nuke, Administradores
30 170
ediciones
Cambios
Busca en cnbGuatemala con Google
Nuestro idioma en la escuela/Tz'utujiil/Lectura-comprensión lectora (editar)
Revisión del 00:16 7 dic 2017
, hace 6 añossin resumen de edición
#¿Naq rutikon ja ri aachi?
#¿Naq rutikon ja ri aachi?
:#Aab’aj
#:Aab’aj
:#Chee’
#:Chee’
:#Ik’ooy
#:Ik’ooy
:#Iik
#:Iik
#¿B’aar nek’ayiin qaaj wi’ ja ti aachi?
#¿B’aar nek’ayiin qaaj wi’ ja ti aachi?
:#Pa Juuyu’
#:Pa Juuyu’
:#Pa Chaj
#:Pa Chaj
:#Pa Taq’aaj
#:Pa Taq’aaj
:#Pa Tz’unun Na’
#:Pa Tz’unun Na’
#¿naq ruub’ii’ ja winaq k’amoyoon eel ja ri ik’ooy?
#¿naq ruub’ii’ ja winaq k’amoyoon eel ja ri ik’ooy?
:#Q’isoom
#:Q’isoom
:#Elaq’oom
#:Elaq’oom
:#Choyol sii’
#:Choyol sii’
:#B’anol jab’
#:B’anol jab’
#¿B’aar chi ri yikoom wi’ ja ti ik’ooy toq xrili ja :#rajawaal?
#¿B’aar chi ri yikoom wi’ ja ti ik’ooy toq xrili ja :#rajawaal?
:#Pa ruub’i’ chee’
#:Pa ruub’i’ chee’
:#Chi ruxikin jaay
#:Chi ruxikin jaay
:#Pa b’eey
#:Pa b’eey
:#Chi ruuxee’ ch’ajtaal
#:Chi ruuxee’ ch’ajtaal
#¿Naq xuluq’ijla’ ja ti aachi toq xmeloj pe?
#¿Naq xuluq’ijla’ ja ti aachi toq xmeloj pe?
:#Ruk’ajool
#:Ruk’ajool
:#Rume’aal
#:Rume’aal
:#Rixjayiil
#:Rixjayiil
:#Ruutee’
#:Ruutee’
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil hombre y mujer.png|right|105px]]
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil hombre y mujer.png|right|105px]]
'''ja utiiw k’in ja umul'''
'''ja utiiw k’in ja umul'''
Tab’ana’ jun utziil tajuch’u’ ja ti tziij ja nruuk’ul rii’ ruk’iin ja nimatziij. Takanooj chi paam ja juun ka’i’ taq tziij k’o chi ruuxee’ ja nimatziij.
Tab’ana’ jun utziil tajuch’u’ ja ti tziij ja nruuk’ul rii’ ruk’iin ja nimatziij. Takanooj chi paam ja juun ka’i’ taq tziij k’o chi ruuxee’ ja nimatziij.
#¿Ee jaru’ ja chikopaa’ ee k’o chi paam ja choloon tziij ri’?
juun
#:juun
ka’i’
#:ka’i’
kaji’
#:kaji’
jo’oo’
#:jo’oo’
oxi’
#:oxi’
wuquu’
wuquu’
#¿Naq chi ke ja mariil nruub’iq’ ruuchuub’?
ch’ooy
#:ch’ooy
tz’i’
#:tz’i’
kuuk
#:kuuk
utiiw
#:utiiw
imul
#:imul
ak’
#:ak’
#¿Naq chi naquunaal xruuchap kaan ja uutiiw?
Aab’aj
#:Aab’aj
Sii’
#:Sii’
K’olaaj
#:K’olaaj
Chee’
#:Chee’
Ya’
#:Ya’
Suutz’
#:Suutz’
#¿naq k’a ja nuusil rii’ ja xq’olab’ex kaan ja uutiiw?
Ya’
#:Ya’
Iiq’
#:Iiq’
Xokomeel
#:Xokomeel
Suutz’
#:Suutz’
Jab’
#:Jab’
Muuj
#:Muuj
#¿Naq xruub’iij ja utiiw chi re ja imul?
#:Natnuq’eteej
#:Natwoq’eej
#:Natnuutiij
#:Natnukamisaaj
#:Natnuuch’ob’
#:Natnuwarisaaj.
#¿b’aar chi ri’ xilitaj wi’ ja ti imul?
#:Chi ruuxee’ ch’ajt
#:Pa ruub’i’ juuyu’
#:Pa ruxikin jaay
#:Chi kaaj
#:Chi ruuxee’ pek
#:Pa ruuwi’ jaay
==K’ulub’a’neem k’utuxik, b’aar chi ri’ rajawaxiik chi nrajo’ jun ka’i’ nimatziij.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil mujer.png|right|110px]]
''Responde preguntas que requieren más de una oración.''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(111).png|center|300px]]
==Ojtaqiineem chi riij ja naq qas nb’anowi ja naquun chi paam ja jun cholob’al tziij.==
''
Establece características del o la personaje principal de un relato.''
==Ojtaqiineem chi riij ja naq qas nb’anowi ja ruukaab’ saamaaj chi paam ja cholob’al tziij==
''Establece características de los personajes secundarios.''
==Ojtaqiineem chi riij chi nk’eje’ chi aawach naq rub’anatajiik ja cholob’al tziij.==
''Establece secuencias espaciales.''
==Ojtaqiineem chi riij chi nk’eje’ chi aawach naq rub’anoon ja taq ruuq’a’ ja b’anatajiik k’o chi paam ja cholob’al tziij.==
''Establece secuencias temporales.''
==K’o chi nruub’an k’in relisaaj ch’uti’n taq na’ooj chi riij jun nimalaj tzijooneem.==
''Realiza inferencias.''
==Ojtaqiineem chi riij rumoliik taq na’ooj chi riij jun nimalaj tzijooneem.==
''Establece conclusiones.''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil mujer.png|right|110px]]
'''Ja keej k’in ja xpeq'''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil hombre y mujer.png|right|105px]]
K’o juutiij ja keej k’in ja xpeq xkijl kii’ pa jun le’lik. Ja xpeq qas rayewaal chi re ja keej, rumaal chi qas q’o’l ja keej. Rumaal chaqajaa’ chi ruyoon ari jaa’ qas q’axinaq nub’atataj rii’ chi keewach konojeel ja chikop.
K’o juutiij ja keej k’in ja xpeq xkijl kii’ pa jun le’lik. Ja xpeq qas rayewaal chi re ja keej, rumaal chi qas q’o’l ja keej. Rumaal chaqajaa’ chi ruyoon ari jaa’ qas q’axinaq nub’atataj rii’ chi keewach konojeel ja chikop.
Ja k’a xpeq, nunojiij k’in nraajo’ nruuch’ak ja keej, keewa’ xruub’iij chi re ri’. Qab’ana’ jun tojtob’eneem naq xtopon chi qe kelele’. Xkeeb’iij chi kib’iil kii’, xkeech’ob’ naq q’iij nkeeb’an ja tojtob’een rii’iil chi re ja b’atatan rii’iil, xkeeb’iij naq xtopon chi ke najb’eey ruk’iin ja jun chee’ ja k’o opoon chi ke waah.
Ja k’a xpeq, nunojiij k’in nraajo’ nruuch’ak ja keej, keewa’ xruub’iij chi re ri’. Qab’ana’ jun tojtob’eneem naq xtopon chi qe kelele’. Xkeeb’iij chi kib’iil kii’, xkeech’ob’ naq q’iij nkeeb’an ja tojtob’een rii’iil chi re ja b’atatan rii’iil, xkeeb’iij naq xtopon chi ke najb’eey ruk’iin ja jun chee’ ja k’o opoon chi ke waah.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(112).png|center|300px]]
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(113.1).png|right|200px]]
K’ajk’ari’ ja xpeq xruumaj ch’ob’ooj naq xtruub’an chi re ja keej toq xtruuch’ak. Xruuch’ob’ chi nb’erukanooj chik julee’ rachib’iil. K’ajk’ari’ xb’e kuk’iin juulee’ rachib’iil xruumaaj kiq’ijloxiik konojeel, k’in keewa’ xruub’iij chi ke ri’. Maxta k’a newajo’ nineto’ chi re jun b’atatan rii’iil, nwaajo’ nch’ek ja keej, xarwari’ nwaajo’ nto’iik ne’ chi ke. Chaqajaa’ xruub’iij chi ke ja naq ruch’ab’oon. K’ajk’ari’ ja juulee’ chik xkeech’ob’ naq chi utzilaal nkeeto’ wi’ ja kachib’iil.
K’ajk’ari’ xkeeb’iij chi re. Utz k’aari’ natqaato’. Naq k’a ja nqaab’an ojoj, neche’i.
K’ajk’ari’ xruub’iij chi ke ja ri ee to’oonelaa’. Inin ninb’e chi ruuxee’ ja jun chee’ le’, ja k’a ri ixix pa cholaaj neeb’an, ja b’aar chi ri’ xtok’owi ja keej, k’a b’aar chi ri xtel pe wi’ ja keej k’in k’a b’aar chi ri’ xtopoon wi’, ne’ chi ke.
K’ajk’ari’ xruub’iij chi ke ja ri ee to’oonelaa’. Inin ninb’e chi ruuxee’ ja jun chee’ le’, ja k’a ri ixix pa cholaaj neeb’an, ja b’aar chi ri’ xtok’owi ja keej, k’a b’aar chi ri xtel pe wi’ ja keej k’in k’a b’aar chi ri’ xtopoon wi’, ne’ chi ke.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(113.2).png|right|200px]]
Toq xopooni ja q’iij rixiin ja b’atatan rii’iil, konojeel chik ja xpeq kiwawaan chik kii’ chi ruuchii’ ja b’eey, utz k’a chi ma keetz’ejt rumaal ja keej, xa ruuyoon, ja najb’eey xpeq k’o chi runaqaaj ja keej, utz k’a nruutz’et chi k’ooli ja xpeq k’in juunaam xke’el eel.
Toq xopooni ja q’iij rixiin ja b’atatan rii’iil, konojeel chik ja xpeq kiwawaan chik kii’ chi ruuchii’ ja b’eey, utz k’a chi ma keetz’ejt rumaal ja keej, xa ruuyoon, ja najb’eey xpeq k’o chi runaqaaj ja keej, utz k’a nruutz’et chi k’ooli ja xpeq k’in juunaam xke’el eel.
K’ajk’ari’ xe’el eel, ja k’a keej xruub’iij chi re ja xpeq.
K’ajk’ari’ xe’el eel, ja k’a keej xruub’iij chi re ja xpeq.
Jo’ k’a ne’e ja keej. Ja k’a keej xruumaj b’atataan rii’, toq ruk’aqoon opoon chik juun, ka’i’, oxi’ meej rii’, toq xk’axaaj opoon chi re ja xpeq-
Jo’ k’a ne’e ja keej. Ja k’a keej xruumaj b’atataan rii’, toq ruk’aqoon opoon chik juun, ka’i’, oxi’ meej rii’, toq xk’axaaj opoon chi re ja xpeq-
¿Xpeq b’aar chi ri’ at k’o kaan wi’? ne’e
¿Xpeq b’aar chi ri’ at k’o kaan wi’? ne’e
Ja k’a xpeq xuk’ulub’a’ to. In b’enaq opoon chi aawach ri’, ne’e.
Ja k’a xpeq xuk’ulub’a’ to. In b’enaq opoon chi aawach ri’, ne’e.
Toq xuk’axaaj ja xb’i’x chi re rumaal ja xpeq, aninaq chik na xb’e, xk’amak’a rajniim ja keej, k’ajk’ari’ xruub’iij chik chi re ja xpeq.
Toq xuk’axaaj ja xb’i’x chi re rumaal ja xpeq, aninaq chik na xb’e, xk’amak’a rajniim ja keej, k’ajk’ari’ xruub’iij chik chi re ja xpeq.
Xpeq b’aar chi ri’ at k’o kaan wi’, ne’e. Waawee’ ri’ in najb’eyaal chi aawach, nex chik ja keej.
Xpeq b’aar chi ri’ at k’o kaan wi’, ne’e. Waawee’ ri’ in najb’eyaal chi aawach, nex chik ja keej.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(114).png|center|300px]]
Ja k’a keej qas ch’ob’ooj chik k’ooli rumaal, chi qitziij wi’ chi q’axinaq ja xpeq, ja k’a ri jaa’ xko’si rumaal q’axinaq nruub’an. Xk’axaaj chik juutiij chi re ja xpeq. Xpeq ¿naq ok’onaq chi qe?, ne’e ja keej.
Ja k’a xpeq xuk’ulub’a’ chik. Ma taq’isaaj ta aawii’ at nuch’akoon wa’an ne’e, ja xpeq.
Ja toq xa chik juutz’iit majaan ke’opooni, toq xrak’axaaj chik juutiij chi re. Xpeq la majaan katopooni, ne’e
Ja toq xa chik juutz’iit majaan ke’opooni, toq xrak’axaaj chik juutiij chi re. Xpeq la majaan katopooni, ne’e
Ja k’a xpeq xuk’ulub’a’. In k’o chik b’aar chi ri’ ja qaab’iin kaan wi’, ne’e ja xpeq.
Ja k’a xpeq xuk’ulub’a’. In k’o chik b’aar chi ri’ ja qaab’iin kaan wi’, ne’e ja xpeq.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(115).png|center|300px]]
Toq xe’opooni, ja keej q’anij elinaq pe chik raaq’ chi ruuqul, rumajk ja ko’seem. Ja k’a xpeq chaqajaa’ keeri’ nruub’an chiqajaa’ utz k’a ma tilitaj rumaal ja keej.
Xa k’a q’anij chi ri wi’, k’o wi’ toq xruumaj b’atataan rii’ ja keej, q’anij k’a ma xruusil ta wi rii’ ari’, ja najb’eey xpeq.
Xa k’a q’anij chi ri wi’, k’o wi’ toq xruumaj b’atataan rii’ ja keej, q’anij k’a ma xruusil ta wi rii’ ari’, ja najb’eey xpeq.
Ja xruuchob’ ja keej q’anij itzeel nruub’an chi re ja xpeq. Rumaal chi xruuch’ob’ ari jaa’ chi ja xpeq ma tikowiini nub’atataaj rii’, xar wari’ ja xpeq ma nakanik ta xruuch’ob’ naq xruub’an chi re ja keej. Ja xruub’an xeruumol konojeel ja rachib’iil ja xkeech’ak wi’ ja keej. Xa k’a rumajk ari’ toq ma katkowiin chi riij jun naquun, utz chi naach’ob naq nato’b’eej aawii’ chi paam ja naquun; xar wari’ takojo’ aawi’ chi b’ajniik. Ch’ob’ooj, saamaaj nrojb’eej ja utzilaj taq naquun chi paam ja k’asalemaal, ma katnakama’y ta chi ruuwach, ma tab’iij ta atat chi ma katkowiini, qonojeel chi nojkowiini nqaach’ob’ jun utzilaj na’ooj k’in chi nqaak’am qii’ chi rukonoxiik k’in rub’ajniik ja to’ooneem k’in ajob’eneem.
Ja xruuchob’ ja keej q’anij itzeel nruub’an chi re ja xpeq. Rumaal chi xruuch’ob’ ari jaa’ chi ja xpeq ma tikowiini nub’atataaj rii’, xar wari’ ja xpeq ma nakanik ta xruuch’ob’ naq xruub’an chi re ja keej. Ja xruub’an xeruumol konojeel ja rachib’iil ja xkeech’ak wi’ ja keej. Xa k’a rumajk ari’ toq ma katkowiin chi riij jun naquun, utz chi naach’ob naq nato’b’eej aawii’ chi paam ja naquun; xar wari’ takojo’ aawi’ chi b’ajniik. Ch’ob’ooj, saamaaj nrojb’eej ja utzilaj taq naquun chi paam ja k’asalemaal, ma katnakama’y ta chi ruuwach, ma tab’iij ta atat chi ma katkowiini, qonojeel chi nojkowiini nqaach’ob’ jun utzilaj na’ooj k’in chi nqaak’am qii’ chi rukonoxiik k’in rub’ajniik ja to’ooneem k’in ajob’eneem.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil hombre y mujer.png|right|105px]]
'''Tijoxeel:'''
''(que responde a las destrezas 4 a 10, )''
*Tacholo’ k’in tatz’ijb’aaj naq chi naquunaal utz xkeeb’an ja xpeq chi ruuwach ja keej. (con 2-3 lineas)
*Tatz’ijb’aaj juun ka’i’ taq tziij ja k’ooli nruub’iij chi xruub’an ja keej, kani’ chi re taq k’u’xatziij.
*Naq jalajoxinaq chi ke ja ri ee ka’i’ keewach chikop ja netzijoon chi paam ja ti choloon tziij ri. Tatz’ijb’aaj k’in tak’utu’ chi rujalib’en rii’.
*¿Naq chi naquuniil ja maqasta k’o rik’a’tz chi ke chi ee ka’i’ chikopii’.?
*¿Naq chi na’ojiil xawasaaj chi riij atat ja xkeeb’an ja juulee’ chikop le’?
*Tab’ana’ kachib’al ja chikopii’ ee k’o chi paam ja ti choloo tziij.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(117).png|center|300px]]
==Nq’a’x chi ruuwach, nrak’axaaj k’in nruuk’am eel rub’eyaal ja tz’ijb’atali.==
Comprende y sigue instrucciones escritas.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil mujer.png|right|110px]]
Kaamiik k’o chi ja taq ak’alaa’ nkeeb’an jun ti kisamaaj: Ja ti saamaaj nkeeb’an k’o chi nch’oob’ chi keewach rumaal ja tijooneel k’in nkeek’am rub’eyaal ja ti rucholaaj ri’. Ja ti saamaaj nkeeb’an XIK’AWUUJ.
''Comprende y sigue instrucciones escritas.''
Kaamiik k’o chi ja taq ak’alaa’ nkeeb’an jun ti kisamaaj: Ja ti saamaaj nkeeb’an k’o chi nch’oob’ chi keewach rumaal ja tijooneel k’in nkeek’am rub’eyaal ja ti rucholaaj ri’. Ja ti saamaaj nkeeb’an Xik’awuuj.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(118).png|center|300px]]
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil hombre y mujer.png|right|105px]]
'''Xik’awuuj (''barrilete'')'''
¿Naq nk’atziin chi rub’ajniik ja xik’awuuj? ¿la awojtaq?. Ja wi ma awojtaq ta, kaamiik k’o chi nqojtaqiij, k’in utz tab’ana’ chi rusuk’ixiik ja nk’utux chi aawe.
¿Naq nk’atziin chi rub’ajniik ja xik’awuuj? ¿la awojtaq?. Ja wi ma awojtaq ta, kaamiik k’o chi nqojtaqiij, k’in utz tab’ana’ chi rusuk’ixiik ja nk’utux chi aawe.
Ja nk’atziin chi re ja jun xik’awuuj: mees, q’iin, tz’ajab’al, ch’upib’al, wuuj k’in tz’ib’ab’al.
Ja nk’atziin chi re ja jun xik’awuuj: mees, q’iin, tz’ajab’al, ch’upib’al, wuuj k’in tz’ib’ab’al.
¿Naq nqaab’an chi re rub’ajniik?
Najb’eey:
'''¿Naq nqaab’an chi re rub’ajniik?'''
<poem>
'''Najb’eey:'''
K’o chi nqakanooj qaamees. Ja taq mees k’o chi nqiil pa juuyu’, ja nuk’a’ni ja ri’ ja taq rumokaaj taq k’im.
K’o chi nqakanooj qaamees. Ja taq mees k’o chi nqiil pa juuyu’, ja nuk’a’ni ja ri’ ja taq rumokaaj taq k’im.
Ruukaab’:
'''Ruukaab’:'''
K’o chi nqejtaaj ja runimaal ja taq mees, rumaal chi jaari’ rejtaal nqaab’an ja xik’awuuj.
K’o chi nqejtaaj ja runimaal ja taq mees, rumaal chi jaari’ rejtaal nqaab’an ja xik’awuuj.
Roox:
'''Roox:'''
Nqaaya’ ruxalq’a’tiil ja taq mees k’in nqaaxim pa runik’ajaal chi re jun q’iin. Ja q’iin nim raqan nqelisaaj kaan rumaal chi nk’atziin chik na pa ruk’isib’aal, k’in chi ri’ nqaaxim eel wi’, ja nimaq’iin chi nqejtz’ab’eej.
Nqaaya’ ruxalq’a’tiil ja taq mees k’in nqaaxim pa runik’ajaal chi re jun q’iin. Ja q’iin nim raqan nqelisaaj kaan rumaal chi nk’atziin chik na pa ruk’isib’aal, k’in chi ri’ nqaaxim eel wi’, ja nimaq’iin chi nqejtz’ab’eej.
Nqakanooj rutza’m jun ja mees ja qaximoon chik pa runik’ajaal, ja b’aar nqaaxim eel wi’ ja q’iin ja nqasutiij chi ruutza’m chi jujuuneel ja taq mees ximitali. Ja q’iin k’o chi nq’a’x pa runik’ajaal ruutza’m ja ti mees, utz k’a ma tijolkopitaj to.
'''Ruukaaj:'''
Roo’:
Nqakanooj rutza’m jun ja mees ja qaximoon chik pa runik’ajaal, ja b’aar nqaaxim eel wi’ ja q’iin ja nqasutiij chi ruutza’m chi jujuuneel ja taq mees ximitali. Ja q’iin k’o chi nq’a’x pa runik’ajaal ruutza’m ja ti mees, utz k’a ma tijolkopitaj to.
Nqaqupiij ja wuuj, utz nqaakoj xa jun rub’oniil chaqajaa’ nqaaxol taq rub’oniil ja wi k’ooli ja taq wuuj, ja wi’ keeri’ xtiqaab’an chi re, qas jab’el rutz’ejtiik neeli. K’o chi nqaaya’ jun q’a’ runimaal chi riij, utz k’a ma k’o ta ruk’ayewaal toq xtiqaatz’aj ja wuuj chi riij ja q’iin.
Ruwaqaaq:
'''Roo’:'''
Toq xtiqupitaji ja ti wuuj, nqaatun ja wi ka’i’ oxi’ taq rub’oniil nqaab’an k’in nqaatz’aj chi re ja tz’ajab’al. Ja k’a wi xa jun rub’oniil ja wuuj, nqaaya’ qaaj ja taq mees qaximoon chi ruuwach ja wuuj xqelisaaj rejtal chi re ja taq mees.
Nqaqupiij ja wuuj, utz nqaakoj xa jun rub’oniil chaqajaa’ nqaaxol taq rub’oniil ja wi k’ooli ja taq wuuj, ja wi’ keeri’ xtiqaab’an chi re, qas jab’el rutz’ejtiik neeli. K’o chi nqaaya’ jun q’a’ runimaal chi riij, utz k’a ma k’o ta ruk’ayewaal toq xtiqaatz’aj ja wuuj chi riij ja q’iin.
Ruuwuuq:
'''Ruwaqaaq:'''
Toq xtiqupitaji ja ti wuuj, nqaatun ja wi ka’i’ oxi’ taq rub’oniil nqaab’an k’in nqaatz’aj chi re ja tz’ajab’al. Ja k’a wi xa jun rub’oniil ja wuuj, nqaaya’ qaaj ja taq mees qaximoon chi ruuwach ja wuuj xqelisaaj rejtal chi re ja taq mees.
'''Ruuwuuq:'''
Kaamiik utz chik nqaatz’aj ja wuuj chi riij ja ti setesik qab’anoom chi re ja taq mees. Toq xtitz’ajataji ja wuuj, nqayab’eej na jun ch’it nimaramaaj utz k’a ma ti tz’oqotaj to. Kaamiiik k’o chik jun qaxik’awuuj.
Kaamiik utz chik nqaatz’aj ja wuuj chi riij ja ti setesik qab’anoom chi re ja taq mees. Toq xtitz’ajataji ja wuuj, nqayab’eej na jun ch’it nimaramaaj utz k’a ma ti tz’oqotaj to. Kaamiiik k’o chik jun qaxik’awuuj.
Ruwajxaaq:
'''Ruwajxaaq:'''
Pa ruk’isib’aal k’o chi nqaakoj oxi’ taq ruutza’m q’iin. Ja najb’eey taq
Pa ruk’isib’aal k’o chi nqaakoj oxi’ taq ruutza’m q’iin. Ja najb’eey taq
ruutza’m ja q’iim k’o chi nqaaxim chi ruutza’m ka’i’ ja taq mees, k’aari’ ja juun qaya’oon kaan owi qaximab’een ruupaam ja taq mees pa runik’ajaal, k’o chi nqaq’axaaj eel chi riij k’in pa runik’ajaal. Toq xtiq’axataji ja q’iin rixiin pa runik’ajaal, k’aari’ nqaatun chi oxi’ k’in k’o chi nruuya’ juunaam rejtaliil pa rixikoniil, pa rikiq’a’iil k’in pa runik’ajaal ja b’aar ximital wi’ja taq mees. Pa ruk’isab’aal natuun chi oxi’ k’aari’ naaxim k’in keeri’ neeli nok ruchakachiik, chi ri’ utz naxim eel chik wi’ jun nimaq’iin utz k’a chi natkowiini natejtz’aan ruk’iin pa xokomeel k’in pa kaqiiq’.
'''Rub’eleej:'''
Rub’eleej:
Kaamiik k’o nach’upuuj chik ka’i’ oxi’ k’utu’ raqan taq wuuj. Toq xtichupitaji naab’us k’aari’ kookoj taq ruuwach ch’upujneem naab’an chi re. Jaari’ ja nok ruuxiik’, ja xik’awuuj. K’o chi naab’an ka’i’ chi kitaq ari’ raqan ja taq wuuj, k’in k’o chi ka’i’ ruuxiik’ nk’eje’i ja xik’awuuj. Toq xtik’achoj ala’ ja ti asamaaj le’, k’o chi naakooj chik julee’ taq wuuj ja nok ruujeey ja xik’awuuj. K’o chi naaya’ jo’oo’ owi waqii’ q’a’ rejtaliil naaya’, k’in oxi’ owi kaji’ jaaj raqan naab’an utz k’a utz nejtz’aani ja xik’awuuj chi kaaj. Toq xtich’upitaji, ja wuuj le’, k’o chi naatuun k’in naatz’aj chi utz, keeri’ nruub’an le’, nk’achoj jun qaxik’awuuj.
Kaamiik k’o nach’upuuj chik ka’i’ oxi’ k’utu’ raqan taq wuuj. Toq xtichupitaji naab’us k’aari’ kookoj taq ruuwach ch’upujneem naab’an chi re. Jaari’ ja nok ruuxiik’, ja xik’awuuj. K’o chi naab’an ka’i’ chi kitaq ari’ raqan ja taq wuuj, k’in k’o chi ka’i’ ruuxiik’ nk’eje’i ja xik’awuuj. Toq xtik’achoj ala’ ja ti asamaaj le’, k’o chi naakooj chik julee’ taq wuuj ja nok ruujeey ja xik’awuuj. K’o chi naaya’ jo’oo’ owi waqii’ q’a’ rejtaliil naaya’, k’in oxi’ owi kaji’ jaaj raqan naab’an utz k’a utz nejtz’aani ja xik’awuuj chi kaaj. Toq xtich’upitaji, ja wuuj le’, k’o chi naatuun k’in naatz’aj chi utz, keeri’ nruub’an le’, nk’achoj jun qaxik’awuuj.
</poem>
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil mujer.png|right|110px]]
==Rajawaxiik chi nruukoj chik juule’ taq saamaaj ja b’aar chi ri’ nruutz’et wi’ k’in nunuk’ wi’ ja rusamaaj.==
==K’o chi nrojtaqiij naq nb’aan chi re rukojiik ja taq wuuj b’aar nelisax wi’ taq na’ooj chi riij ja rub’ajniik runuk’iik ja taq rusamaaj.==
''Utiliza de obras de consulta y otras obras de referencia.''
==Rukojiik ja na’ooj rixiin chik juule’ taq saamaaj chi paam ja rusamaaj, achib’al wuuj k’in juulee’ chik taq naquun.==
''Utiliza publicaciones periódicas: periódico, semanario, boletín, revista, revistas especializadas.''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil hombre y mujer.png|right|105px]]
'''Rukojiik ja k’olib’al wuuj:'''
''El uso de la Biblioteca''
Ja rukojiik ja k’olib’al wuuj. Ja pa taq k’olib’al wuuj k’iy naquun rajawaxiik k’o chi nqojtaqiij, kani chi re’. B’aar nqakanooj wi’ keeb’ii’ ja tz’ijb’aanelaa’, keeb’ii’ ja taq wuuj. K’o chi nqojtaqiij chaqajaa’ chi ja ronojeel b’i’aaj ya’oom chi paam ja k’olib’al k’in k’o pa rucholib’aal k’in pa rub’eyaal taq tz’ijb’ rixiin ja qatzijob’al Tz’utujiil. Toq awojtaq chik naakoj ja taq chi’ wuuj ja b’aar tz’ijb’atal wi’ ja taq b’i’aaj, awojtaq chik b’aar nawila’ pe wi’ ja wuuj nk’atziin chi aawe.
Ja rukojiik ja k’olib’al wuuj. Ja pa taq k’olib’al wuuj k’iy naquun rajawaxiik k’o chi nqojtaqiij, kani chi re’. B’aar nqakanooj wi’ keeb’ii’ ja tz’ijb’aanelaa’, keeb’ii’ ja taq wuuj. K’o chi nqojtaqiij chaqajaa’ chi ja ronojeel b’i’aaj ya’oom chi paam ja k’olib’al k’in k’o pa rucholib’aal k’in pa rub’eyaal taq tz’ijb’ rixiin ja qatzijob’al Tz’utujiil. Toq awojtaq chik naakoj ja taq chi’ wuuj ja b’aar tz’ijb’atal wi’ ja taq b’i’aaj, awojtaq chik b’aar nawila’ pe wi’ ja wuuj nk’atziin chi aawe.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(122).png|center|300px]]
Ja wi keeri’ xtaab’an, k’o chi rajawaxiik chi ch’ajch’oj taq aaq’a’ utz k’a chi ma tatz’ijlooj ja taq wuuj. Rajawaxiik chaqajaa’ chi nachajiij rukojiij chi ma taraq, rumaal chi ee k’o chik juulee’ qachalaal najawax chi ke rixiin chuwaq kaab’iij. Ja nasik’iij juun wuuj, nunimarisaaj ana’ooj chi rojtaqixiik chik juulee’ k’aak’a to’ooneem rixiin anuk’uleem k’asalemaal.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(123).png|center|300px]]
==Rusik’ixiik ja q’ataaj taq tziij, cholob’al taq no’y tziij, k’amab’al tziij, kik’asalemaal winaqii’.==
''Lectura de párrafos, relato corto, consejos, resúmenes, leyenda, biografía.''
==Rusik’ixiik pa ejqaal ja taq cholob’al tziij k’in taq b’iix.==
''Lectura oral y silenciosa de poemas y cantos.''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil hombre y mujer.png|right|105px]]
'''Ja rutzijob’al taa’ kulaax.'''
Taa’ Kulaax najiini ntzijoon kuk’iin ee ka’i’ taq ala’ii’, jun chi ke aa Pala’s ruub’ii’ ja k’a juun chik aa Xwaan ruub’ii’.
Taa’ Kulaax najiini ntzijoon kuk’iin ee ka’i’ taq ala’ii’, jun chi ke aa Pala’s ruub’ii’ ja k’a juun chik aa Xwaan ruub’ii’.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(124).png|center|300px]]
Taa’ Kulaax, ne’e ja ri aa Pala’s. Inin nintz’et chi ja ri atat nana’ teew, ja k’a kaamiik ma ruuq’iij ta wa’an teew Qitziij wi’ ti alaa’, ja oj ri’jaa’ chik, nqaana’ chik teew, mana pa nik’aaj q’iij oj k’o wi’. Jaa’ qajuunaa’ nutata’, xoqriji’xi le’, ne’e ja taa’ Kulaax.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(125).png|center|300px]]
Qitziij wi’ taa’ Kulaax, toq xtuub’an keela qajuunaa’ ojoj, ja oj k’ajolaa’ kaamiik ri’, maxla q’anij lawalo’ chik na xqo’eli, jaani ixix kaamiik le’, ne’e ja ri aa Pala’s.
Ja taa’ xruub’iij. Inin ojeer toq k’a in k’ajool na, chajniim ninyakataji, ninb’e pa raqan awan, q’axinaq ninsamaji utz k’a chi’ajniim ntzuri ja nusamaaj, ne’e ja taa’. Chiqajaa’ jo’oo’ rixiin nimaaq’a wa’iim chik nruub’an, k’in kaji’ rixiin taqaj q’iij ninmeloj to, xar wari’, nnuuk’am pe na ka’i’ taq nuusii’, utz k’a k’ooli nruukoj chik ja ti wixjayiil chi ruukab’ q’iij.
Ja taa’ xruub’iij. Inin ojeer toq k’a in k’ajool na, chajniim ninyakataji, ninb’e pa raqan awan, q’axinaq ninsamaji utz k’a chi’ajniim ntzuri ja nusamaaj, ne’e ja taa’. Chiqajaa’ jo’oo’ rixiin nimaaq’a wa’iim chik nruub’an, k’in kaji’ rixiin taqaj q’iij ninmeloj to, xar wari’, nnuuk’am pe na ka’i’ taq nuusii’, utz k’a k’ooli nruukoj chik ja ti wixjayiil chi ruukab’ q’iij.
Naatz’et le’, aa Pala’s ja k’a ri ojoj ma tiqaajo’ noqyakataji chi’ajniim ja xkojb’e ta pa saamaaj, k’in ma tiqaakoch’ xkojsamaaj ta chi jun q’iij. Ja noqto’owi, jaari’ ja toq noqb’ena chi paam ajtijaal, k’ajk’ari’ noqesamaji. Xa k’a rumajk ari’ nqaato’ juutz’iit qii’ k’in k’a oq taq no’y na, ne’e’ ja ri aa Xwaan.
Naatz’et le’, aa Pala’s ja k’a ri ojoj ma tiqaajo’ noqyakataji chi’ajniim ja xkojb’e ta pa saamaaj, k’in ma tiqaakoch’ xkojsamaaj ta chi jun q’iij. Ja noqto’owi, jaari’ ja toq noqb’ena chi paam ajtijaal, k’ajk’ari’ noqesamaji. Xa k’a rumajk ari’ nqaato’ juutz’iit qii’ k’in k’a oq taq no’y na, ne’e’ ja ri aa Xwaan.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(126.1).png|center|300px]]
Nutata’ ma tetz’ijla’ ta ja ri ee q’iij, tekojo’ chi utz, rumaal toq xkixraji’xi ma kixkowiin chik nixsamaji, kani’ toq k’a ix k’a ak’alaa’ na. Ja toq at ri’j chik aninaq natko’s chik, ma tawajo’ chik natsamaji chi jun q’iij, nok’o aak’u’x, neti’oon chik ab’aqiil, ja ta nawajo’ chaqata uxilaaneem chik owi jun ta anaquun naatij ta. Chi qajaa’ q’anij nawojb’eej anaqum aa kape, ne’e ja taa’ Kulaax.
Nutata’ ma tetz’ijla’ ta ja ri ee q’iij, tekojo’ chi utz, rumaal toq xkixraji’xi ma kixkowiin chik nixsamaji, kani’ toq k’a ix k’a ak’alaa’ na. Ja toq at ri’j chik aninaq natko’s chik, ma tawajo’ chik natsamaji chi jun q’iij, nok’o aak’u’x, neti’oon chik ab’aqiil, ja ta nawajo’ chaqata uxilaaneem chik owi jun ta anaquun naatij ta. Chi qajaa’ q’anij nawojb’eej anaqum aa kape, ne’e ja taa’ Kulaax.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(126.2).png|center|300px]]
Xa rumajk k’ari’ nnuub’iij chi we ixix, temaltiyoxiij chi ke ja ri eetee’ etata’, chi ix kiya’oon chi paam ajtijaal, xtewajtaqiij ta k’a ja nk’ujt chi eewach, utz k’a pa jun q’iij nk’atziin chi eewe, ja najiini newojtaqiij, utz k’a ma teetiij chik poqon jaani’ xqaatij pe ojoj ojeer, ne’e’ ja taa’ chi ke ja ri ee ka’i’ taq ala’ii’.
Ja ri ee ka’i’ taq ala’ii’, nkeeb’iij chi re ja ti taa’, utz k’a chi ma itzeel ta nuuna’ ja ti taa’ , k’in xtiki’kot ta k’a jun ti ramaaj. Ja taq ri’jaa’ qas neki’koti toq ja k’ajolaa’ netzijoon kuk’iin k’in nekipaxib’aaj ja ri ak’alaa’ k’in nkeeb’iij chi ke ja kik’asalemaal je’ee’ rixiin ojeer, xa rumajk k’aari’ nkeeb’iij chi re.
Ja ri ee ka’i’ taq ala’ii’, nkeeb’iij chi re ja ti taa’, utz k’a chi ma itzeel ta nuuna’ ja ti taa’ , k’in xtiki’kot ta k’a jun ti ramaaj. Ja taq ri’jaa’ qas neki’koti toq ja k’ajolaa’ netzijoon kuk’iin k’in nekipaxib’aaj ja ri ak’alaa’ k’in nkeeb’iij chi ke ja kik’asalemaal je’ee’ rixiin ojeer, xa rumajk k’aari’ nkeeb’iij chi re.
Taa’ Kulaax ja ri atat, nattz’ejti chi at ti taa’, ja k’a chi qaawach ojoj k’a at k’ajool na, rumajk chi qas ki’alaj na’ooj awuk’aan, ma at sajq’oor ta, at samajelalaj aachi k’in q’anij utzilaj taq na’ooj naaya’ chi ke ja ri ak’alaa’, k’ajolaa’ k’in rijaa’ chi qajaa’, ne’e che’ chi re.
Taa’ Kulaax ja ri atat, nattz’ejti chi at ti taa’, ja k’a chi qaawach ojoj k’a at k’ajool na, rumajk chi qas ki’alaj na’ooj awuk’aan, ma at sajq’oor ta, at samajelalaj aachi k’in q’anij utzilaj taq na’ooj naaya’ chi ke ja ri ak’alaa’, k’ajolaa’ k’in rijaa’ chi qajaa’, ne’e che’ chi re.
Ja k’a naab’iij le’, chi re ja ti qakape, tak’ama’ kaan k’a jun ti apuwaq ri’, xtaloq’ eel ta k’a jun ti akaxlanwaay, xtatija’ ta k’a ruk’iin ja ti akape. Rumaal chi qajaa’ chi ja ri ojeer nqayariij chik jun ti xa’r ti qixiin.
Ja k’a naab’iij le’, chi re ja ti qakape, tak’ama’ kaan k’a jun ti apuwaq ri’, xtaloq’ eel ta k’a jun ti akaxlanwaay, xtatija’ ta k’a ruk’iin ja ti akape. Rumaal chi qajaa’ chi ja ri ojeer nqayariij chik jun ti xa’r ti qixiin.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(127).png|center|300px]]
Maltiyoox chi we nutata’, xkojtzijoon chik na naq q’iij, ne’e kaan chi ke ja taq ala’ii’. Xa rumajk k’aari’ ja taa’ Kulaax, janila nim ruuk’u’x ntzijoon kuk’iin ja k’ajolaa’, rumajk qas netzejb’eni toq neel to juujun taq tziij rumaal.
Maltiyoox chi we nutata’, xkojtzijoon chik na naq q’iij, ne’e kaan chi ke ja taq ala’ii’. Xa rumajk k’aari’ ja taa’ Kulaax, janila nim ruuk’u’x ntzijoon kuk’iin ja k’ajolaa’, rumajk qas netzejb’eni toq neel to juujun taq tziij rumaal.