Xitzaq '''ruma''' ri ab’äj.
 
::Xib’e '''rik’in''' nute’.
 
::Xib’e '''rik’in''' nute’.
 
Chupam ri qach’ab’äl k’o chik jub’a’ taq acht’as. Jík eqal xkeqatz’ët apo ch’aqa’ chik.
 
Chupam ri qach’ab’äl k’o chik jub’a’ taq acht’as. Jík eqal xkeqatz’ët apo ch’aqa’ chik.
−
9. Kompuesto t’as
+
 
 +
==Kompuesto t’as==
 +
''sustantivos compuestos''
 
T’as ka’i’ ruxe’el tzij k’o chupam xa xe jun ruq’ajarik k’o. Toq nichinäx ri retal ri ichinanïk nb’e chuwäch ri nab’ey ruxe’ tzij.
 
T’as ka’i’ ruxe’el tzij k’o chupam xa xe jun ruq’ajarik k’o. Toq nichinäx ri retal ri ichinanïk nb’e chuwäch ri nab’ey ruxe’ tzij.
−
Rax kej ruraxkej
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(72).png|right|350px]]
−
Räx ya’ ruraxya’
+
:Rax kej  
−
Räx tew ruraxwäch
+
:Räx ya’
−
Kaxlan wäy rukaxlanwäy
+
:Räx tew  
−
10. T’ast’as.
+
:Kaxlan wäy  
 +
:ruraxkej
 +
:ruraxya’
 +
:ruraxwäch
 +
:rukaxlanwäy
 +
 
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
==T’ast’as==
 +
''sustantivos complejos''
 +
 
 
Re tzij re’ nunük’ chuqa’ ka’i’ ruxe’ tzij chupam jun tzij, xa xe jun ruq’ajarik nuya’. Toq nb’ix ri retal ri ichinanïk, nb’e chuwäch ri ruka’n ruxe’ tzij.
 
Re tzij re’ nunük’ chuqa’ ka’i’ ruxe’ tzij chupam jun tzij, xa xe jun ruq’ajarik nuya’. Toq nb’ix ri retal ri ichinanïk, nb’e chuwäch ri ruka’n ruxe’ tzij.
−
K’amöl b’ey k’amöl qab’ey
+
 
−
B’anöy si’ b’anöy qasi’
+
<div style="width:30%;">
−
Solb’äl b’ätz’ solb’äl nub’atz’.
+
<div style="width:50%; float:left;">
−
+
<poem>
−
12. Ri t’as k’ulajt’as rub’i’.
+
K’amöl b’ey  
 +
B’anöy si’
 +
Solb’äl b’ätz’
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:50%: float:right">
 +
<poem>
 +
k’amöl qab’ey
 +
b’anöy qasi’
 +
solb’äl nub’atz’.
 +
</poem>
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
 
 +
==Ri t’as kat’as rub’i’==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
''Sustantivo de sustantivo''
 +
 
 +
Wawe’ chuqa nch’o chi rij ka’i’ ruxe’el tzij chupam jun tzij, xa xe jun ruq’ajarik. Chuqa’ ri nab’ey ruxe’el tzij jantape’ ichinan chik. Toq nichinäx ronojel ri tzij. Ri retal ri ichinanïk nb’e chuwäch ri ruka’n ruxe’el tzij.
 +
 
 +
<div style="width:30%;">
 +
<div style="width:50%; float:left;">
 +
<poem>
 +
Ruq’a’ che’
 +
Rij saq’ul
 +
Ruxaq wuj
 +
Ruxikin jay
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:50%: float:right">
 +
<poem>
 +
ruq’a’ nuche’
 +
rij rusaq’ul
 +
ruxaq nuwuj.
 +
ruxikin rochoch
 +
</poem>
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
 
 +
==Ri t’as k’ulajt’as rub’i’==
 +
''sustantivo más sustantivo.''
 
Re taq t’as re’ nuya’ kik’in ri taq tzij nch’o chi rij ri ach’ala ri’ïl.
 
Re taq t’as re’ nuya’ kik’in ri taq tzij nch’o chi rij ri ach’ala ri’ïl.
 +
 
K’o ka’i’ ruxe’al tzij chupam toq nichinäx chi rij ka’i’ ruxe’ tzij nb’ey ri retal ri ichinanïk.
 
K’o ka’i’ ruxe’al tzij chupam toq nichinäx chi rij ka’i’ ruxe’ tzij nb’ey ri retal ri ichinanïk.
−
Te’ej tata’aj nute’ nutata’.
  −
Atitaj mama’aj wati’t numama’
  −
Jite’ jinam nujite’ nujinan
  −
Si’y jotay rusi’j rujotay.
  −
11. Ri t’as kat’as rub’i’.
  −
Wawe’ chuqa nch’o chi rij ka’i’ ruxe’el tzij chupam jun tzij, xa xe jun ruq’ajarik. Chuqa’ ri nab’ey ruxe’el tzij jantape’ ichinan chik. Toq nichinäx ronojel ri tzij. Ri retal ri ichinanïk nb’e chuwäch ri ruka’n ruxe’el tzij.
  −
Ruq’a’ che’ ruq’a’ nuche’
  −
Rij saq’ul rij rusaq’ul
  −
Ruxaq wuj ruxaq nuwuj.
  −
Ruxikin jay ruxikin rochoch
     −
+
<div style="width:30%;">
−
14. T’as juyu’ b’i’aj
+
<div style="width:50%; float:left;">
 +
<poem>
 +
Te’ej tata’aj
 +
Atitaj mama’aj
 +
Jite’ jinam
 +
Si’y jotay
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:50%: float:right">
 +
<poem>
 +
nute’ nutata’.
 +
wati’t numama’
 +
nujite’ nujinan
 +
rusi’j rujotay.
 +
</poem>
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(73).png|center|350px]]
 +
 
 +
==T’as, b’i’aj, juyu’ b’i’aj==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
'''Sustantivos propios'''
 +
Wawe’ e k’o ri b’i’aj kichin winaqi’, chikopi’ .
 +
 
 +
:B’i’aaj
 +
:Ajpub’
 +
:Ixch’umiil
 +
:Ix’ajpub’
 +
:B’alam
 +
:Yaxk’in
 +
:Saqiq’ij
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(74).png|center|350px]]
 +
 
 +
==T’as juyu’ b’i’aj==
 +
''Topónimos''
 +
 
 
Ja re’ ri kib’i’ taq juyu’, taq k’ojolib’äl k’o chuwäch ruwach’ulew, chuqa’ ri kib’i’ taq tinamït.
 
Ja re’ ri kib’i’ taq juyu’, taq k’ojolib’äl k’o chuwäch ruwach’ulew, chuqa’ ri kib’i’ taq tinamït.
−
B’i’aj juyu’ taq’aj
  −
Xe’ Nimajuyu’
  −
Iximche’
  −
Pa Su’m
  −
Tz’oloj Ya’.
  −
13. T’as, b’i’aj, juyu’ b’i’aj
  −
Wawe’ e k’o ri b’i’aj kichin winaqi’, chikopi’ .
  −
B’i’aaj
  −
Ajpub’
  −
Ixch’umiil
  −
Ix’ajpub’
  −
B’alam
  −
Yaxk’in
  −
Saqiq’ij
     −
Tzijonem
+
:B’i’aj juyu’ taq’aj
−
Samaj richin ri tijonel
+
:Xe’ Nimajuyu’
 +
:Iximche’
 +
:Pa Su’m
 +
:Tz’oloj Ya’.
 +
 
 +
'''Tzijonem'''
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 +
'''Samaj richin ri tijonel'''
 +
 
 
Tasik’ij chuqa’ tacholo’ runuk’ik ri ti tzijonem chi kiwäch ri tijoxela’. Tab’ij chi ke ri tkelesaj na’oj chi rij ri achike nub’ij ri ti tzijonem.
 
Tasik’ij chuqa’ tacholo’ runuk’ik ri ti tzijonem chi kiwäch ri tijoxela’. Tab’ij chi ke ri tkelesaj na’oj chi rij ri achike nub’ij ri ti tzijonem.
−
Tzijonem
+
 
−
Jun jeb’ël q’ij, jun achin nk’astäj jukumaj, Nukusaj rutzyaq. Nruq’etej rixjayil. Nuchöp reqja’n k’a ri’  
+
'''Tzijonem'''
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
Jun jeb’ël q’ij, jun achin nk’astäj jukumaj, Nukusaj rutzyaq. Nruq’etej rixjayil. Nuchöp reqja’n k’a ri’
 +
 
 
nub’ij: rïn yib’e pa nusamaj, yatintzu’ toq’a’. Ke ri’ k’a. _ Nel rija’ pa taq nimaq’a’, k’a ri’ nb’iyin pa rusamaj. Nb’iyaj ka’i’ ramaj ruma näj rusamaj. Nb’iyaj ka’i’ ramaj roma näj rusamaj. Pa b’ey man nutz’ët ta jun chik winäq.
 
nub’ij: rïn yib’e pa nusamaj, yatintzu’ toq’a’. Ke ri’ k’a. _ Nel rija’ pa taq nimaq’a’, k’a ri’ nb’iyin pa rusamaj. Nb’iyaj ka’i’ ramaj ruma näj rusamaj. Nb’iyaj ka’i’ ramaj roma näj rusamaj. Pa b’ey man nutz’ët ta jun chik winäq.
 +
 
Toq napon akuchi’ nsamäj ri achin nutz’ët oxi’ winaqi’, jun achin ti’oj rub’anikil, ka’I’ ixoqi’ baq kib’anikil. E pa’äl akuchi’ nuchöy rija’ ri si’. Man nub’än ta rusamaj roma ri oxi’ winaqi’ e pa’äl akuchi’ nuchöy ri si’. Ri achin nub’ij:_ Tikuyu’ numak, po yisamäj wawe’. Tab’ana’ utzil, kixb’iyin, kixuxlan chi ri’ apo, akuchi man yisamäj ta. Kixq’ax ke la’.
 
Toq napon akuchi’ nsamäj ri achin nutz’ët oxi’ winaqi’, jun achin ti’oj rub’anikil, ka’I’ ixoqi’ baq kib’anikil. E pa’äl akuchi’ nuchöy rija’ ri si’. Man nub’än ta rusamaj roma ri oxi’ winaqi’ e pa’äl akuchi’ nuchöy ri si’. Ri achin nub’ij:_ Tikuyu’ numak, po yisamäj wawe’. Tab’ana’ utzil, kixb’iyin, kixuxlan chi ri’ apo, akuchi man yisamäj ta. Kixq’ax ke la’.
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(76).png|right|200px]]
 
Majun nkib’ij ta chi re rija’. Man yetzijon ta. Jun b’ey chik ri achin ntzijon. Rija’ nub’ij: _ yisamäj wawe’, ronojel q’ij ninchöy si’, k’a ri’ nink’waj ri si’ k’a chi wochoch. Ruma rïx ix pa’äl wawe’, man yitikïr ta ninb’än nusamaj._ Po ri oxi’ winaqi’ man yetzijon ta. Ri achin man nrajo’ ta yerelesaj, yeuchoqomij ri oxi’ winaqi’, po k’o chi nub’än rusamaj. Toq yeruchäp, ri achin nretamaj chi rije’ man e winaqi’ ta, xa ja ri’ rije’ e oxi’ che’.
 
Majun nkib’ij ta chi re rija’. Man yetzijon ta. Jun b’ey chik ri achin ntzijon. Rija’ nub’ij: _ yisamäj wawe’, ronojel q’ij ninchöy si’, k’a ri’ nink’waj ri si’ k’a chi wochoch. Ruma rïx ix pa’äl wawe’, man yitikïr ta ninb’än nusamaj._ Po ri oxi’ winaqi’ man yetzijon ta. Ri achin man nrajo’ ta yerelesaj, yeuchoqomij ri oxi’ winaqi’, po k’o chi nub’än rusamaj. Toq yeruchäp, ri achin nretamaj chi rije’ man e winaqi’ ta, xa ja ri’ rije’ e oxi’ che’.
    
Nretamaj chi man ntikïr ta yerub’inisaj ri oxi’ ruma xa xe e taq che’. Chuqa’ toq yeruchäp ri oxi’ che’ man nutz’ët ta chik kich’akul, kipaläj. Xa xe oxi’ che’ nutz’ët. Nuna’ojij ri achin, _k’o chi ninjäl nusamaj. Man ninchöy ta chik ri si’. Wakami ninb’än k’oj_.
 
Nretamaj chi man ntikïr ta yerub’inisaj ri oxi’ ruma xa xe e taq che’. Chuqa’ toq yeruchäp ri oxi’ che’ man nutz’ët ta chik kich’akul, kipaläj. Xa xe oxi’ che’ nutz’ët. Nuna’ojij ri achin, _k’o chi ninjäl nusamaj. Man ninchöy ta chik ri si’. Wakami ninb’än k’oj_.
 +
 
K’a ri’ nuchöy rija’ ri oxi’ che’. Yeruk’waj k’a rachoch. Yalan al ti taq che’. Toq nutz’ët ri oxi’ che’, man jun si’ ta, rixjayil nub’ij chi re ri achin: _ nqajo’ si’ ruma ri q’aq’, xaxe nak’äm pe taq che’. Achike nqab’än wakami?
 
K’a ri’ nuchöy rija’ ri oxi’ che’. Yeruk’waj k’a rachoch. Yalan al ti taq che’. Toq nutz’ët ri oxi’ che’, man jun si’ ta, rixjayil nub’ij chi re ri achin: _ nqajo’ si’ ruma ri q’aq’, xaxe nak’äm pe taq che’. Achike nqab’än wakami?
 +
 
Tatzu’ ri che’ jun b’ey , ixöq_ nub’ij ri achin:_ tab’ij pe chwe ¿achike natz’ët? Nab’ey ri ixöq nub’ij: _ rïn nintzu che’, xa xe che’_. K’a ri’ rija’ nutz’ët, “manaq, nintz’ët jun rupaläj winäq. Ruma ri’ man nk’än ta pe qasi’. ¿Qitzij?
 
Tatzu’ ri che’ jun b’ey , ixöq_ nub’ij ri achin:_ tab’ij pe chwe ¿achike natz’ët? Nab’ey ri ixöq nub’ij: _ rïn nintzu che’, xa xe che’_. K’a ri’ rija’ nutz’ët, “manaq, nintz’ët jun rupaläj winäq. Ruma ri’ man nk’än ta pe qasi’. ¿Qitzij?
 +
 
Nusipaj chwe ri Ajaw jun k’ak’a’ samaj_ nub’ij ri achin.
 
Nusipaj chwe ri Ajaw jun k’ak’a’ samaj_ nub’ij ri achin.
   −
Samaj kichin tijoxela’.
+
'''Samaj kichin tijoxela’.'''
−
• Tatz’ib’aj k’a’i oxi’ taq cholaj ri xatkowin xawak’axaj kan chi rij ri nub’ij ri ti tzijonem.
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
−
• Takanoj ronojel ri taq t’as nawïl chupamri ti tzijonem. Toq xtawïl ta jacha’ kiwäch chi kijujunal.
+
*Tatz’ib’aj k’a’i oxi’ taq cholaj ri xatkowin xawak’axaj kan chi rij ri nub’ij ri ti tzijonem.
−
• Takanoj ronojel ri taq t’as e ichinan chupam ri tzijonem. Toq xtilitäj ronojel, tanuk’u’, k’a ri’ tatz’aqatisaj rik’in ri man ichinam ta e k’o chupam ri tzijonem.  
+
*Takanoj ronojel ri taq t’as nawïl chupamri ti tzijonem. Toq xtawïl ta jacha’ kiwäch chi kijujunal.
−
• Tatz’ib’aj e achike ri yetzijon chupam ri ti tzijonem.
+
*Takanoj ronojel ri taq t’as e ichinan chupam ri tzijonem. Toq xtilitäj ronojel, tanuk’u’, k’a ri’ tatz’aqatisaj rik’in ri man ichinam ta e k’o chupam ri tzijonem.  
−
• Tatz’ib’aj achike xub’än ri ti achin nab’ey mul, k’a ri’ achike’ xub’än pa ruk’isb’äl.
+
*Tatz’ib’aj e achike ri yetzijon chupam ri ti tzijonem.
−
• Takanoj jun t’as, toq xtawïl tatz’ib’aj chuwäch jun ti peraj wuj, toq xtitz’ib’atäj chawäch  
+
*Tatz’ib’aj achike xub’än ri ti achin nab’ey mul, k’a ri’ achike’ xub’än pa ruk’isb’äl.
−
tatz’aja’ chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl. K’a ri’ tatz’ib’aj chik ronojel rucholajik rik’in rokisaxik ri ichinanik rik’in.
+
*Takanoj jun t’as, toq xtawïl tatz’ib’aj chuwäch jun ti peraj wuj, toq xtitz’ib’atäj chawäch  
−
• Rik’in ri ti tzij xatz’ajb’a chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl, tatz’eta’ achike chik tzij tikirel najotayij rik’in
+
*tatz’aja’ chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl. K’a ri’ tatz’ib’aj chik ronojel rucholajik rik’in rokisaxik ri ichinanik rik’in.
 +
*Rik’in ri ti tzij xatz’ajb’a chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl, tatz’eta’ achike chik tzij tikirel najotayij rik’in
   −
Tijonel
+
'''Tijonel'''
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 
Wakami, loq’oläj tijonel, k’o chi nqab’än ruch’arik, runuk’ik ri taq b’anoj. K’atzinel chi ri taq ak’wala’ nketama chi k’o jun k’ai’ ruwäch b’anoj chupam ri qach’ab’äl kaqchikel. Chupam k’a re’ ri jun ka’i’ taq cholaj tzij qaya’on pe chawäch, achike rusamaj, achike rub’eyal chi kijujunal ri taq b’anoj.
 
Wakami, loq’oläj tijonel, k’o chi nqab’än ruch’arik, runuk’ik ri taq b’anoj. K’atzinel chi ri taq ak’wala’ nketama chi k’o jun k’ai’ ruwäch b’anoj chupam ri qach’ab’äl kaqchikel. Chupam k’a re’ ri jun ka’i’ taq cholaj tzij qaya’on pe chawäch, achike rusamaj, achike rub’eyal chi kijujunal ri taq b’anoj.
 +
 
K’atzinel chawe rat chi nasik’ij na nab’ey achike rub’anon chi kijujunal, k’a ri’ xtatijoj awi’ chi rij. Chi kijujunal ri taq tzij nqak’üt chawäch, qanimirisan rub’onil ruq’eqal. Chi ri’ k’a tatzu’ wi rat achike k’exoj nub’än chupam ri taq tzij.  
 
K’atzinel chawe rat chi nasik’ij na nab’ey achike rub’anon chi kijujunal, k’a ri’ xtatijoj awi’ chi rij. Chi kijujunal ri taq tzij nqak’üt chawäch, qanimirisan rub’onil ruq’eqal. Chi ri’ k’a tatzu’ wi rat achike k’exoj nub’än chupam ri taq tzij.  
 +
 
Rik’in ri ke ri’ xtab’än xtanik’oj chi ütz, aninäq nawetamaj rub’anik nak’üt chi kiwäch ri taq tijoxela’.
 
Rik’in ri ke ri’ xtab’än xtanik’oj chi ütz, aninäq nawetamaj rub’anik nak’üt chi kiwäch ri taq tijoxela’.
 +
 
Jun chik nqajo’ nqab’ij apon chawe. K’o chi nakamuluj naroxmuluj ri atijoxik rat chi rij ri nawajo’ nak’üt chi kiwäch ri taq atijoxela’. Ütz k’a jik rik’in k’o jun utziläj k’utunem nab’än. Toq k’a xtak’üt chi kiwäch ri taq tijoxela’. Chi ri’ k’o ka’i’ oxi’ taq samaj k’o chi nkib’än. Nab’än jun utzil rat, nanik’oj chuqa’ nach’ajch’ojirisaj ri taq samaj, rik’in ri na’oj nak’utuj chi ke ri taq ak’wala’. Ke ri’ rub’anon ri ti samaj ri’, ke ri’ xtab’än chi re richin ütz xtiqanimirisaj rokisaxik ri qach’ab’äl Kaqchikel.
 
Jun chik nqajo’ nqab’ij apon chawe. K’o chi nakamuluj naroxmuluj ri atijoxik rat chi rij ri nawajo’ nak’üt chi kiwäch ri taq atijoxela’. Ütz k’a jik rik’in k’o jun utziläj k’utunem nab’än. Toq k’a xtak’üt chi kiwäch ri taq tijoxela’. Chi ri’ k’o ka’i’ oxi’ taq samaj k’o chi nkib’än. Nab’än jun utzil rat, nanik’oj chuqa’ nach’ajch’ojirisaj ri taq samaj, rik’in ri na’oj nak’utuj chi ke ri taq ak’wala’. Ke ri’ rub’anon ri ti samaj ri’, ke ri’ xtab’än chi re richin ütz xtiqanimirisaj rokisaxik ri qach’ab’äl Kaqchikel.
    +
==B’anoj==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
''Verbos''
 +
Jun b’anoj, nutzijoj jun samaj, jun silonïk nub’än jun ch’akulaj (richin winäq, chiköp, jalajoj chik) chuqa’ ri nub’än jun na’oj (ch’ob’onïk, b’isonïk, jalajoj chik). Tikirel nk’ulwachitäj ruma k’o nb’ano o ruma nb’an chi re ruma jun chik ch’akulaj, o jun chik na’oj.
 +
 +
:Xatin
 +
:xb’ewär
 +
:Xutïj
 +
:xtuqüm
 +
:Xkixajo’
 +
:nub’än
 +
:Nwa’
 +
:yiwär
 +
:Yach’o
 +
:yina’ojin
 +
:Yib’ison
 +
:xkikikot
 +
:xkowïr
 +
:nsaqär
 +
:Najin nwa’
 +
:Najin njote’
 +
 +
'''Molaj k’ulb’anel'''
 
   
 
   
−
16. Q’ijul rub’eyalil b’anikilal (q’/r/b’)
+
Nab’ey chuwäch nawetamaj achike jun b’anoj jub’anoj, k’atzinel chi nqetamaj ri molaj k’ulb’anel.
 +
 
 +
Ja re’ ri nk’utu’ ri ruwinaqilal nb’ano richin jun b’anoj jub’anoj. Chuqa’ tikirel ri nk’ulu’ ri na’oj nub’ij chupam ri b’anoj wi kab’anoj.
 +
 
 +
K’o oxi’ pa ruyonilal:
 +
<div style="width:20%;">
 +
<div style="width:50%; float:left;">
 +
<poem>
 +
In
 +
At
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:50%: float:right">
 +
<poem>
 +
in k’o
 +
at k’o
 +
</poem>
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
Ø (xa xe richin nqab’ij chi wawe’ man jun nb’e ta, man jun nqatz’ib’aj ta)
 +
 
 +
oxi’ richin pa k’iyilal:
 +
<div style="width:20%;">
 +
<div style="width:50%; float:left;">
 +
<poem>
 +
Oj
 +
Ix
 +
E
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:50%: float:right">
 +
<poem>
 +
oj k’o
 +
ox k’o
 +
e k’o
 +
</poem>
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
 
 +
==Q’ijul rub’eyalil b’anikilal (q’/r/b’)==
 +
''Tiempo aspecto y modo''
 
Re re’ nch’o chi rij ri ramaj, ri q’ijul, ri rub’eyalil, chuqa’ ri rub’anikilal nk’ulwachitäj jun na’oj, jun b’anoj.
 
Re re’ nch’o chi rij ri ramaj, ri q’ijul, ri rub’eyalil, chuqa’ ri rub’anikilal nk’ulwachitäj jun na’oj, jun b’anoj.
 +
 
Tikirel yojch’o chi rij ri rub’eyalil
 
Tikirel yojch’o chi rij ri rub’eyalil
 +
 
Ruma ja re’ ri nuk’üt ri qach’ab’äl.  
 
Ruma ja re’ ri nuk’üt ri qach’ab’äl.  
 +
<poem>
 
We xk’uwachitäj yan ri b’anoj
 
We xk’uwachitäj yan ri b’anoj
 
Rub’eyalil (X-)
 
Rub’eyalil (X-)
Línea 362: Línea 532:  
Xkiwa’ rïn  
 
Xkiwa’ rïn  
 
Xtwa’ rija’
 
Xtwa’ rija’
−
Molaj k’ulb’anel
+
</poem>
−
Nab’ey chuwäch nawetamaj achike jun b’anoj jub’anoj, k’atzinel chi nqetamaj ri molaj k’ulb’anel.
+
−
Ja re’ ri nk’utu’ ri ruwinaqilal nb’ano richin jun b’anoj jub’anoj. Chuqa’ tikirel ri nk’ulu’ ri na’oj nub’ij chupam ri b’anoj wi kab’anoj.
+
==Rupach’uxik ri jub’anoj==
−
K’o oxi’ pa ruyonilal:
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
−
In in k’o
+
'''Conjugación de verbos intransitivos'''
−
At at k’o
  −
Ø (xa xe richin nqab’ij chi wawe’ man jun nb’e ta, man jun nqatz’ib’aj ta)
  −
oxi’ richin pa k’iyilal:
  −
Oj oj k’o
  −
Ix ox k’o
  −
E e k’o
  −
15. B’anoj
  −
Jun b’anoj, nutzijoj jun samaj, jun silonïk nub’än jun ch’akulaj (richin winäq, chiköp, jalajoj chik) chuqa’ ri nub’än jun na’oj (ch’ob’onïk, b’isonïk, jalajoj chik). Tikirel nk’ulwachitäj ruma k’o nb’ano o ruma nb’an chi re ruma jun chik ch’akulaj, o jun chik na’oj.  
  −
Xatin xb’ewär
  −
Xutïj xtuqüm
  −
Xkixajo’ nub’än
  −
Nwa’ yiwär
  −
Yach’o yina’ojin
  −
Yib’ison xkikikot
  −
xkowïr nsaqär
  −
Najin nwa’
  −
Najin njote’
     −
  −
17. Rupach’uxik ri jub’anoj.
   
Ja re’ ri runuk’uxik chupam jun b’anoj.
 
Ja re’ ri runuk’uxik chupam jun b’anoj.
 +
 
Q’ijul rub’eyalil b’anikilal + molaj k’ulb’anel + ruxe’el ri b’anoj.  
 
Q’ijul rub’eyalil b’anikilal + molaj k’ulb’anel + ruxe’el ri b’anoj.  
 +
 
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij  
 
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij  
 +
 
X- at- atin
 
X- at- atin
−
Xinatin
+
 
−
Xatatin
+
:Xinatin
−
Xatin  
+
:Xatatin
−
Xojatin  
+
:Xatin  
−
Xixatin
+
:Xojatin  
−
Xe’atin
+
:Xixatin
−
Yiwär
+
:Xe’atin
−
Yawär
+
:Yiwär[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(80).png|right|250px]]
−
Nwär  
+
:Yawär
−
Yojwär  
+
:Nwär  
−
Yixwär
+
:Yojwär  
−
yewär
+
:Yixwär
−
18. Rupach’uxik ri jub’anoj ri ruxe’el ntikïr el rik’in jun k’uxatz’ib’.
+
:yewär
 +
 
 +
==Rupach’uxik ri jub’anoj ri ruxe’el ntikïr el rik’in jun k’uxatz’ib’==
 +
''conjugación de v.i. con vocal inicial la raíz''
 +
 
 
Toq ri ruxe’el ri b’anoj ntikïr el rik’in k’uxatz’ib’ ri molaj k’ulb’anel ke re’ rub’anikil.
 
Toq ri ruxe’el ri b’anoj ntikïr el rik’in k’uxatz’ib’ ri molaj k’ulb’anel ke re’ rub’anikil.
−
In, at, (Ø), oj, ix, e.  
+
 
 +
In, at, (Ø), oj, ix, e.
 +
 
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij  
 
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij  
−
X- at- el
+
{|style="width:45%;"
−
Xinel yinel xkinel
+
|-
−
Xatel yatel xkatel
+
|style="width:33%; line-height:14px;"|
−
Xel nel xtel
+
X-
−
Xojel yojel xkojel
+
 
−
Xixel yixel xkixel
+
 
−
Xe’el ye’el xke’el
+
Xinel
−
19. Rupach’uxik ri jub’anoj ri ntikïr el ruxe’el rik’in jun ch’akultz’ib’.  
+
 +
Xatel
 +
 +
Xel
 +
 
 +
Xojel
 +
 
 +
Xixel
 +
 
 +
Xe’el
 +
|style="width:33%; line-height:14px;"|
 +
at-
 +
 
 +
 
 +
yinel
 +
 
 +
yatel
 +
 
 +
nel
 +
 
 +
yojel
 +
 
 +
yixel
 +
 
 +
ye’el
 +
|style="width:33%; line-height:14px;"|
 +
el
 +
 
 +
 
 +
xkinel
 +
 
 +
xkatel
 +
 
 +
xtel
 +
 
 +
xkojel
 +
 
 +
xkixel
 +
 
 +
xke’el
 +
|
 +
|}
 +
 
 +
==Rupach’uxik ri jub’anoj ri ntikïr el ruxe’el rik’in jun ch’akultz’ib’==
 +
''conjugación de v.i. con consonante inicial la raíz''
 +
 
 
Toq ri ruxe’el ri b’anoj ntikïr el rik’in ch’akultz’ib’ ri molaj k’ulb’anel ke re’ rub’anikil.
 
Toq ri ruxe’el ri b’anoj ntikïr el rik’in ch’akultz’ib’ ri molaj k’ulb’anel ke re’ rub’anikil.
 +
 
i, a, (Ø), oj, ix, e.  
 
i, a, (Ø), oj, ix, e.  
 +
 
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij  
 
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij  
−
X- a- samäj
  −
Xib’e yisamäj xkiq’ax
  −
Xab’e yasamäj xkaq’ax
  −
Xb’e nsamäj xtq’ax
  −
Xojb’e yojsamäj xkojq’ax
  −
Xixb’e yixsamäj xkixq’ax
  −
Xeb’e yesamäj xkeq’ax
     −
+
{|style="width:45%;"
−
20. Ri kab’anoj.  
+
|-
 +
|style="width:33%; line-height:14px;"|
 +
X-
 +
 
 +
Xib’e
 +
 
 +
Xab’e
 +
 
 +
Xb’e
 +
 
 +
Xojb’e
 +
 
 +
Xixb’e
 +
 
 +
Xeb’e
 +
|style="width:33%; line-height:14px;"|
 +
a-
 +
 
 +
yisamäj
 +
 
 +
yasamäj
 +
 
 +
nsamäj
 +
 
 +
yojsamäj
 +
 
 +
yixsamäj
 +
 
 +
yesamäj
 +
|style="width:33%; line-height:14px;"|
 +
samäj
 +
 
 +
xkiq’ax
 +
 
 +
xkaq’ax
 +
 
 +
xtq’ax
 +
 
 +
xkojq’ax
 +
 
 +
xkixq’ax
 +
 
 +
xkeq’ax
 +
|}
 +
 
 +
==Ri kab’anoj==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
''Verbos transitivos Juego B y Juego A y sus variaciones en v.t.''
 
Ja re’ ri taq tzij ri k’o retal ri molaj b’anb’anel chupam chuqa’ ke ri’ ri molaj k’ulb’anel chupam.
 
Ja re’ ri taq tzij ri k’o retal ri molaj b’anb’anel chupam chuqa’ ke ri’ ri molaj k’ulb’anel chupam.
 +
 
K’atzinel chi k’o jun achike nb’ano richin ri b’anoj, chuqa achike nk’ulu richin ri nub’ij chupam ri b’anoj.
 
K’atzinel chi k’o jun achike nb’ano richin ri b’anoj, chuqa achike nk’ulu richin ri nub’ij chupam ri b’anoj.
 +
 
Molaj k’ulbanel:
 
Molaj k’ulbanel:
 +
<poem>
 
i, a, Ø, oj, ix, e.
 
i, a, Ø, oj, ix, e.
 
Chuwäch ch’akultz’ib’
 
Chuwäch ch’akultz’ib’
 +
 
In, at, Ø, oj, ix, e.
 
In, at, Ø, oj, ix, e.
 
Chuwäch k’uxatz’ib’
 
Chuwäch k’uxatz’ib’
 +
 
Molaj b’anb’anel:
 
Molaj b’anb’anel:
 
Nu (in), a, ru (u), qa, i, ki.
 
Nu (in), a, ru (u), qa, i, ki.
 +
 
Chuwäch ch’akultz’ib’
 
Chuwäch ch’akultz’ib’
 +
 
W (inw), aw, r, q, iw, k chuwäch k’uxatz’ib’
 
W (inw), aw, r, q, iw, k chuwäch k’uxatz’ib’
−
21. Ri runuk’unem ri chin ri xilatz’ib’ chupam jun b’anoj kab’anoj, ja ke re’.
+
</poem>
 +
==Ri runuk’unem ri chin ri xilatz’ib’ chupam jun b’anoj kab’anoj, ja ke re’==
 +
''Organización de las partes del verbo transitivos concordancia''
 
Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij  
 
Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij  
 +
<poem>
 
X- a(t)- ru- chäp
 
X- a(t)- ru- chäp
 
y- a(t)- ra- atinisaj
 
y- a(t)- ra- atinisaj
Línea 453: Línea 710:  
xutïk
 
xutïk
 
xkitijoj
 
xkitijoj
−
xØutïk ija’tz ri achin
+
xØutïk <u>ija’tz ri achin</u>
−
22. Xilatzij nub’ij chi k’o sila’ chupam ri b’anoj.
+
</poem>
 +
 
 +
==Xilatzij nub’ij chi k’o sila’ chupam ri b’anoj==
 +
''Movimiento en el v.t y v.i.''
 +
 
 
Re sila’ re’ ja ri rub’ey nuk’waj ri na’oj chu¬pam jun b’anoj.
 
Re sila’ re’ ja ri rub’ey nuk’waj ri na’oj chu¬pam jun b’anoj.
 +
<poem>
 
Ri retal ja re’:
 
Ri retal ja re’:
 
B’e, ul, ik’o.
 
B’e, ul, ik’o.
Línea 463: Línea 725:  
Xojulruq’öl
 
Xojulruq’öl
 
Xatik’owa’
 
Xatik’owa’
 +
 
Toq nqokisaj ri b’e, chi rij ri b’anoj kab’anoj k’o chi nqatz’ib’aj jun -a’. toq CVC rub’anikil ruxe’ ri b’anoj.
 
Toq nqokisaj ri b’e, chi rij ri b’anoj kab’anoj k’o chi nqatz’ib’aj jun -a’. toq CVC rub’anikil ruxe’ ri b’anoj.
 +
</poem>
   −
+
==Ruxe’al ri b’anoj==
−
23. Ruxe’al ri b’anoj
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
''La raíz verbal''
 
Ri ruxe’al ri b’anoj, xa xe ka’i’ rub’eyal tikirel nqïl.
 
Ri ruxe’al ri b’anoj, xa xe ka’i’ rub’eyal tikirel nqïl.
−
- nchapatäj el rik’in k’uxatz’ib’  
+
 
−
-atin  
+
*nchapatäj el rik’in k’uxatz’ib’  
−
-el  
+
*atin  
−
-ïl
+
*el  
−
- Nchapatäj el rik’in ch’akultz’ib’.  
+
*ïl
−
-ch’äp  
+
 
−
-tïk  
+
*Nchapatäj el rik’in ch’akultz’ib’.  
−
-q’etej
+
*ch’äp  
 +
*tïk  
 +
*q’etej
 +
 
 
Junam nk’ulwachitäj we jun jub’anoj o jun kab’anoj.
 
Junam nk’ulwachitäj we jun jub’anoj o jun kab’anoj.
−
24. Ri xil tzij: rij tzij.
+
 
 +
==Ri xil tzij: rij tzij==
 +
''El sufijo''
 
Ri rij tzij, xa xe chi rij ri ruxe’al jun tzij tikirel nqïl wi.
 
Ri rij tzij, xa xe chi rij ri ruxe’al jun tzij tikirel nqïl wi.
−
Xchapo
+
 
−
Xuq’etej  
+
:Xchapo
−
Rij tzij cambiar traje
+
:Xuq’etej  
−
25. Rupach’uxik kichin ri taq b’anoj:
+
:Rij tzij cambiar traje
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(82).png|center|220px]]
 +
 
 +
==Rupach’uxik kichin ri taq b’anoj==
 +
''Conjugaciones de los verbos: cantar, llamar, encontrar, esperar, enseñar.''
 +
 
 
B’ixanïk, oyonïk, ilïk, oyob’enïk, k’utuj.
 
B’ixanïk, oyonïk, ilïk, oyob’enïk, k’utuj.
−
Xinb’ixaj xtinwïl
  −
Xab’ixaj xtawïl
  −
Xb’ixaj xtwïl
  −
Xqab’ixaj xtiqïl
  −
Xib’ixaj xtiwïl
  −
Xkib’ixaj| xtkïl
  −
Yinoyon xinwoyob’ej
  −
Yatoyon xawoyob’ej
  −
Noyon xroyob’ey
  −
Yojoyon xqoyob’ej
  −
Yixoyon xiwoyob’ej
  −
Ye’oyon xkoyob’ey
     −
+
<div style="width:30%;">
−
27. Xe’al “radical”
+
<div style="width:50%; float:left;">
 +
<poem>
 +
Xinb’ixaj
 +
Xab’ixaj
 +
Xb’ixaj
 +
Xqab’ixaj
 +
Xib’ixaj
 +
Xkib’ixaj|
 +
 
 +
Yinoyon
 +
Yatoyon
 +
Noyon
 +
Yojoyon
 +
Yixoyon
 +
Ye’oyon
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:50%: float:right">
 +
<poem>
 +
xtinwïl
 +
xtawïl
 +
xtwïl
 +
xtiqïl
 +
xtiwïl
 +
xtkïl
 +
 
 +
xinwoyob’ej
 +
xawoyob’ej
 +
xroyob’ey
 +
xqoyob’ej
 +
xiwoyob’ej
 +
xkoyob’ey
 +
</poem>
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
 
 +
==Ri chojmitzij==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 +
''Direccionales''
 +
Re ti tzij re’ nrachib’ilaj ri b’onoj richin nuya’ na’oj rub’ey nuk’waj ri b’anoj.
 +
 
 +
:Xuchäp el
 +
:Xuchäq qa
 +
:Xuchäp aq’anäj
 +
:Xuchäp apo
 +
:Xuchäp kan
 +
:Xuchäp ok
 +
:Xuchäp pe
 +
 
 +
==Xe’al “radical”==
 +
<poem> ''raíces transitivas radicales''
 
Ri ruxe’el re tzij re’ ke re’ rub’anikil.:
 
Ri ruxe’el re tzij re’ ke re’ rub’anikil.:
 
CVC (ch’kultz’ib’, k’uxatz’ib’,  
 
CVC (ch’kultz’ib’, k’uxatz’ib’,  
 
ch’akultz’ib’). Achi’el ri tzij:
 
ch’akultz’ib’). Achi’el ri tzij:
−
B’anoj
+
<u>B’anoj</u>
 
Ruxe’el:
 
Ruxe’el:
 
B’an s u ’  
 
B’an s u ’  
 
CVC CVC
 
CVC CVC
−
Xub’än
+
Xu<u>b’än</u>
−
Xusu’
+
Xu<u>su’</u>
 
Konojel re tzij re’ “ratikal” kib’i’:
 
Konojel re tzij re’ “ratikal” kib’i’:
−
Su’uj b’iqoj ch’ayoj
+
Su’uj  
−
Tz’etoj seqoj muquj
+
b’iqoj  
−
Moloj tikoj qumuj
+
ch’ayoj
−
28. Jotayin tzij
+
Tz’etoj  
 +
seqoj  
 +
muquj
 +
Moloj  
 +
tikoj  
 +
qumuj
 +
</poem>
 +
 
 +
==Jotayin tzij==
 +
''raíces transitivas derivadas''
 +
 
 
Ri kixe’el re tzij re’, jub’a’ chik chuwäch ri CVC; ke re’: CVCVC…
 
Ri kixe’el re tzij re’, jub’a’ chik chuwäch ri CVC; ke re’: CVCVC…
 +
<poem>
 
Achi’el ta ri tzij:  
 
Achi’el ta ri tzij:  
−
Q’etenïk
+
<u>Q’etenïk</u>
 +
 
 
CVCVC
 
CVCVC
 +
 
Re’, nub’ij chi jun tzij, xutz’ukutäj pe chi rij ruxe’el jun chik tzij:
 
Re’, nub’ij chi jun tzij, xutz’ukutäj pe chi rij ruxe’el jun chik tzij:
 +
 
Konojel re’ e jotayin tzij:
 
Konojel re’ e jotayin tzij:
−
Atinisanïk xratinisaj
  −
Q’etenïk xuq’etej
  −
b’iyinisanïk xub’iyinisaj
  −
26. Ri chojmitzij
  −
Re ti tzij re’ nrachib’ilaj ri b’onoj richin nuya’ na’oj rub’ey nuk’waj ri b’anoj.
  −
Xuchäp el
  −
Xuchäq qa
  −
Xuchäp aq’anäj
  −
Xuchäp apo
  −
Xuchäp kan
  −
Xuchäp ok
  −
Xuchäp pe
     −
29. Rupach’unik kichin jotayin  
+
Atinisanïk
 +
Q’etenïk
 +
b’iyinisanïk
 +
xu<u>b’iyinisaj</u>
 +
xr<u>atinisaj</u>
 +
xu<u>q’etej</u>
 +
</poem>
 +
==Rupach’unik kichin jotayin==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 +
''La k’o pa ( ) nub’ij chi ntzaq kan la tz’ib’ la’. Connjugacion de Verbos transitivos derivados''
 
taq tzij pa jun kab’anoj.
 
taq tzij pa jun kab’anoj.
 
Ri runuk’uxik richin jun jotayin tzij ke re’:
 
Ri runuk’uxik richin jun jotayin tzij ke re’:
−
Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij  
+
<poem>
−
y- a(t)- ra- atin-isaj  
+
Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij
 +
y- a(t)- ra- '''atin-isaj'''
 
CVC-VCVC  
 
CVC-VCVC  
−
xt- Ø- (r)u- tz’ib’-aj  
+
xt- Ø- (r)u- '''tz’ib’-aj'''
 
CVC-VC
 
CVC-VC
 
Yaratinisaj
 
Yaratinisaj
 
Xtutz’ib’aj
 
Xtutz’ib’aj
 
Ch’aqa’ chik:
 
Ch’aqa’ chik:
−
Nwatinisaj xiratinisaj
+
Nwatinisaj  
−
Nawatinisaj xaratinisaj
+
Nawatinisaj
−
Nratinisaj xratinisaj
+
Nratinisaj
−
Nqatinisaj xojratinisaj
+
Nqatinisaj
−
Niwatinisaj xixratinisaj
+
Niwatinisaj
−
Nkatinisaj xeratinisaj
+
Nkatinisaj
 +
xiratinisaj
 +
xaratinisaj
 +
xratinisaj
 +
xojratinisaj
 +
xixratinisaj
 +
xeratinisaj
 +
</poem>
 +
 
 +
==rupach’uxik richin jun k’ab’anoj jotayin uma’il==
 +
''Conjugación de verbos transitivos causativos.''
   −
  −
30. rupach’uxik richin jun k’ab’anoj jotayin uma’il.
   
Ri uma’il jun rij tzij –isa+j rub’anikil.
 
Ri uma’il jun rij tzij –isa+j rub’anikil.
−
Xub’inisaj
+
 
−
Xuwarisaj
+
:Xub’in'''isaj'''
−
Xratinisaj
+
:Xuwar'''isaj'''
−
Nub’inisaj
+
:Xratin'''isaj'''
−
Nuchojmisaj
+
:Nub’in'''isaj'''
−
nusaqarisaj
+
:Nuchojm'''isaj'''
−
31. Rub’anikil ri ruk’iyal
+
:nusaqar'''isaj'''
 +
 
 +
==Rub’anikil ri ruk’iyal==
 +
''Plural agragado a s. de persona.''
 +
 
 
Nqab’än ruk’iyalil jun tzij rik’in nqatz’aqatisaj rik’in ri tz’ib’: -a’ o i’.
 
Nqab’än ruk’iyalil jun tzij rik’in nqatz’aqatisaj rik’in ri tz’ib’: -a’ o i’.
−
Achi’a’
  −
Ixtani’
  −
Q’opoji’
  −
Ak’wala’
  −
Ixoqi’
     −
Ri ti xtän man nretamaj ta
+
:Achi’'''a’'''
 +
:Ixtan'''i’'''
 +
:Q’opoj'''i’'''
 +
:Ak’wal'''a’'''
 +
:Ixoq'''i’'''
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
'''Ri ti xtän man nretamaj ta'''
 +
 
 
Samaj richin ri tijonel
 
Samaj richin ri tijonel
 +
 
Tacholo’ tanuk’u’ chi kiwäch ri tijoxela’ achike ruma k’atzinel ri ach’alal ri’ïl, ri to’on ki’, ri pa q’uch yojsamäj ri oj winaqi’ chupam ri tinamït.
 
Tacholo’ tanuk’u’ chi kiwäch ri tijoxela’ achike ruma k’atzinel ri ach’alal ri’ïl, ri to’on ki’, ri pa q’uch yojsamäj ri oj winaqi’ chupam ri tinamït.
 +
 
Tab’ij chi ke yojk’atzin chi ke ri qate’ qatata’ richin rusamajixik ri qatinamit, rik’in utziläj taq na’oj, utziläj taq samaj. Pa qochoch, pa qatijob’äl k’atzinel chi nqab’än ri utziläj taq na’oj richin nqanük’ jun saqiläj na’oj. Chi rij re’, k’atzinel chi natzijoj rij re jun ti tzijonem re’.
 
Tab’ij chi ke yojk’atzin chi ke ri qate’ qatata’ richin rusamajixik ri qatinamit, rik’in utziläj taq na’oj, utziläj taq samaj. Pa qochoch, pa qatijob’äl k’atzinel chi nqab’än ri utziläj taq na’oj richin nqanük’ jun saqiläj na’oj. Chi rij re’, k’atzinel chi natzijoj rij re jun ti tzijonem re’.
 +
 
Xub’än jun achin jumul cha’. E k’o oxi’ ralk’wal, e ka’i’ alab’oni’ rik’in jun xtän, cha’. Ri taq alab’oni’, cha’ yalan e nimanel tzij, pa taq jay rik’in ri kite’, rik’in ke ri’ pa samaj rik’in ri kitata’, cha’. Ja k’a ri kana’, cha’, yalan jeb’ël rik’in ri rismal ruwi’, jeb’ël nrilij , jeb’ël nuch’äj, cha’.
 
Xub’än jun achin jumul cha’. E k’o oxi’ ralk’wal, e ka’i’ alab’oni’ rik’in jun xtän, cha’. Ri taq alab’oni’, cha’ yalan e nimanel tzij, pa taq jay rik’in ri kite’, rik’in ke ri’ pa samaj rik’in ri kitata’, cha’. Ja k’a ri kana’, cha’, yalan jeb’ël rik’in ri rismal ruwi’, jeb’ël nrilij , jeb’ël nuch’äj, cha’.
 +
 
Xpe ri rute’ cha’, xub’ij chi re, cha’: _Tab’ana’ utzil kasamäj jub’a’, achike k’a re’ xa ja rïn yib’ano away chawäch, ncha’äx, cha’. _Ja k’a wi man xkinanimaj ta, xtatzët achike xtinb’än chawe. Xb’ix chi re ruma ri rute’, cha’. Pa nik’aj q’ij cha’, xuchojmij el chik ri’ richin nanimäj el, cha’. Nuna’ojij cha’: _We xkikanäj qa xkiruch’äy, q’alaj ri’ yirukamisaj, nub’ij cha’,_ kib’ena ütz k’a xa achike xub’än chwe, nub’ij ri xtän, toq xkitzoloj pe, jïk xk’achoj yan chik ri samaj, man jun chik nub’än, ncha’. Ke ri’ xub’än ja ri xtän xb’e, rik’in ke ri’ xuch’öb’.
 
Xpe ri rute’ cha’, xub’ij chi re, cha’: _Tab’ana’ utzil kasamäj jub’a’, achike k’a re’ xa ja rïn yib’ano away chawäch, ncha’äx, cha’. _Ja k’a wi man xkinanimaj ta, xtatzët achike xtinb’än chawe. Xb’ix chi re ruma ri rute’, cha’. Pa nik’aj q’ij cha’, xuchojmij el chik ri’ richin nanimäj el, cha’. Nuna’ojij cha’: _We xkikanäj qa xkiruch’äy, q’alaj ri’ yirukamisaj, nub’ij cha’,_ kib’ena ütz k’a xa achike xub’än chwe, nub’ij ri xtän, toq xkitzoloj pe, jïk xk’achoj yan chik ri samaj, man jun chik nub’än, ncha’. Ke ri’ xub’än ja ri xtän xb’e, rik’in ke ri’ xuch’öb’.
 +
 
Naqaj ri kochoch k’o k’ jun che’, cha’. Ri che’ jeb’ël rumujal rub’anon, cha’. Chi ri’
 
Naqaj ri kochoch k’o k’ jun che’, cha’. Ri che’ jeb’ël rumujal rub’anon, cha’. Chi ri’
   −
Xrewaj wi ri’. Chuxe’ ri nimaläj che’ xb’ekotz’e’ wi, cha’. Ke ri’ xub’än xqa qa pa ruq’a’ ruwaram. Toq k’a xuna’ aq’anäj ruwäch, cha’. Man nkowin ta chi nyakatäj, cha’. Toq xutz’ët qa, ri raqän, cha’. Xa jun b’olob’ïk kumätz chik ri raqän, cha’. Jun b’olob’ïk kumätz yalan nïm raqän, cha’. Toq xe’ulqa ri rutata’, cha’, xrak’axaj chi re ri rixjayil, cha’. _¿akuchi’ k’o wi ri nume’al? Nub’ij cha’. _ja k’a ri te’ej xub’ij chi re ri rachijil, cha’: _ Ri ami’al man xniman ta tzij myer, pa nik’aj q’ij xel el. Ke re’ pa ruxikin jay xok el wi ri’, xb’ix chi re ri rutata’ ri xtän, cha’.
+
Xrewaj wi ri’. Chuxe’ ri nimaläj che’ xb’ekotz’e’ wi, cha’. Ke ri’ xub’än xqa qa pa ruq’a’ ruwaram. Toq k’a xuna’ aq’anäj ruwäch, cha’. Man nkowin ta chi nyakatäj, cha’. Toq xutz’ët qa, ri raqän, cha’. Xa jun b’olob’ïk kumätz chik ri raqän, cha’. Jun b’olob’ïk kumätz yalan nïm raqän, cha’. Toq xe’ulqa ri rutata’, cha’, xrak’axaj chi re ri rixjayil, cha’.  
 +
_¿akuchi’ k’o wi ri nume’al? Nub’ij cha’. _ja k’a ri te’ej xub’ij chi re ri rachijil, cha’: _ Ri ami’al man xniman ta tzij myer, pa nik’aj q’ij xel el. Ke re’ pa ruxikin jay xok el wi ri’, xb’ix chi re ri rutata’ ri xtän, cha’.
 +
 
 
Xpe ri rutata’ ri xtän xb’eruk’ama’ pe rukolo’, cha’. _wakami nb’ekanoj na, akuchi’ na xtinwïl wi. Toq xtinwïl pe, achike na xtinb’än pe chi re chi kolo’. Ja k’a ri te’ej, cha’, xuk’ül el ri b’ey chuwäch ri rachijil, akuchi’ xq’ax el ri ral, cha’.
 
Xpe ri rutata’ ri xtän xb’eruk’ama’ pe rukolo’, cha’. _wakami nb’ekanoj na, akuchi’ na xtinwïl wi. Toq xtinwïl pe, achike na xtinb’än pe chi re chi kolo’. Ja k’a ri te’ej, cha’, xuk’ül el ri b’ey chuwäch ri rachijil, akuchi’ xq’ax el ri ral, cha’.
 +
 
Akuchi’ na warinäq wi chuxe’ taq che’ ri’, nub’ij ri rute’, cha’. Ja ri xkichäp rukanoxik cha’, xa chi ri naqaj, chi rij kochoch xk’oje’ wi kan, cha’. Toq toq xelitäj ruma rutata’, akuchi’ na petenäq jun raxtew xpe chi rij cha’, ruma xuxib’ij ri’.  
 
Akuchi’ na warinäq wi chuxe’ taq che’ ri’, nub’ij ri rute’, cha’. Ja ri xkichäp rukanoxik cha’, xa chi ri naqaj, chi rij kochoch xk’oje’ wi kan, cha’. Toq toq xelitäj ruma rutata’, akuchi’ na petenäq jun raxtew xpe chi rij cha’, ruma xuxib’ij ri’.  
 +
 
Chuqa’ xsikïr ronojel ri rub’aqil. Ma xkowin ta chik xjel apo rik’in ri rumi’al cha’.
 
Chuqa’ xsikïr ronojel ri rub’aqil. Ma xkowin ta chik xjel apo rik’in ri rumi’al cha’.
 
Nik’aj rub’aqil ri xtän, cha’ ri’, xok yan aq’anäj jun nimaläj kumätz. Ke ri’ xub’än ri xtän ruma yalan ruq’oral, ruma man xnimaj ta rutzij rute’, chuqa’ ruma pa ruyonil xerub’anala’ jastäq taq na’oj.
 
Nik’aj rub’aqil ri xtän, cha’ ri’, xok yan aq’anäj jun nimaläj kumätz. Ke ri’ xub’än ri xtän ruma yalan ruq’oral, ruma man xnimaj ta rutzij rute’, chuqa’ ruma pa ruyonil xerub’anala’ jastäq taq na’oj.
 +
 
Tichajij iwi’ k’a ruma ri yalan q’oral kan k’o wi nuya’, achi’el xub’än chi re ri xtän ri xok kumätz.  
 
Tichajij iwi’ k’a ruma ri yalan q’oral kan k’o wi nuya’, achi’el xub’än chi re ri xtän ri xok kumätz.  
−
Xtz’ib’äx pa Kaqchikel ruma: Filiberto Patal Majzul
+
<ref>Xtz’ib’äx pa Kaqchikel ruma: Filiberto Patal Majzul</ref>
−
Samaj kichin tijoxela’
+
 
 +
'''Samaj kichin tijoxela’'''
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
Tatz’ib’aj ka’i’ oxi’ taq tzij chi rij ri xawak’axaj kan chi rij ri ti alaj tzijonem xsik’ïx qa chawäch.
 
Tatz’ib’aj ka’i’ oxi’ taq tzij chi rij ri xawak’axaj kan chi rij ri ti alaj tzijonem xsik’ïx qa chawäch.
 +
 
Takanoj ronojel taq b’anoj nawïl chupam re ti tzijonem. K’a ri’ tajach’a kiwäch chupam ri jub’anoj y ri kab’anoj.
 
Takanoj ronojel taq b’anoj nawïl chupam re ti tzijonem. K’a ri’ tajach’a kiwäch chupam ri jub’anoj y ri kab’anoj.
 +
 
Takanoj oxi’ jub’anoj rik’in oxi’ kab’anoj, k’a ri’ chi kijujunal tab’ana’ rupach’unik.
 
Takanoj oxi’ jub’anoj rik’in oxi’ kab’anoj, k’a ri’ chi kijujunal tab’ana’ rupach’unik.
 +
 
Tatz’ib’aj ri taq xila tz’ib’ e k’o chupam ri taq b’anoj xe’awïl.  
 
Tatz’ib’aj ri taq xila tz’ib’ e k’o chupam ri taq b’anoj xe’awïl.  
 +
 
Tatz’ib’aj achike ruq’ijul rub’eyalil e k’o wi ri taq b’anoj xtaqïl, k’a ri’ taq jacha’ kiwäch chi kijujunal.
 
Tatz’ib’aj achike ruq’ijul rub’eyalil e k’o wi ri taq b’anoj xtaqïl, k’a ri’ taq jacha’ kiwäch chi kijujunal.
 +
 
Tatz’ib’aj achike ri yetzijon chupam ri ti tzijonem, xasik’ij qa.
 
Tatz’ib’aj achike ri yetzijon chupam ri ti tzijonem, xasik’ij qa.
 +
 
Taz’ib’aj wo’o’ taq b’anoj, k’a ri’ tatz’eta’ achike’ ri jotayin ruxe’el.
 
Taz’ib’aj wo’o’ taq b’anoj, k’a ri’ tatz’eta’ achike’ ri jotayin ruxe’el.
   −
+
==Rub’eyal nqak’üt ruk’iyal jun t’as==
−
32. Rub’eyal nqak’üt ruk’iyal jun t’as:  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 +
''Plural de adjetivos''
 +
 
 
Ri rub’eyal nqak’üt ri ruk’iyal jun tzij, ke re’.
 
Ri rub’eyal nqak’üt ri ruk’iyal jun tzij, ke re’.
 +
 
Taq Re jun ti nik’aj tzij ri nqokisaj.  
 
Taq Re jun ti nik’aj tzij ri nqokisaj.  
 +
 
K’amb’äl tzij:
 
K’amb’äl tzij:
−
Tz’i’ Taq tz’i’  
+
 
−
Ch’akat Taq ch’akat  
+
<div style="width:30%;">
−
Ab’äj Taq ab’äj
+
<div style="width:50%; float:left;">
−
Tz’ikin Taq tz’ikin
+
<poem>
−
34. ruk’iyal kichin ri ruka’n taq b’i’aj:
+
Tz’i’
 +
Ch’akat
 +
Ab’äj
 +
Tz’ikin
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:50%: float:right">
 +
<poem>
 +
'''Taq''' tz’i’  
 +
'''Taq''' ch’akat  
 +
'''Taq''' ab’äj
 +
'''Taq''' tz’ikin
 +
</poem>
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
 
 +
==Ruk’iyal rik’in jalt’as k’ojolib’äl==
 +
''Plural con adjetivos descriptivos''
 +
<div style="width:30%;">
 +
<div style="width:50%; float:left;">
 +
<poem>
 +
Perepïk
 +
Setesïk
 +
Nakanï
 +
Sob’osïk
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:50%: float:right">
 +
<poem>
 +
'''taq''' perepïk
 +
'''taq''' setesïk
 +
'''taq''' nakanïk
 +
'''taq''' sob’osïk</poem>
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
 
 +
==ruk’iyal kichin ri ruka’n taq b’i’aj==
 +
''plural con apellidos''
 
Chi rij ri ruka’n b’i’aj, natz’ib’aj ri xilatzij: -a’, -i’ richin nak’üt ri ruk’iyal. Chuqa’ toq nb’e ri ruk’iyal jantape’ nb’e ri tzij chi chuwäch ri ruka’n b’i’aj.
 
Chi rij ri ruka’n b’i’aj, natz’ib’aj ri xilatzij: -a’, -i’ richin nak’üt ri ruk’iyal. Chuqa’ toq nb’e ri ruk’iyal jantape’ nb’e ri tzij chi chuwäch ri ruka’n b’i’aj.
−
K’amb’äl tzij.
  −
Chi Aju’i’
  −
Chi patali’
  −
Chi b’ochi’
  −
Chi b’aqi’
  −
33. Ruk’iyal rik’in jalt’as k’ojolib’äl.
  −
Perepïk taq perepïk
  −
Setesïk taq setesïk
  −
Nakanï taq nakanïk
  −
Sob’osïk taq sob’osïk
     −
+
:K’amb’äl tzij.
−
35. Ri taq k’ajtzij
+
:Chi Aju’i’
 +
:Chi patali’
 +
:Chi b’ochi’
 +
:Chi b’aqi’
 +
 
 +
==Ri taq k’ajtzij==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
''Las partículas''
 +
 
 
Ri taq k’ajtzij ja ri’ ri nk’utu akuchi’ jalajoj rutzijol nuya’ jun b’ab’.
 
Ri taq k’ajtzij ja ri’ ri nk’utu akuchi’ jalajoj rutzijol nuya’ jun b’ab’.
 +
 
K’ïy mul nch’o chi rij ri ramaj, ri rub’eyal nk’ulwachitäj jun na’oj.  
 
K’ïy mul nch’o chi rij ri ramaj, ri rub’eyal nk’ulwachitäj jun na’oj.  
−
K’ajtzij:
+
 
−
Ok,  
+
:K’ajtzij:
−
Chik
+
:Ok,  
−
Qa
+
:Chik
−
El  
+
:Qa
−
Ti
+
:El  
−
Taq
+
:Ti
−
36. Ri k’ajtziij ri nk’utu ri samajib’äl o ri k’ojolib’äl.
+
:Taq
−
-b’äl -Vb’äl  
+
 
 +
==Ri k’ajtziij ri nk’utu ri samajib’äl o ri k’ojolib’äl==
 +
''partículas que derivan instrumento/locativo''
 +
 
 +
*'''b’äl -Vb’äl'''
 +
 
 
Re taq xil tzij re’ nkitz’ük jun chik tzij chi rij jun ruxe’el jun chik tzij.
 
Re taq xil tzij re’ nkitz’ük jun chik tzij chi rij jun ruxe’el jun chik tzij.
−
Sa’ab’äl,  
+
 
−
Samajib’äl,  
+
:Sa’'''ab’äl''',  
−
to’ob’äl,  
+
:Samaj'''ib’äl''',  
−
tijob’äl
+
:to’'''ob’äl''',  
−
tz’uyub’äl
+
:tij'''ob’äl'''
 +
:tz’uy'''ub’äl'''
 +
 
 
Tikirel natojtob’ej rat nakanoj jujun chik taq tzij ke re’ rub’anikil.
 
Tikirel natojtob’ej rat nakanoj jujun chik taq tzij ke re’ rub’anikil.
−
37. K’ajtziij ri nk’utu wi ri rub’anik jun atuxtäq pa jun k’ojolib’äl.
  −
Re’
  −
Ri’
  −
La’
  −
Re re’
  −
Ri ri’
  −
La la’
  −
Re ilustraciones
  −
Ri
  −
La
     −
+
==K’ajtziij ri nk’utu wi ri rub’anik jun atuxtäq pa jun k’ojolib’äl==
−
38. k’ajtz’ij ri nb’iyin manaq chi re jun na’oj.
+
''demostrativos.''
 +
<poem>
 +
'''Re’'''
 +
'''Ri’'''
 +
'''La’'''
 +
'''Re re’'''
 +
'''Ri ri’'''
 +
'''La la’'''
 +
'''Re ''ilustraciones'''''
 +
'''Ri'''
 +
'''La'''
 +
</poem>
 +
 
 +
==k’ajtz’ij ri nb’iyin manaq chi re jun na’oj==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
''Partículas de negación''
 +
 
 
Tikirel nqab’ij manaq richin nqatzalq’omij jun k’utunïk.
 
Tikirel nqab’ij manaq richin nqatzalq’omij jun k’utunïk.
−
Ni, manaq, naq, ne’, ni’. Ta, man jun, man jani, mani.
+
 
−
Chuqa’ tikirel nqab’ij manaq chi re jun peraj richin ri b’ab’. Re re’ nqab’än rik’in ri Man … ta. Chukojol re taq tzij re’ nb’e ri na’oj nqamajunisaj.
+
'''Ni, manaq, naq, ne’, ni’. Ta, man jun, man jani, mani.'''
−
Man äk’ ta xutïj ri tz’i’.
+
 
−
Man rusamaj ta ri ala’ xujäch.
+
Chuqa’ tikirel nqab’ij manaq chi re jun peraj richin ri b’ab’. Re re’ nqab’än rik’in ri '''Man''' … '''ta'''. Chukojol re taq tzij re’ nb’e ri na’oj nqamajunisaj.
−
39. K’ajtziij ri nb’ano k’utunïk.  
+
 
−
¿Achike?
+
:'''Man''' äk’ '''ta''' xutïj ri tz’i’.
−
¿Atux?
+
:'''Man''' rusamaj '''ta''' ri ala’ xujäch.
−
¿Aku’ux?
+
 
−
¿Janipe’?
+
==K’ajtziij ri nb’ano k’utunïk==
−
¿Jarupe’?
+
''Partículas interrogativas.''
−
¿La?
+
 
−
¿Noj?
+
:'''¿Achike?'''
−
¿Akuchi’?
+
:'''¿Atux?'''
 +
:'''¿Aku’ux?'''
 +
:'''¿Janipe’?'''
 +
:'''¿Jarupe’?'''
 +
:'''¿La?'''
 +
:'''¿Noj?'''
 +
:'''¿Akuchi’?'''
 +
 
 
Tikirel chuqa’ nqatz’aqatisaj rik’in jun ley chik taq tzij:
 
Tikirel chuqa’ nqatz’aqatisaj rik’in jun ley chik taq tzij:
−
¿Achoj richin?
  −
¿Achike ruma?
  −
¿aruma?
     −
Tijonel:
+
:'''¿Achoj richin?'''
−
Wakami k’a k’o chi nab’än rub’anikil jalajoj taq k’utunïk, ri taq k’iyal, taq k’ajtzij, richin man jun ak’ayewal nk’oje’. Ri ütz chuqa’ nab’än richin nwetamaj, ja ri natzu’ chupam taq wuj, chupam taq tzij tz’ib’atäl pa qach’ab’äl, tikirel ja rat yab’ano ronojel re’, tikirel nawak’axaj chi ke ri winaqi’ chupam ri qatinamit, chi ke ri qach’alal chi kojkito’ nkiya’ ri kitzij chi qe k’a ri’, röj nqatz’ib’aj chuwäch wuj.  
+
:'''¿Achike ruma?'''
 +
:'''¿aruma?'''
 +
 
 +
'''Tijonel:'''
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 +
Wakami k’a k’o chi nab’än rub’anikil jalajoj taq k’utunïk, ri taq k’iyal, taq k’ajtzij, richin man jun ak’ayewal nk’oje’. Ri ütz chuqa’ nab’än richin nwetamaj, ja ri natzu’ chupam taq wuj, chupam taq tzij tz’ib’atäl pa qach’ab’äl, tikirel ja rat yab’ano ronojel re’, tikirel nawak’axaj chi ke ri winaqi’ chupam ri qatinamit, chi ke ri qach’alal chi kojkito’ nkiya’ ri kitzij chi qe k’a ri’, röj nqatz’ib’aj chuwäch wuj.
 +
 
K’a ri’ rik’in rub’onil nqaya’ kan retal jun ruwäch chi tzij, rik’in jun chi b’onil nqaya’ kan retal jun chik tzij. Ke ri’ eqal nusöl qa ri’ chi qawäch rub’anikil rupachum ri’ ri qach’ab’äl.
 
K’a ri’ rik’in rub’onil nqaya’ kan retal jun ruwäch chi tzij, rik’in jun chi b’onil nqaya’ kan retal jun chik tzij. Ke ri’ eqal nusöl qa ri’ chi qawäch rub’anikil rupachum ri’ ri qach’ab’äl.
 +
 
Xa xe nqak’utuj chawe chi manta npe awoyowal wi manaq nawïl ta qa pan aninäq ri rub’anikil ri taq na’oj re’, ruma xa eqal na yob’e chi rij.
 
Xa xe nqak’utuj chawe chi manta npe awoyowal wi manaq nawïl ta qa pan aninäq ri rub’anikil ri taq na’oj re’, ruma xa eqal na yob’e chi rij.
 +
 
Jun chik na’oj ri yojruto’ janina toq nqaya’ ri k’utunïk chi ke ri ak’wala’ ja ri nqelesaj taq tzijonem, k’a ri’ yeqelesaj ri taq tzij achoj chi rij yojch’o wi chupam ti qatijonïk ri q’ij ri’.  
 
Jun chik na’oj ri yojruto’ janina toq nqaya’ ri k’utunïk chi ke ri ak’wala’ ja ri nqelesaj taq tzijonem, k’a ri’ yeqelesaj ri taq tzij achoj chi rij yojch’o wi chupam ti qatijonïk ri q’ij ri’.  
 +
 
Chuqa’ tanataj chi wi ri ak’wal manaq netz’an ta, k’ayew xtub’än chuwäch richin nretama kan ronojel ri nqajo’ nqak’üt chuwäch. Chuqa’ k’atzinel chi toq nqak’üt jun na’oj, k’o chi röj nqakanoj chuqa’ rub’anikil kik’in ri qatijoxela’.
 
Chuqa’ tanataj chi wi ri ak’wal manaq netz’an ta, k’ayew xtub’än chuwäch richin nretama kan ronojel ri nqajo’ nqak’üt chuwäch. Chuqa’ k’atzinel chi toq nqak’üt jun na’oj, k’o chi röj nqakanoj chuqa’ rub’anikil kik’in ri qatijoxela’.
 +
 
Pa ruk’isb’äl re wuj re’ xtiqatz’ib’aj jalajoj kib’i’ taq wuj, rik’in re’ tikirel nato’ awi’ richin nawetamaj jub’a’ chik pa ruwi’ ri kemchi’ richin ri qach’ab’äl kaqchikel.
 
Pa ruk’isb’äl re wuj re’ xtiqatz’ib’aj jalajoj kib’i’ taq wuj, rik’in re’ tikirel nato’ awi’ richin nawetamaj jub’a’ chik pa ruwi’ ri kemchi’ richin ri qach’ab’äl kaqchikel.
   −
+
==Jab’ab’==
−
42. B’ab’ ri nb’ano ri k’utunïk.
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
−
¿La achike ri xeb’e rik’in ri nute?.
+
''La oración, declarativa y afirmativa''
−
¿Achike xb’ano wi richin la iwachoch?
+
 
−
¿Achike nb’ano richin ri iwochoch?
  −
40. Jab’ab’
   
Jun b’ab’ nub’ij chi nb’an ri samaj.
 
Jun b’ab’ nub’ij chi nb’an ri samaj.
−
La k’o atata’ pa jay?
  −
Ja’ k’o.
  −
K’o ri nutata’ pa jay.
  −
Pa jay netz’an wi ri ak’wal.
  −
La k’oli ja ri atata’ pa jaay.
  −
Pa jaay nejtz’aan wi’ ja ri ak’aal.
  −
La nsamaji ja ri atata’ wik’iin.
  −
41. Jun b’ab’ ri nb’in chi man nb’anatäj ta ri samaj.
  −
Ma utz ta xinwa’ ruma ri wey.
  −
Ma utz ta xrub’än kan chi re
  −
qach’akat ja ri achi.
  −
Ma utz ta nojb’e chupam ja juku’.
     −
43. Ri k’oxomal:  
+
'''La k’o atata’ pa jay?'''
 +
 
 +
'''Ja’ k’o.'''
 +
 
 +
'''K’o ri nutata’ pa jay.'''
 +
 
 +
'''Pa jay netz’an wi ri ak’wal.'''
 +
 
 +
'''La''' k’oli ja ri atata’ pa jaay.
 +
Pa jaay nejtz’aan '''wi’''' ja ri ak’aal.
 +
 
 +
'''La''' nsamaji ja ri atata’ wik’iin.
 +
 
 +
==Jun b’ab’ ri nb’in chi man nb’anatäj ta ri samaj==
 +
''oraciones negativas''
 +
 
 +
'''Ma utz ta''' xinwa’ ruma ri wey.
 +
'''Ma utz ta''' xrub’än kan chi re qach’akat ja ri achi.
 +
'''Ma utz ta''' nojb’e chupam ja juku’.
 +
 
 +
==B’ab’ ri nb’ano ri k’utunïk==
 +
oraciones interrogativas
 +
 
 +
*¿'''La''' achike ri xeb’e rik’in ri nute?.
 +
*¿'''Achike''' xb’ano wi richin la iwachoch?
 +
*¿'''Achike''' nb’ano richin ri iwochoch?
 +
 
 +
==Ri k’oxomal==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 +
''Acento marcado o no marcado.''
 
Chupam ri qach’ab’äl, man jun achike ta retal nqaya’ ri k’oxomal ruma ronojel nk’ulwachitäj pa ruk’isb’äl chi re ri tzij.  
 
Chupam ri qach’ab’äl, man jun achike ta retal nqaya’ ri k’oxomal ruma ronojel nk’ulwachitäj pa ruk’isb’äl chi re ri tzij.  
 +
 
Achi’el chupam re ka’i’ oxi’ k’amb’äl tzij re’:
 
Achi’el chupam re ka’i’ oxi’ k’amb’äl tzij re’:
−
Tz’ib’ab’äl kematz’ib’ samaj qejoj
+
<div style="width:30%;">
−
Pak’a’ch tz’unun poqon josöl
+
<div style="width:50%; float:left;">
−
Pa’äl ch’akät tikïl b’itöl
+
<poem>
−
Xanän jolomaj kinäq’ q’oloj
+
Tz’ib’'''ab’äl'''
−
K’olok’äq solöy b’alam setesäq
+
kema'''tz’ib’'''
−
Kemon q’ojom soto’y chapöy
+
sam'''aj'''
−
Aqanaj tzamaj qulaj ch’ekaj
+
qej'''oj'''
−
K’ujay awän jo’q äj
+
Pak’'''a’ch'''
−
Äk’ tz’i’ syan meseb’äl
+
tz’un'''un'''
 +
poq'''on'''
 +
jos'''öl'''
 +
Pa’'''äl'''
 +
ch’a'''kät'''
 +
tik'''ïl'''
 +
b’it'''öl'''
 +
Xa'''nän'''
 +
jolo'''maj'''
 +
kin'''äq’'''
 +
q’ol'''oj'''
 +
K’olo'''k’äq'''
 +
sol'''öy'''
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:50%: float:right">
 +
<poem>
 +
b’al'''am'''
 +
setes'''äq'''
 +
Ke'''mon'''
 +
q’o'''jom'''
 +
sot'''o’y'''
 +
chap'''öy'''
 +
Aqa'''naj'''
 +
tza'''maj'''
 +
qul'''aj'''
 +
ch’ek'''aj'''
 +
K’u'''jay'''
 +
aw'''än'''
 +
jo’q  
 +
äj
 +
Äk’  
 +
tz’i’  
 +
sy'''an'''
 +
meseb’'''äl'''
 +
</poem>
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
 
 +
==jalt’as==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 +
''El adjetivo''
   −
  −
45. k’ojlemal.
  −
Re tzij re nub’ij achike’ rub’eyal k’o jun atuxtäq.
  −
K’awäl
  −
Tzeqël
  −
Pa’äl
  −
Tz’uyül
  −
Ch’oköl
  −
Kotzöl
  −
44. jalt’as.
   
Ja re’ ri tzij ri nub’ij achike’ rub’anon ri t’as.
 
Ja re’ ri tzij ri nub’ij achike’ rub’anon ri t’as.
 +
 
Jalajoj na’oj tikirel nub’ij chi rij: ti ko’öl, nïm, q’ëq, säq, jalajoj chik.
 
Jalajoj na’oj tikirel nub’ij chi rij: ti ko’öl, nïm, q’ëq, säq, jalajoj chik.
−
Säq
+
 
−
Q’ëq
+
:Säq
−
Räx
+
:Q’ëq
−
Q’än
+
:Räx
 +
:Q’än
 
   
 
   
−
Käq
+
:Käq
−
Tuq’
+
:Tuq’
−
Ko’öl
+
:Ko’öl
−
Pïm
+
:Pïm
−
Chawon
+
:Chawon
−
Kokoj
+
:Kokoj
 +
 
 +
==k’ojlemal==
 +
''adjetivos posicionales.''
 +
 
 +
Re tzij re nub’ij achike’ rub’eyal k’o jun atuxtäq.
 +
 
 +
:K’awäl
 +
:Tzeqël
 +
:Pa’äl
 +
:Tz’uyül
 +
:Ch’oköl
 +
:Kotzöl
 +
<center>
 +
<gallery widths=150px heights=150px>
 +
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(80).png
 +
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.1).png
 +
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.2).png
 +
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.3).png
 +
</gallery>
 +
</center>
 +
 
 +
==Ximöy tzij==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 +
''Preposición''
   −
  −
46. Ximöy tzij:
   
Re jun tzij re’ nto’on richin nuya’ jun na’oj richin jun k’ojolib’äl, chupam ri b’ab’, richin nutz’aqatisaj ri na’oj.
 
Re jun tzij re’ nto’on richin nuya’ jun na’oj richin jun k’ojolib’äl, chupam ri b’ab’, richin nutz’aqatisaj ri na’oj.
−
Chi/ch, pa/pan.  
+
<poem>
−
Ch toq k’o jun acht’as achi’el ri –e’ naqaj rik’in .
+
'''Chi/ch, pa/pan.'''
−
Pa toq chuwäch ri tzij ntikïr el rik’in ch’akultzij.
+
 
−
Pan toq chuwäch ri tzj ntikïr el rik’in k’uxatzij.
+
'''Ch''' toq k’o jun acht’as achi’el ri –e’ naqaj rik’in .
−
Xipalaqin Pa b’ey.
+
'''Pa''' toq chuwäch ri tzij ntikïr el rik’in ch’akultzij.
−
Pan awän xwa’ wi ri achin.
+
'''Pan''' toq chuwäch ri tzj ntikïr el rik’in k’uxatzij.
−
Chawe xuya’ ri jäl ri ti ak’wal.
+
 
−
Chi nuk’u’x xk’oje’ wi kan ri taq awäch.
+
Xipalaqin '''Pa''' b’ey.
−
49. b’anoj tzij.
+
'''Pan''' awän xwa’ wi ri achin.
 +
'''Cha'''we xuya’ ri jäl ri ti ak’wal.
 +
'''Chi''' nuk’u’x xk’oje’ wi kan ri taq awäch.
 +
</poem>
 +
==t’as tzij==
 +
''sintagma nominal''
 +
Jun t’as tzij jun molaj tzij junam yesamäj richin nkiya’ ri na’oj. K’atzinel chi ri ruk’u’x ri molaj tzij, jun t’as.
 +
 
 +
:Xb’e <u>ri nutata’.</u>
 +
:<u>Re jun ley winaqi’ re’</u> man e aj tz’olojya’ ta.
 +
:<u>Ja ri achin</u> xxajo rik’in <u>ri rute’.</u>
 +
 
 +
==b’anoj tzij==
 +
''sintagma verbal''
 
Jun b’anoj tzij jun molaj tzij junam yesamäj richin nkiya’ ri na’oj. K’atzinel chi ri ruk’u’x ri molaj tzij, jun b’anoj.
 
Jun b’anoj tzij jun molaj tzij junam yesamäj richin nkiya’ ri na’oj. K’atzinel chi ri ruk’u’x ri molaj tzij, jun b’anoj.
−
Xiwa’ el chi wochoch.
  −
Xiruchikmayij apo pa q’aq’ ri achi.
  −
Xb’iyin aq’anäj ri achi pa rochoch.
  −
47. t’as tzij
  −
Jun t’as tzij jun molaj tzij junam yesamäj richin nkiya’ ri na’oj. K’atzinel chi ri ruk’u’x ri molaj tzij, jun t’as.
  −
Xb’e ri nutata’.
  −
Re jun ley winaqi’ re’ man e aj tz’olojya’ ta.
  −
Ja ri achin xxajo rik’in ri rute’.
     −
+
:<u>Xiwa’ el</u> chi wochoch.
−
52. ch’ab’an b’alel.
+
:<u>Xiruchikmayij apo</u> pa q’aq’ ri achi.
−
Re’ na’oj re’ man kan ta chik nuya’ pa qach’ab’äl kaqchikel. Po k’a k’o na kan ri retal chupam ri tzij.
+
:<u>Xb’iyin aq’anäj</u> ri achi pa rochoch.  
−
A Xwan xuchapab’ej richin ri kej pa b’ey.
+
 
−
Xusamajib’ej ri ulew ri nutata’.
+
==Ch’ab’an k’uluyom==
−
50. Ch’ab’an k’uluyom:
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 +
''Voz pasiva''
 +
 
 
Re na’oj re’ chupam ri qach’ab’äl nuya’ ruq’ij ri k’uluxel richin ri na’oj nub’ij chupam ri b’anoj.
 
Re na’oj re’ chupam ri qach’ab’äl nuya’ ruq’ij ri k’uluxel richin ri na’oj nub’ij chupam ri b’anoj.
−
Ja ri äk’ xchap ruma ri tz’i’.
+
 
−
Ja ri ak’wal xb’an ri rusamaj ruma rute’.
+
:<u>Ja ri äk’</u> xchap ruma ri tz’i’.
−
Ja ri ala’ xch’ay kuma ri rana’.
+
:<u>Ja ri ak’wal</u> xb’an ri rusamaj ruma rute’.
−
Ja ri xtän xq’etëx ruma ri ala’.
+
:<u>Ja ri ala’</u> xch’ay kuma ri rana’.
−
51 ch’ab’an b’anayom
+
:<u>Ja ri xtän</u> xq’etëx ruma ri ala’.
 +
 
 +
==ch’ab’an b’anayom==
 +
''voz antipasiva''
 +
 
 
Re na’oj re’ nuya’ ruq’ij ri b’anb’anel chupam ri qach’ab’äl.
 
Re na’oj re’ nuya’ ruq’ij ri b’anb’anel chupam ri qach’ab’äl.
−
Ja ri ak’wal xqumu richin ri
  −
q’or.
  −
Ja ri ala’ xq’eten richin ri xtän.
  −
Ja ri ch’u’j xch’ayon kan.
     −
Samaj richin ri tijonel:  
+
:<u>Ja ri ak’wal</u> xqumu richin ri q’or.
 +
:<u>Ja ri ala’</u> xq’eten richin ri xtän.
 +
:<u>Ja ri ch’u’j</u> xch’ayon kan.
 +
 
 +
==ch’ab’an b’alel==
 +
''voz instrumental.''
 +
Re’ na’oj re’ man kan ta chik nuya’ pa qach’ab’äl kaqchikel. Po k’a k’o na kan ri retal chupam ri tzij.
 +
 
 +
A Xwan xuchap<u>ab’ej</u> richin ri kej pa b’ey.
 +
 
 +
Xusama<u>jib’ej</u> ri ulew ri nutata’.
 +
 
 +
'''Samaj richin ri tijonel:'''
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 
Tatzijoj, tanuk’u’ chi kiwäch ri tijoxela’, ri ojb’enäq chupam ri qak’aslemal.
 
Tatzijoj, tanuk’u’ chi kiwäch ri tijoxela’, ri ojb’enäq chupam ri qak’aslemal.
 
Tatzijoj chi ke chi ri oyowal ruya’om pe chi ruwach’ulew ma k’o ta ruk’amon pe ri winäq. Qonojel ri oj k’o chupam ri loq’oläj ruwach’ulew, k’atzinel chi qachib’il qi, k’atzinel chi qach’alal qi’.
 
Tatzijoj chi ke chi ri oyowal ruya’om pe chi ruwach’ulew ma k’o ta ruk’amon pe ri winäq. Qonojel ri oj k’o chupam ri loq’oläj ruwach’ulew, k’atzinel chi qachib’il qi, k’atzinel chi qach’alal qi’.
 
Qak’utu’ ri b’anoj utzil, ri ajowab’anem, ri to’onem chi kiwäch. K’o chi nqachüp ruwäch ri itzelal pa qak’u’x, pa qatinamit. Toq xtaya’ rub’ixik ronojel re’, taya’ rusik’ixik richin re tzijonem re’ chi ke.
 
Qak’utu’ ri b’anoj utzil, ri ajowab’anem, ri to’onem chi kiwäch. K’o chi nqachüp ruwäch ri itzelal pa qak’u’x, pa qatinamit. Toq xtaya’ rub’ixik ronojel re’, taya’ rusik’ixik richin re tzijonem re’ chi ke.
 +
 
Pa jun k’ichelaj , ke taq la’ pa jun molomïk juyu’, chi kikojol ri chikopi’, k’ jun utiw ruchapom runa’ojixik atux ta nub’än richin yeb’erutija’ awäj pa tinamït.
 
Pa jun k’ichelaj , ke taq la’ pa jun molomïk juyu’, chi kikojol ri chikopi’, k’ jun utiw ruchapom runa’ojixik atux ta nub’än richin yeb’erutija’ awäj pa tinamït.
 
Re utiw re’ xutzijoj chi ke ch’aqa’ chik rach’alal ri nuna’ojij. Ri rach’alal ütz xkak’axaj ri rutzij. Ke ri’ xkiya’ chi kiwäch achike q’ij xkeb’ekichapa’ ri äk’, ri patx, ri qo’l. chupam ri juyu’ ri’, k’o jun umül ri xrak’axaj ronojel ri nkina’ojij ri utiwa’. Ke ri’ xb’erutzijoj chi ke ri wakx, ri kej, ri tz’i’, ri äk’, ri qo’l, ri patx chuqa’ chi ke ch’aqa’ chik awäj ri e k’o pa tinamït.
 
Re utiw re’ xutzijoj chi ke ch’aqa’ chik rach’alal ri nuna’ojij. Ri rach’alal ütz xkak’axaj ri rutzij. Ke ri’ xkiya’ chi kiwäch achike q’ij xkeb’ekichapa’ ri äk’, ri patx, ri qo’l. chupam ri juyu’ ri’, k’o jun umül ri xrak’axaj ronojel ri nkina’ojij ri utiwa’. Ke ri’ xb’erutzijoj chi ke ri wakx, ri kej, ri tz’i’, ri äk’, ri qo’l, ri patx chuqa’ chi ke ch’aqa’ chik awäj ri e k’o pa tinamït.
 +
 
Xa xe k’a ri chikopi’ man xkak’axaj ta, man xkinimaj ta rutzij ri ti umül.
 
Xa xe k’a ri chikopi’ man xkak’axaj ta, man xkinimaj ta rutzij ri ti umül.
 
Xulqa’ k’a ri q’ij richin yeb’e pa tinamït chi kichapik ri chikopi’, ri utiwa’. Eqal eqal xejel apo pa tinamït. Nab’ey xejupe’ chunaqaj kiko’k ri äk’, achi’el yeb’a’on tz’i’ xkib’än richin an yetz’etetäj ta.
 
Xulqa’ k’a ri q’ij richin yeb’e pa tinamït chi kichapik ri chikopi’, ri utiwa’. Eqal eqal xejel apo pa tinamït. Nab’ey xejupe’ chunaqaj kiko’k ri äk’, achi’el yeb’a’on tz’i’ xkib’än richin an yetz’etetäj ta.
Línea 781: Línea 1302:     
Pa ruka’n q’ij k’ïy chi ke ri awäj man e k’o ta chik. K’a k’a ri’ xkinimaj rutzij ri ti umül, k’a ri’ yalan xkixib’ij qa ki’. K’a ri’ xkiya’ chi kiwäch atux xtikib’än richin yekoqotaj el ri utiwa’. Ri awäjxech’o rik’in ri tikur richin xkik’utuj utzil chi re: rat tukur, kan ojer chik oj at ato’on pe, ruma ri’ nqak’utuj jun nimaläj utzil chawe wakami, richin xke’anacha ta pe ri utiwa’ toq xkeqa pe, ruma yalan ch’a’oj kib’anom chi qa, xecha’ chi re.
 
Pa ruka’n q’ij k’ïy chi ke ri awäj man e k’o ta chik. K’a k’a ri’ xkinimaj rutzij ri ti umül, k’a ri’ yalan xkixib’ij qa ki’. K’a ri’ xkiya’ chi kiwäch atux xtikib’än richin yekoqotaj el ri utiwa’. Ri awäjxech’o rik’in ri tikur richin xkik’utuj utzil chi re: rat tukur, kan ojer chik oj at ato’on pe, ruma ri’ nqak’utuj jun nimaläj utzil chawe wakami, richin xke’anacha ta pe ri utiwa’ toq xkeqa pe, ruma yalan ch’a’oj kib’anom chi qa, xecha’ chi re.
 +
 
Ke ri’ xkiya’ hi kiwächl. Toq xok pe i aq’a’ xe’ulqa ri utiwa’. Toq ri tikur xerutz’ët chanin xb’ixan pe: kur, kur, kur
 
Ke ri’ xkiya’ hi kiwächl. Toq xok pe i aq’a’ xe’ulqa ri utiwa’. Toq ri tikur xerutz’ët chanin xb’ixan pe: kur, kur, kur
 +
 
Xa xe xkak’axaj rub’ix ri tukur, ri awäj xeb’e’el pe pa taq kisok: ri tz’i’, ri wakx, ri kej pa kikoral; ri patx. Ri äk’, ri mama’ xech’o pe.
 
Xa xe xkak’axaj rub’ix ri tukur, ri awäj xeb’e’el pe pa taq kisok: ri tz’i’, ri wakx, ri kej pa kikoral; ri patx. Ri äk’, ri mama’ xech’o pe.
 +
 
Ri karne’l _b’e, b’e, b’e_xecha’. Ri kajaw ri awäj xeto’on chuqa’ richin xekoqotaj el ri utiwa’. Konojel xe’ok pa k’ichelaj, k’oj utiwa’ xesokotäj el.
 
Ri karne’l _b’e, b’e, b’e_xecha’. Ri kajaw ri awäj xeto’on chuqa’ richin xekoqotaj el ri utiwa’. Konojel xe’ok pa k’ichelaj, k’oj utiwa’ xesokotäj el.
 +
 
Ri utiwa’ xyakatäj janila koyowal chuqa’ kimunil ruma man xya’ ta chike richin xekitïj ri awäj. Ja k’a ri umül xrewala’ ri’ pa taq jul richin man nqa ta pa kiq’a’ ri utiwa’.
 
Ri utiwa’ xyakatäj janila koyowal chuqa’ kimunil ruma man xya’ ta chike richin xekitïj ri awäj. Ja k’a ri umül xrewala’ ri’ pa taq jul richin man nqa ta pa kiq’a’ ri utiwa’.
 +
 
Chupam ri q’ij ri’ ri utiwa’ xkina’ojij ye’ok saliläj taq chikopi’ richin nïm ch’a’oj xtikib’än. Ja k’a ri awäj xkiya’ chi kiwäch atux xtikib’än richin man yetïj ta.
 
Chupam ri q’ij ri’ ri utiwa’ xkina’ojij ye’ok saliläj taq chikopi’ richin nïm ch’a’oj xtikib’än. Ja k’a ri awäj xkiya’ chi kiwäch atux xtikib’än richin man yetïj ta.
    
Konojel ri chikopi’ xesamäj richin man yech’akatäj ta. Xkib’anala’ moloj pa ruwi’ ruchajixik ri kik’aslemal. Chuqa’ xkitäq rutzijol pa ch’aqa’ chik tinamït, pa ch’aqa’ chik koral. Konojel ri awäj, ri chikopi’, xkito’ ki’ chi kiwäch ri utiwa’.
 
Konojel ri chikopi’ xesamäj richin man yech’akatäj ta. Xkib’anala’ moloj pa ruwi’ ruchajixik ri kik’aslemal. Chuqa’ xkitäq rutzijol pa ch’aqa’ chik tinamït, pa ch’aqa’ chik koral. Konojel ri awäj, ri chikopi’, xkito’ ki’ chi kiwäch ri utiwa’.
−
Samaj kichin tijoxela’.
+
 
 +
'''Samaj kichin tijoxela’.'''
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
Tatz’ib’aj ka’i’ oxi’ taq cholaj tzij chi rij ri xawak’axaj kan chi rij ri ti tzijonem.  
 
Tatz’ib’aj ka’i’ oxi’ taq cholaj tzij chi rij ri xawak’axaj kan chi rij ri ti tzijonem.  
 +
 
Takanoj ronojel ri taq b’ab’ ri nub’ij chi ma tib’an ta samaj, k’ojom chi pa ja ti cholon tzij.  
 
Takanoj ronojel ri taq b’ab’ ri nub’ij chi ma tib’an ta samaj, k’ojom chi pa ja ti cholon tzij.  
 +
 
Takanoj ronojel ri taq qi’ri’il ronojel ri neqa awäch chi rij. Toq xtilitäj ronojel, nab’än jun utzil nakanoj oxi’ rik’in yasamäj rik’in chi nawelesaj ri jotayin tzij chi rij.  
 
Takanoj ronojel ri taq qi’ri’il ronojel ri neqa awäch chi rij. Toq xtilitäj ronojel, nab’än jun utzil nakanoj oxi’ rik’in yasamäj rik’in chi nawelesaj ri jotayin tzij chi rij.  
 +
 
Takanoj oxi’ nimatzij akuchi’ k’ojon wi k’uluyom rik’in oxi’ chuqa’ chi rij b’anayom.
 
Takanoj oxi’ nimatzij akuchi’ k’ojon wi k’uluyom rik’in oxi’ chuqa’ chi rij b’anayom.
 +
 
Takanoj ronojel ri taq ruk’ojlemal tzij k’o chupam richolon tzij.
 
Takanoj ronojel ri taq ruk’ojlemal tzij k’o chupam richolon tzij.
 +
 
Tatz’ib’aj achike winaqi’ yenatäx chupam ri ti tzijonem.
 
Tatz’ib’aj achike winaqi’ yenatäx chupam ri ti tzijonem.
    
¿achike nana’ojij ri kan ütz k’o chupam ri tzijonem? Tab’ana’ jun utzil tatz’ib’aj ronojel.
 
¿achike nana’ojij ri kan ütz k’o chupam ri tzijonem? Tab’ana’ jun utzil tatz’ib’aj ronojel.
 +
 
Tajunamisaj ri utziläj na’oj xrïl ri utiw. Chupam rat, ja ri at k’o chupam ri tijob’äl.
 
Tajunamisaj ri utziläj na’oj xrïl ri utiw. Chupam rat, ja ri at k’o chupam ri tijob’äl.
 +
 
Tab’ana’ jun achib’äl richin ri k’isib’äl na’oj xkeb’än ri utiw, rik’in ri umül. Toq xkak’achoj  
 
Tab’ana’ jun achib’äl richin ri k’isib’äl na’oj xkeb’än ri utiw, rik’in ri umül. Toq xkak’achoj  
 
natzijoj chuqa’ natz’ib’aj rat ri na’oj xab’än rachib’äl
 
natzijoj chuqa’ natz’ib’aj rat ri na’oj xab’än rachib’äl
 +
==Referencias==
 +
 +
[[Categoría:Comunicación y Lenguaje]] [[Categoría:Educación Bilingüe]][[Category:Book:Nuestro_idioma_en_la_escuela_-_Kaqchikel]]
Carlos Mulul
nuke, Administradores
30 170

ediciones

Obtenido de «https://cnbguatemala.org/wiki/Especial:MobileDiff/54769...55516»