Tzijonem (expresión oral)

Kowinab’äl

1. Nkik’äm ri na’oj pa ruwi’ retamaxik nkak’axaj, chuqa’ nq’ax chi kiwäch ri Kaqchikel qach’ab’äl.
2. Nkik’äm ri na’oj pa ruwi’ ri ruch’ab’alixik ch’ab’äl chuqa’ nretamaj chuqa’ ütz rub’ixik ri tzij pa qach’ab’äl.

Ri tzijonem

Ja re’ ri nab’ey taq tzij nuchäp nunük’ el jun winäq richin nch’o. Re tzijonem re’ nchapatäj pe rik’in ri nab’ey taq k’oxomal nub’än jun ti ak’wal rik’in ruchi’. Nqetamaj yojtzijon rik’in yeqak’axaj ch’aqa’ chik winaqi’ toq yetzijon, ruma k’a ri’, richin ntikïr nch’o jun winäq, nab’ey k’o chi nrak’axaj. Pa Popol wuj nch’o chi rij re’, nub’ij chi: ri winaqi’ xetz’ukutäj nab’ey k’o chi xech’o: “Xkikuch kitziij, kina’ooj”. Chuqa’ xb’i’ïx chi ke: “Chixch’awoq, kojisik’iij, kojiq’ijila’, xe’uchaxik. Ma k’u xutzinik xech’awik keje ta ri winaq”. Chuqa’ toq pa rukaj mul xeb’an, xetz’uk ri nab’ey taq qati’t qamama’, ütz xel xa ruma xetikïr xech’o. “Te xewinaqwachin k’ut, e winaq xe’uxik; xech’awik, xetzijoon puch”.

Kojtzijon

Ruma ri’ k’atzinel chi yojtzijon kik’in ri ak’wala’. Tikirel nqasik’ij jun tzijonem chi kiwäch ri ak’wala’, man k’atzinel ta chi nïm tzijonem, k’o chi nqatikirisaj kik’in ko’öl taq tzijonem.

K’o chi nkak’axaj jalajoj mul k’a ri’ tikirel nqakanoj jujun chik taq tzijonem richin nqab’än ri tojtob’enïk kik’in rije’ richin nketamaj nkak’axaj k’a ri’ yetzijon pa ruwi’ ri nkak’axaj.

Tzijonem

Ri achin xrïl ka’i’ q’ij rusamaj

Pa jun tinamït e k’äs juk’ulaj winaqi’ ri naläx yan jun kalk’wal, janila yekikot ruma ri ak’wal nsipäx chi ke, chuqa’ yeb’ison ruma manaq kipwaq. Xpe ri achin xb’erukanoj ka’i’ oxi’ q’ij rusamaj; xuchäp el b’ey pa juyu’. Xapon pa jun juyu’ akuchi’ k’ïy ruwäch jeb’ejöj taq kotz’i’j e k’o, ke chuqa’ ri’ k’ïy kiwäch taq chikopi’. Chi ri’ xb’etz’uye’ wi, k’a ri’ xumoyij ruwäch, xuk’utuj rik’in ronojel ranima, chi k’o ta jun rusamaj nrïl; töq xuna’ xb’ech’o apo jun nimaläj achin chi re, ri xusuj rusamaj, rija’ janila xkikot, xch’oke’ el chi rij ri rukej ri achin. Ri rusamaj xya’ pa jun juyu’, k’o chi nuya’ kiway konojel ri chikopi’; toq xk’achoj xtoj pe rik’in jun ti ab’äj. Xb’ïx pe chi re chi matyox chi re ruto’ik, chi toq xtapon pa tinamït, choj tutorij el ri ab’äj chi kaj, chi ja ri’ rutojb’al. Ke ri xub’än ri achin, töq xutz’ët k’ïy pwaq xupo’ pe ri’ ri ti ab’äj. Janila nkikot xb’e el chi rachoch, töq xapon rik’in ri rixjayil ri ti ralk’wal k’o chïk ka’i’ rujuna’, xa ka’i’ juna’ xyaloj pe pa rusamaj, ja ri juyu’ xya’o rusipanik richin xuq’axb’ej ri’ kik’in ri ralk’wal chuqa’ ri rixjayil.