Runuk’ik rutz’etik ri rub’eyal ch’ab’äl (reconocimiento y sensibilización gramatical)

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Kowinib’äl

1. Nretamaj rub’eyal nkokisaj ri kemchi’ richin Kaqchikel ch’ab’äl.
2. Nretamaj rub’eyal nutz’ët, chuqa’ nrokisaj ri kemchi’ richin ruch’ab’äl.

Tijonel

Nimatijonel, ja rat ri at k’amöl b’ey, at nuk’öl na’oj, at ch’ob’onel richin runimirisaxik ri runa’oj ri tijoxel. Ruma ri’ k’atzinel yeqamäy ri ak’wala’. Achi’el ri rutzeqelb’exik riqab’anikil, ke chuqa’ ri’ k’atzinel ri qach’ab’äl Kaqchikel. Wakami k’a ri’ nqaya’ apon chawäch achike rub’eyal nqokisaj chuqa’ ri rutz’ib’axik ri jujun taq na’oj achi’el ri t’as pa qach’ab’äl.

K’atzinel chi rat, chi nasik’ij na nab’ey achike rub’anom chi kijujunal re na’oj re’, k’a ri’ xtak’üt chi kiwäch ri tijoxela’. Chi kijujunal ri taq tzij nqak’üt chawäch, qanimirisan rub’onil ruq’eqal. Richin k’a tatzu’ rat achike jaloj, k’exoj nab’än chupam ri taq tzij. Ja we ke ri’ xtab’än, xtanik’oj chi ütz ri taq tzij, aninäq nab’än rik’in man jun ruk’ayewal xtak’üt chi kiwäch ri taq ak’wala’.

Jun chik nqajo’ nqab’ij apon chawe. K’o chi nakamuluj atijoxik rat, natojtob’ej atijoxik rat chi rij ri nawajo’ nak’üt chi kiwäch ri taq atijoxela’. Ütz ri’ jun utziläj k’utunem nab’än. Toq k’a xtak’üt chi kiwäch ri taq ak’wala’, k’o chi k’ïy k’amb’äl taq tzij naya’ chi kiwäch, richin ütz nketamaj rokisaxik, chuqa’ rutz’ib’axik ti taq na´oj. Jun chik ri k’atzinel: pa ruk’isb’äl ri samaj re’, k’o jun choltzij k’atzinel chi nasöl chi kiwäch ri tijoxela’. Chi ri’ k’o ka’i’ oxi’ taq samaj k’o ch nkib’än ri taq tijoxela’, rik’in nab’än jun utzil ta, nanik’oj rik’in nach’ajch’ojirisaj ri taq samaj, rik’in ri na’oj nqak’utuj chi ke ri taq ak’wala’.

Rik’in jub’a’ man yojtikïr ta nqasöl el röj wawe’ ronojel ri na’oj pa kiwi’ chi jujun taq tzij e k’o pa qach’ab’äl, ruma man ja ta ri’ ruk’u’x ri qasamaj wawe’, po xa xe tikirel nqaya’ apo jujun taq na’oj chawe richin jun rub’eyal naya’ ri atijonik. Jík richin ruk’utik ri kemchi’ k’atzinel chi röj nqatijoj jub’a’ chik qi’ chupam jun chik wuj, ri k’o kan xa xe ri kemchi’ chupam. Xa xe nqanataj chawe chi richin ruk’utik ri kemchi’ yalan k’atzinel chi ri taq ak’wala’ jantape’ yetze’en. Xa xe ke ri’, man k’ayew ta nub’än chi kiwäch nketamaj. K’o chi nqak’üt ri kemchi’ rik’in etz’anem.

Ke re’ rub’anon ri ti samaj re’, ke ri’ ta k’a xtab’án chi re, ütz ta k’a nqanimirisaj rokisaxik ri qach’ab’äl Kaqchikel.

Rokisaxik richin ri k’exet’as chupam juley taq tzij. K’o waqi’: oxi’ pa ruyonilal; oxi’ pa ruk’iyal

Rïn
Rat
Rija’

Röj
rïx
rije’

B’anonel k’exet’as

 
Rukej nutata’ Ri rukej nutata’
Jeb’ël nsamäj
Nrejqaj pe rusi’
Chuqa’ richin yech’oke’ chi rij.
Jeb’ël nuna’ nutïj räj ri kej.

Chupam re ti lema’ tzijonem re’ nqïl oxi’ tzij: rukej, nutata’, rusi’, räj. Chuqa’ tikirel nqatz’ët chi tikirel nqab’ij: kej, tata’aj, si’, äj pa kiyonil. Re re’ e ichinam chik. Konojel t’as tikirel yeqichinaj rik’in ri b’anonel k’exet’as.

Ka’i’ rub’eyal yeqichinaj ri taq t’as:

Toq ri kixe’el nuchäp rik’in:

k’uxatz’ib’ Wäj Awäj Räj Qäj Iwäj Käj Nusi’ Asi’ Rusi’ Qasi’ Isi’ Kisi’ Nutata’ Atata’ Rutata’ Qatata’ Itata’ Kitata’ Wawän Awawän Rawän Qawän Iwawän Kawän

ch’akultz’ib’ nukej akej rukej qakej ikej kikej waq awaq raq qaq iwaq kaq wäk’ awäk’ räk’ qäk’ iwäk’ käk’ nut’as at’as rut’as qat’as it’as kit’as

Ri b’anonel k’exet’as

Ri b’anonel k’exet’as ja ri taq xiltz’ij (afijo) nkachib’ilaj kichin jun taq tzij achi’el ri taq t’as. Nqïl Ka’i’ rub’eyal:

Toq ri ruxe’ ri t’as achoj chi rij nb’e wi, nchapatäj el ri tzij rik’in k’uxatz’ib’ (vocal): W, aw, r, q, iw, k.

Achi’el:

Wija’tz

Qäk’

Awis

Iwawän

Rey

Kaq

Toq ri ruxe’ ri t’as achoj chuwäch nb’e wi, nchapatäj el rutz’ib’axik rik’in ch’akultz’ib’ (consonante): Nu, a, ru, qa, i, ki.

Achi’el:

Nutzyaq

ruchakach

Ajuku’

qach’akat

Rusi’

kite’

Jalajoj ruwäch t’as

Ri jantape’ ichinam

Re taq t’as re’ jantape’ ichinam ruma ri b’anonel k’exet’as

Ri nb’e kik’in ri tzij yechapatäj rik’in k’uxatz’ib’: w, aw, r, q, iw, k. o ri nchapatäj rik’in ch’akultz’ib’: nu, a, ru, qa, i, ki.

Rij, ruxaq, ruxe’, ra’, raq’, rey.

Xtzäq kan ri rij saq’ul ri ala’ pa b’ey.

Jalajoj ruwäch t’as

Sustantivos no poseídos

T’as ri man jub’ey ichinan ta.

Ja re’ ri t’as ri man jub’ey tikirel ta nichinäx ruma ri b’anonel k’exet’as. Ruma re taq tzij re’ man tikirel ta nqab’ij chi richin ta xa xe jun winäq.

Q’ij, ch’umil, sutz’, kaj, choy

Ja ri t’as ri man jun nuk’ex ri’ wi nqichinaj, we nqaya’ el ri b’anonel k’exet’as rik’in richin nqichinaj

sustantivos invariables

Ja re’ ri k’ab’äl tzij richin re re’:

Oj
K’um
Uq
Aj
K’oy

Woj
nuk’um
wuq
waj
ik’oy

Taq ta’s ja toq nichinäx nujalwachij ri’ ri k’uxatz’ib’ k’o chupam ri t’as

sustantivos cambia vocal

Tikirel nqatz’ët rik’in ri taq tzij re’: tiqatz’eta’ achike’ nk’ulwachitäj toq nqichinaj.

Wäy
k’äq
kinäq’

nuway away ruway
qak’aq ik’aq kik’aq
nukinaq’ akinaq’ rukinaq’

Ri t’as acht’as rub’i’

sustantivo relacional

Rusamaj chupam ri kemchi’, ja ri nuxïm kina’oj ka’i’ tzij, ka’i’ cholaj tzij

Jantape’ e ichinam.

K’amb’äl tzij:

• Ik’in
  
• uma
  
• ik’in

wik’in , awuk’in rik’in, qik’in, iwik’in, kik’in.
wuma, awuma, ruma, quma, iwuma, kuma.
wik’in, awuma, rik’in, qik’in, iwik’in, kik’in.

Xitzaq ruma ri ab’äj.

Xib’e rik’in nute’.

Chupam ri qach’ab’äl k’o chik jub’a’ taq acht’as. Jík eqal xkeqatz’ët apo ch’aqa’ chik.

Kompuesto t’as

sustantivos compuestos T’as ka’i’ ruxe’el tzij k’o chupam xa xe jun ruq’ajarik k’o. Toq nichinäx ri retal ri ichinanïk nb’e chuwäch ri nab’ey ruxe’ tzij.

Rax kej
Räx ya’
Räx tew
Kaxlan wäy

ruraxkej
ruraxya’
ruraxwäch
rukaxlanwäy

T’ast’as

sustantivos complejos

Re tzij re’ nunük’ chuqa’ ka’i’ ruxe’ tzij chupam jun tzij, xa xe jun ruq’ajarik nuya’. Toq nb’ix ri retal ri ichinanïk, nb’e chuwäch ri ruka’n ruxe’ tzij.

K’amöl b’ey
B’anöy si’
Solb’äl b’ätz’

k’amöl qab’ey
b’anöy qasi’
solb’äl nub’atz’.

Ri t’as kat’as rub’i’

Sustantivo de sustantivo

Wawe’ chuqa nch’o chi rij ka’i’ ruxe’el tzij chupam jun tzij, xa xe jun ruq’ajarik. Chuqa’ ri nab’ey ruxe’el tzij jantape’ ichinan chik. Toq nichinäx ronojel ri tzij. Ri retal ri ichinanïk nb’e chuwäch ri ruka’n ruxe’el tzij.

Ruq’a’ che’
Rij saq’ul
Ruxaq wuj
Ruxikin jay

ruq’a’ nuche’
rij rusaq’ul
ruxaq nuwuj.
ruxikin rochoch

Ri t’as k’ulajt’as rub’i’

sustantivo más sustantivo. Re taq t’as re’ nuya’ kik’in ri taq tzij nch’o chi rij ri ach’ala ri’ïl.

K’o ka’i’ ruxe’al tzij chupam toq nichinäx chi rij ka’i’ ruxe’ tzij nb’ey ri retal ri ichinanïk.

Te’ej tata’aj
Atitaj mama’aj
Jite’ jinam
Si’y jotay

nute’ nutata’.
wati’t numama’
nujite’ nujinan
rusi’j rujotay.

13. T’as, b’i’aj, juyu’ b’i’aj

Sustantivos propios Wawe’ e k’o ri b’i’aj kichin winaqi’, chikopi’ .

B’i’aaj

Ajpub’

Ixch’umiil

Ix’ajpub’

B’alam

Yaxk’in

Saqiq’ij

T’as juyu’ b’i’aj

Topónimos

Ja re’ ri kib’i’ taq juyu’, taq k’ojolib’äl k’o chuwäch ruwach’ulew, chuqa’ ri kib’i’ taq tinamït.

B’i’aj juyu’ taq’aj

Xe’ Nimajuyu’

Iximche’

Pa Su’m

Tz’oloj Ya’.

Tzijonem

Samaj richin ri tijonel

Tasik’ij chuqa’ tacholo’ runuk’ik ri ti tzijonem chi kiwäch ri tijoxela’. Tab’ij chi ke ri tkelesaj na’oj chi rij ri achike nub’ij ri ti tzijonem.

Tzijonem

Jun jeb’ël q’ij, jun achin nk’astäj jukumaj, Nukusaj rutzyaq. Nruq’etej rixjayil. Nuchöp reqja’n k’a ri’

nub’ij: rïn yib’e pa nusamaj, yatintzu’ toq’a’. Ke ri’ k’a. _ Nel rija’ pa taq nimaq’a’, k’a ri’ nb’iyin pa rusamaj. Nb’iyaj ka’i’ ramaj ruma näj rusamaj. Nb’iyaj ka’i’ ramaj roma näj rusamaj. Pa b’ey man nutz’ët ta jun chik winäq.

Toq napon akuchi’ nsamäj ri achin nutz’ët oxi’ winaqi’, jun achin ti’oj rub’anikil, ka’I’ ixoqi’ baq kib’anikil. E pa’äl akuchi’ nuchöy rija’ ri si’. Man nub’än ta rusamaj roma ri oxi’ winaqi’ e pa’äl akuchi’ nuchöy ri si’. Ri achin nub’ij:_ Tikuyu’ numak, po yisamäj wawe’. Tab’ana’ utzil, kixb’iyin, kixuxlan chi ri’ apo, akuchi man yisamäj ta. Kixq’ax ke la’.

Majun nkib’ij ta chi re rija’. Man yetzijon ta. Jun b’ey chik ri achin ntzijon. Rija’ nub’ij: _ yisamäj wawe’, ronojel q’ij ninchöy si’, k’a ri’ nink’waj ri si’ k’a chi wochoch. Ruma rïx ix pa’äl wawe’, man yitikïr ta ninb’än nusamaj._ Po ri oxi’ winaqi’ man yetzijon ta. Ri achin man nrajo’ ta yerelesaj, yeuchoqomij ri oxi’ winaqi’, po k’o chi nub’än rusamaj. Toq yeruchäp, ri achin nretamaj chi rije’ man e winaqi’ ta, xa ja ri’ rije’ e oxi’ che’.

Nretamaj chi man ntikïr ta yerub’inisaj ri oxi’ ruma xa xe e taq che’. Chuqa’ toq yeruchäp ri oxi’ che’ man nutz’ët ta chik kich’akul, kipaläj. Xa xe oxi’ che’ nutz’ët. Nuna’ojij ri achin, _k’o chi ninjäl nusamaj. Man ninchöy ta chik ri si’. Wakami ninb’än k’oj_.

K’a ri’ nuchöy rija’ ri oxi’ che’. Yeruk’waj k’a rachoch. Yalan al ti taq che’. Toq nutz’ët ri oxi’ che’, man jun si’ ta, rixjayil nub’ij chi re ri achin: _ nqajo’ si’ ruma ri q’aq’, xaxe nak’äm pe taq che’. Achike nqab’än wakami?

Tatzu’ ri che’ jun b’ey , ixöq_ nub’ij ri achin:_ tab’ij pe chwe ¿achike natz’ët? Nab’ey ri ixöq nub’ij: _ rïn nintzu che’, xa xe che’_. K’a ri’ rija’ nutz’ët, “manaq, nintz’ët jun rupaläj winäq. Ruma ri’ man nk’än ta pe qasi’. ¿Qitzij?

Nusipaj chwe ri Ajaw jun k’ak’a’ samaj_ nub’ij ri achin.

Samaj kichin tijoxela’.

• Tatz’ib’aj k’a’i oxi’ taq cholaj ri xatkowin xawak’axaj kan chi rij ri nub’ij ri ti tzijonem.
• Takanoj ronojel ri taq t’as nawïl chupamri ti tzijonem. Toq xtawïl ta jacha’ kiwäch chi kijujunal.
• Takanoj ronojel ri taq t’as e ichinan chupam ri tzijonem. Toq xtilitäj ronojel, tanuk’u’, k’a ri’ tatz’aqatisaj rik’in ri man ichinam ta e k’o chupam ri tzijonem.
• Tatz’ib’aj e achike ri yetzijon chupam ri ti tzijonem.
• Tatz’ib’aj achike xub’än ri ti achin nab’ey mul, k’a ri’ achike’ xub’än pa ruk’isb’äl.
• Takanoj jun t’as, toq xtawïl tatz’ib’aj chuwäch jun ti peraj wuj, toq xtitz’ib’atäj chawäch

tatz’aja’ chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl. K’a ri’ tatz’ib’aj chik ronojel rucholajik rik’in rokisaxik ri ichinanik rik’in.

• Rik’in ri ti tzij xatz’ajb’a chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl, tatz’eta’ achike chik tzij tikirel najotayij rik’in

Tijonel

Wakami, loq’oläj tijonel, k’o chi nqab’än ruch’arik, runuk’ik ri taq b’anoj. K’atzinel chi ri taq ak’wala’ nketama chi k’o jun k’ai’ ruwäch b’anoj chupam ri qach’ab’äl kaqchikel. Chupam k’a re’ ri jun ka’i’ taq cholaj tzij qaya’on pe chawäch, achike rusamaj, achike rub’eyal chi kijujunal ri taq b’anoj.

K’atzinel chawe rat chi nasik’ij na nab’ey achike rub’anon chi kijujunal, k’a ri’ xtatijoj awi’ chi rij. Chi kijujunal ri taq tzij nqak’üt chawäch, qanimirisan rub’onil ruq’eqal. Chi ri’ k’a tatzu’ wi rat achike k’exoj nub’än chupam ri taq tzij.

Rik’in ri ke ri’ xtab’än xtanik’oj chi ütz, aninäq nawetamaj rub’anik nak’üt chi kiwäch ri taq tijoxela’.

Jun chik nqajo’ nqab’ij apon chawe. K’o chi nakamuluj naroxmuluj ri atijoxik rat chi rij ri nawajo’ nak’üt chi kiwäch ri taq atijoxela’. Ütz k’a jik rik’in k’o jun utziläj k’utunem nab’än. Toq k’a xtak’üt chi kiwäch ri taq tijoxela’. Chi ri’ k’o ka’i’ oxi’ taq samaj k’o chi nkib’än. Nab’än jun utzil rat, nanik’oj chuqa’ nach’ajch’ojirisaj ri taq samaj, rik’in ri na’oj nak’utuj chi ke ri taq ak’wala’. Ke ri’ rub’anon ri ti samaj ri’, ke ri’ xtab’än chi re richin ütz xtiqanimirisaj rokisaxik ri qach’ab’äl Kaqchikel.

B’anoj

Verbos Jun b’anoj, nutzijoj jun samaj, jun silonïk nub’än jun ch’akulaj (richin winäq, chiköp, jalajoj chik) chuqa’ ri nub’än jun na’oj (ch’ob’onïk, b’isonïk, jalajoj chik). Tikirel nk’ulwachitäj ruma k’o nb’ano o ruma nb’an chi re ruma jun chik ch’akulaj, o jun chik na’oj.

Xatin

xb’ewär

Xutïj

xtuqüm

Xkixajo’

nub’än

Nwa’

yiwär

Yach’o

yina’ojin

Yib’ison

xkikikot

xkowïr

nsaqär

Najin nwa’

Najin njote’

Molaj k’ulb’anel

Nab’ey chuwäch nawetamaj achike jun b’anoj jub’anoj, k’atzinel chi nqetamaj ri molaj k’ulb’anel.

Ja re’ ri nk’utu’ ri ruwinaqilal nb’ano richin jun b’anoj jub’anoj. Chuqa’ tikirel ri nk’ulu’ ri na’oj nub’ij chupam ri b’anoj wi kab’anoj.

K’o oxi’ pa ruyonilal:

In
At

in k’o
at k’o

Ø (xa xe richin nqab’ij chi wawe’ man jun nb’e ta, man jun nqatz’ib’aj ta)

oxi’ richin pa k’iyilal:

Oj
Ix
E

oj k’o
ox k’o
e k’o

Q’ijul rub’eyalil b’anikilal (q’/r/b’)

Tiempo aspecto y modo Re re’ nch’o chi rij ri ramaj, ri q’ijul, ri rub’eyalil, chuqa’ ri rub’anikilal nk’ulwachitäj jun na’oj, jun b’anoj.

Tikirel yojch’o chi rij ri rub’eyalil

Ruma ja re’ ri nuk’üt ri qach’ab’äl.

We xk’uwachitäj yan ri b’anoj
Rub’eyalil (X-)
Xiwa’ myer pa q’ij.
We najin nk’ulwachitäj ri rub’eyalil (Y-/N-)
Yiwa’ wakami.
Nwa’ ri achin.
We xtik’uwachitäj ri b’anoj.
Rub’eyalil: (xk-/xt-.)
Xkiwa’ rïn
Xtwa’ rija’

17. Rupach’uxik ri jub’anoj. Ja re’ ri runuk’uxik chupam jun b’anoj. Q’ijul rub’eyalil b’anikilal + molaj k’ulb’anel + ruxe’el ri b’anoj. Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij X- at- atin Xinatin Xatatin Xatin Xojatin Xixatin Xe’atin Yiwär Yawär Nwär Yojwär Yixwär yewär 18. Rupach’uxik ri jub’anoj ri ruxe’el ntikïr el rik’in jun k’uxatz’ib’. Toq ri ruxe’el ri b’anoj ntikïr el rik’in k’uxatz’ib’ ri molaj k’ulb’anel ke re’ rub’anikil. In, at, (Ø), oj, ix, e. Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij X- at- el Xinel yinel xkinel Xatel yatel xkatel Xel nel xtel Xojel yojel xkojel Xixel yixel xkixel Xe’el ye’el xke’el 19. Rupach’uxik ri jub’anoj ri ntikïr el ruxe’el rik’in jun ch’akultz’ib’. Toq ri ruxe’el ri b’anoj ntikïr el rik’in ch’akultz’ib’ ri molaj k’ulb’anel ke re’ rub’anikil. i, a, (Ø), oj, ix, e. Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij X- a- samäj Xib’e yisamäj xkiq’ax Xab’e yasamäj xkaq’ax Xb’e nsamäj xtq’ax Xojb’e yojsamäj xkojq’ax Xixb’e yixsamäj xkixq’ax Xeb’e yesamäj xkeq’ax

20. Ri kab’anoj. Ja re’ ri taq tzij ri k’o retal ri molaj b’anb’anel chupam chuqa’ ke ri’ ri molaj k’ulb’anel chupam. K’atzinel chi k’o jun achike nb’ano richin ri b’anoj, chuqa achike nk’ulu richin ri nub’ij chupam ri b’anoj. Molaj k’ulbanel: i, a, Ø, oj, ix, e. Chuwäch ch’akultz’ib’ In, at, Ø, oj, ix, e. Chuwäch k’uxatz’ib’ Molaj b’anb’anel: Nu (in), a, ru (u), qa, i, ki. Chuwäch ch’akultz’ib’ W (inw), aw, r, q, iw, k chuwäch k’uxatz’ib’ 21. Ri runuk’unem ri chin ri xilatz’ib’ chupam jun b’anoj kab’anoj, ja ke re’. Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij X- a(t)- ru- chäp y- a(t)- ra- atinisaj xt- Ø- u- tz’ib’aj K’amb’äl tzij: Chapoj, q’oloj, chupuj, tikoj, tijoj. X-a(t)-ru-ch’äp X-oj-ru-q’öl X-()-u-tïk x-()-kitijoj xaruchäp xojruq’öl xutïk xkitijoj xØutïk ija’tz ri achin 22. Xilatzij nub’ij chi k’o sila’ chupam ri b’anoj. Re sila’ re’ ja ri rub’ey nuk’waj ri na’oj chu¬pam jun b’anoj. Ri retal ja re’: B’e, ul, ik’o. Xa xe ka’I’ ri kan pa qitzij nokisäx: b’e, ul. K’amb’äl tzij. Xatb’eruchapa’ Xojulruq’öl Xatik’owa’ Toq nqokisaj ri b’e, chi rij ri b’anoj kab’anoj k’o chi nqatz’ib’aj jun -a’. toq CVC rub’anikil ruxe’ ri b’anoj.

23. Ruxe’al ri b’anoj Ri ruxe’al ri b’anoj, xa xe ka’i’ rub’eyal tikirel nqïl. - nchapatäj el rik’in k’uxatz’ib’ -atin -el -ïl - Nchapatäj el rik’in ch’akultz’ib’. -ch’äp -tïk -q’etej Junam nk’ulwachitäj we jun jub’anoj o jun kab’anoj. 24. Ri xil tzij: rij tzij. Ri rij tzij, xa xe chi rij ri ruxe’al jun tzij tikirel nqïl wi. Xchapo Xuq’etej Rij tzij cambiar traje 25. Rupach’uxik kichin ri taq b’anoj: B’ixanïk, oyonïk, ilïk, oyob’enïk, k’utuj. Xinb’ixaj xtinwïl Xab’ixaj xtawïl Xb’ixaj xtwïl Xqab’ixaj xtiqïl Xib’ixaj xtiwïl Xkib’ixaj| xtkïl Yinoyon xinwoyob’ej Yatoyon xawoyob’ej Noyon xroyob’ey Yojoyon xqoyob’ej Yixoyon xiwoyob’ej Ye’oyon xkoyob’ey

27. Xe’al “radical” Ri ruxe’el re tzij re’ ke re’ rub’anikil.: CVC (ch’kultz’ib’, k’uxatz’ib’, ch’akultz’ib’). Achi’el ri tzij: B’anoj Ruxe’el: B’an s u ’ CVC CVC Xub’än Xusu’ Konojel re tzij re’ “ratikal” kib’i’: Su’uj b’iqoj ch’ayoj Tz’etoj seqoj muquj Moloj tikoj qumuj 28. Jotayin tzij Ri kixe’el re tzij re’, jub’a’ chik chuwäch ri CVC; ke re’: CVCVC… Achi’el ta ri tzij: Q’etenïk CVCVC Re’, nub’ij chi jun tzij, xutz’ukutäj pe chi rij ruxe’el jun chik tzij: Konojel re’ e jotayin tzij: Atinisanïk xratinisaj Q’etenïk xuq’etej b’iyinisanïk xub’iyinisaj 26. Ri chojmitzij Re ti tzij re’ nrachib’ilaj ri b’onoj richin nuya’ na’oj rub’ey nuk’waj ri b’anoj. Xuchäp el Xuchäq qa Xuchäp aq’anäj Xuchäp apo Xuchäp kan Xuchäp ok Xuchäp pe

29. Rupach’unik kichin jotayin taq tzij pa jun kab’anoj. Ri runuk’uxik richin jun jotayin tzij ke re’: Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij y- a(t)- ra- atin-isaj CVC-VCVC xt- Ø- (r)u- tz’ib’-aj CVC-VC Yaratinisaj Xtutz’ib’aj Ch’aqa’ chik: Nwatinisaj xiratinisaj Nawatinisaj xaratinisaj Nratinisaj xratinisaj Nqatinisaj xojratinisaj Niwatinisaj xixratinisaj Nkatinisaj xeratinisaj

30. rupach’uxik richin jun k’ab’anoj jotayin uma’il. Ri uma’il jun rij tzij –isa+j rub’anikil. Xub’inisaj Xuwarisaj Xratinisaj Nub’inisaj Nuchojmisaj nusaqarisaj 31. Rub’anikil ri ruk’iyal Nqab’än ruk’iyalil jun tzij rik’in nqatz’aqatisaj rik’in ri tz’ib’: -a’ o i’. Achi’a’ Ixtani’ Q’opoji’ Ak’wala’ Ixoqi’

Ri ti xtän man nretamaj ta Samaj richin ri tijonel Tacholo’ tanuk’u’ chi kiwäch ri tijoxela’ achike ruma k’atzinel ri ach’alal ri’ïl, ri to’on ki’, ri pa q’uch yojsamäj ri oj winaqi’ chupam ri tinamït. Tab’ij chi ke yojk’atzin chi ke ri qate’ qatata’ richin rusamajixik ri qatinamit, rik’in utziläj taq na’oj, utziläj taq samaj. Pa qochoch, pa qatijob’äl k’atzinel chi nqab’än ri utziläj taq na’oj richin nqanük’ jun saqiläj na’oj. Chi rij re’, k’atzinel chi natzijoj rij re jun ti tzijonem re’. Xub’än jun achin jumul cha’. E k’o oxi’ ralk’wal, e ka’i’ alab’oni’ rik’in jun xtän, cha’. Ri taq alab’oni’, cha’ yalan e nimanel tzij, pa taq jay rik’in ri kite’, rik’in ke ri’ pa samaj rik’in ri kitata’, cha’. Ja k’a ri kana’, cha’, yalan jeb’ël rik’in ri rismal ruwi’, jeb’ël nrilij , jeb’ël nuch’äj, cha’. Xpe ri rute’ cha’, xub’ij chi re, cha’: _Tab’ana’ utzil kasamäj jub’a’, achike k’a re’ xa ja rïn yib’ano away chawäch, ncha’äx, cha’. _Ja k’a wi man xkinanimaj ta, xtatzët achike xtinb’än chawe. Xb’ix chi re ruma ri rute’, cha’. Pa nik’aj q’ij cha’, xuchojmij el chik ri’ richin nanimäj el, cha’. Nuna’ojij cha’: _We xkikanäj qa xkiruch’äy, q’alaj ri’ yirukamisaj, nub’ij cha’,_ kib’ena ütz k’a xa achike xub’än chwe, nub’ij ri xtän, toq xkitzoloj pe, jïk xk’achoj yan chik ri samaj, man jun chik nub’än, ncha’. Ke ri’ xub’än ja ri xtän xb’e, rik’in ke ri’ xuch’öb’. Naqaj ri kochoch k’o k’ jun che’, cha’. Ri che’ jeb’ël rumujal rub’anon, cha’. Chi ri’

Xrewaj wi ri’. Chuxe’ ri nimaläj che’ xb’ekotz’e’ wi, cha’. Ke ri’ xub’än xqa qa pa ruq’a’ ruwaram. Toq k’a xuna’ aq’anäj ruwäch, cha’. Man nkowin ta chi nyakatäj, cha’. Toq xutz’ët qa, ri raqän, cha’. Xa jun b’olob’ïk kumätz chik ri raqän, cha’. Jun b’olob’ïk kumätz yalan nïm raqän, cha’. Toq xe’ulqa ri rutata’, cha’, xrak’axaj chi re ri rixjayil, cha’. _¿akuchi’ k’o wi ri nume’al? Nub’ij cha’. _ja k’a ri te’ej xub’ij chi re ri rachijil, cha’: _ Ri ami’al man xniman ta tzij myer, pa nik’aj q’ij xel el. Ke re’ pa ruxikin jay xok el wi ri’, xb’ix chi re ri rutata’ ri xtän, cha’. Xpe ri rutata’ ri xtän xb’eruk’ama’ pe rukolo’, cha’. _wakami nb’ekanoj na, akuchi’ na xtinwïl wi. Toq xtinwïl pe, achike na xtinb’än pe chi re chi kolo’. Ja k’a ri te’ej, cha’, xuk’ül el ri b’ey chuwäch ri rachijil, akuchi’ xq’ax el ri ral, cha’. Akuchi’ na warinäq wi chuxe’ taq che’ ri’, nub’ij ri rute’, cha’. Ja ri xkichäp rukanoxik cha’, xa chi ri naqaj, chi rij kochoch xk’oje’ wi kan, cha’. Toq toq xelitäj ruma rutata’, akuchi’ na petenäq jun raxtew xpe chi rij cha’, ruma xuxib’ij ri’. Chuqa’ xsikïr ronojel ri rub’aqil. Ma xkowin ta chik xjel apo rik’in ri rumi’al cha’. Nik’aj rub’aqil ri xtän, cha’ ri’, xok yan aq’anäj jun nimaläj kumätz. Ke ri’ xub’än ri xtän ruma yalan ruq’oral, ruma man xnimaj ta rutzij rute’, chuqa’ ruma pa ruyonil xerub’anala’ jastäq taq na’oj. Tichajij iwi’ k’a ruma ri yalan q’oral kan k’o wi nuya’, achi’el xub’än chi re ri xtän ri xok kumätz. Xtz’ib’äx pa Kaqchikel ruma: Filiberto Patal Majzul Samaj kichin tijoxela’ Tatz’ib’aj ka’i’ oxi’ taq tzij chi rij ri xawak’axaj kan chi rij ri ti alaj tzijonem xsik’ïx qa chawäch. Takanoj ronojel taq b’anoj nawïl chupam re ti tzijonem. K’a ri’ tajach’a kiwäch chupam ri jub’anoj y ri kab’anoj. Takanoj oxi’ jub’anoj rik’in oxi’ kab’anoj, k’a ri’ chi kijujunal tab’ana’ rupach’unik. Tatz’ib’aj ri taq xila tz’ib’ e k’o chupam ri taq b’anoj xe’awïl. Tatz’ib’aj achike ruq’ijul rub’eyalil e k’o wi ri taq b’anoj xtaqïl, k’a ri’ taq jacha’ kiwäch chi kijujunal. Tatz’ib’aj achike ri yetzijon chupam ri ti tzijonem, xasik’ij qa. Taz’ib’aj wo’o’ taq b’anoj, k’a ri’ tatz’eta’ achike’ ri jotayin ruxe’el.

32. Rub’eyal nqak’üt ruk’iyal jun t’as: Ri rub’eyal nqak’üt ri ruk’iyal jun tzij, ke re’. Taq Re jun ti nik’aj tzij ri nqokisaj. K’amb’äl tzij: Tz’i’ Taq tz’i’ Ch’akat Taq ch’akat Ab’äj Taq ab’äj Tz’ikin Taq tz’ikin 34. ruk’iyal kichin ri ruka’n taq b’i’aj: Chi rij ri ruka’n b’i’aj, natz’ib’aj ri xilatzij: -a’, -i’ richin nak’üt ri ruk’iyal. Chuqa’ toq nb’e ri ruk’iyal jantape’ nb’e ri tzij chi chuwäch ri ruka’n b’i’aj. K’amb’äl tzij. Chi Aju’i’ Chi patali’ Chi b’ochi’ Chi b’aqi’ 33. Ruk’iyal rik’in jalt’as k’ojolib’äl. Perepïk taq perepïk Setesïk taq setesïk Nakanï taq nakanïk Sob’osïk taq sob’osïk

35. Ri taq k’ajtzij Ri taq k’ajtzij ja ri’ ri nk’utu akuchi’ jalajoj rutzijol nuya’ jun b’ab’. K’ïy mul nch’o chi rij ri ramaj, ri rub’eyal nk’ulwachitäj jun na’oj. K’ajtzij: Ok, Chik Qa El Ti Taq 36. Ri k’ajtziij ri nk’utu ri samajib’äl o ri k’ojolib’äl. -b’äl -Vb’äl Re taq xil tzij re’ nkitz’ük jun chik tzij chi rij jun ruxe’el jun chik tzij. Sa’ab’äl, Samajib’äl, to’ob’äl, tijob’äl tz’uyub’äl Tikirel natojtob’ej rat nakanoj jujun chik taq tzij ke re’ rub’anikil. 37. K’ajtziij ri nk’utu wi ri rub’anik jun atuxtäq pa jun k’ojolib’äl. Re’ Ri’ La’ Re re’ Ri ri’ La la’ Re ilustraciones Ri La

38. k’ajtz’ij ri nb’iyin manaq chi re jun na’oj. Tikirel nqab’ij manaq richin nqatzalq’omij jun k’utunïk. Ni, manaq, naq, ne’, ni’. Ta, man jun, man jani, mani. Chuqa’ tikirel nqab’ij manaq chi re jun peraj richin ri b’ab’. Re re’ nqab’än rik’in ri Man … ta. Chukojol re taq tzij re’ nb’e ri na’oj nqamajunisaj. Man äk’ ta xutïj ri tz’i’. Man rusamaj ta ri ala’ xujäch. 39. K’ajtziij ri nb’ano k’utunïk. ¿Achike? ¿Atux? ¿Aku’ux? ¿Janipe’? ¿Jarupe’? ¿La? ¿Noj? ¿Akuchi’? Tikirel chuqa’ nqatz’aqatisaj rik’in jun ley chik taq tzij: ¿Achoj richin? ¿Achike ruma? ¿aruma?

Tijonel: Wakami k’a k’o chi nab’än rub’anikil jalajoj taq k’utunïk, ri taq k’iyal, taq k’ajtzij, richin man jun ak’ayewal nk’oje’. Ri ütz chuqa’ nab’än richin nwetamaj, ja ri natzu’ chupam taq wuj, chupam taq tzij tz’ib’atäl pa qach’ab’äl, tikirel ja rat yab’ano ronojel re’, tikirel nawak’axaj chi ke ri winaqi’ chupam ri qatinamit, chi ke ri qach’alal chi kojkito’ nkiya’ ri kitzij chi qe k’a ri’, röj nqatz’ib’aj chuwäch wuj. K’a ri’ rik’in rub’onil nqaya’ kan retal jun ruwäch chi tzij, rik’in jun chi b’onil nqaya’ kan retal jun chik tzij. Ke ri’ eqal nusöl qa ri’ chi qawäch rub’anikil rupachum ri’ ri qach’ab’äl. Xa xe nqak’utuj chawe chi manta npe awoyowal wi manaq nawïl ta qa pan aninäq ri rub’anikil ri taq na’oj re’, ruma xa eqal na yob’e chi rij. Jun chik na’oj ri yojruto’ janina toq nqaya’ ri k’utunïk chi ke ri ak’wala’ ja ri nqelesaj taq tzijonem, k’a ri’ yeqelesaj ri taq tzij achoj chi rij yojch’o wi chupam ti qatijonïk ri q’ij ri’. Chuqa’ tanataj chi wi ri ak’wal manaq netz’an ta, k’ayew xtub’än chuwäch richin nretama kan ronojel ri nqajo’ nqak’üt chuwäch. Chuqa’ k’atzinel chi toq nqak’üt jun na’oj, k’o chi röj nqakanoj chuqa’ rub’anikil kik’in ri qatijoxela’. Pa ruk’isb’äl re wuj re’ xtiqatz’ib’aj jalajoj kib’i’ taq wuj, rik’in re’ tikirel nato’ awi’ richin nawetamaj jub’a’ chik pa ruwi’ ri kemchi’ richin ri qach’ab’äl kaqchikel.

42. B’ab’ ri nb’ano ri k’utunïk. ¿La achike ri xeb’e rik’in ri nute?. ¿Achike xb’ano wi richin la iwachoch? ¿Achike nb’ano richin ri iwochoch? 40. Jab’ab’ Jun b’ab’ nub’ij chi nb’an ri samaj. La k’o atata’ pa jay? Ja’ k’o. K’o ri nutata’ pa jay. Pa jay netz’an wi ri ak’wal. La k’oli ja ri atata’ pa jaay. Pa jaay nejtz’aan wi’ ja ri ak’aal. La nsamaji ja ri atata’ wik’iin. 41. Jun b’ab’ ri nb’in chi man nb’anatäj ta ri samaj. Ma utz ta xinwa’ ruma ri wey. Ma utz ta xrub’än kan chi re qach’akat ja ri achi. Ma utz ta nojb’e chupam ja juku’.

43. Ri k’oxomal: Chupam ri qach’ab’äl, man jun achike ta retal nqaya’ ri k’oxomal ruma ronojel nk’ulwachitäj pa ruk’isb’äl chi re ri tzij. Achi’el chupam re ka’i’ oxi’ k’amb’äl tzij re’: Tz’ib’ab’äl kematz’ib’ samaj qejoj Pak’a’ch tz’unun poqon josöl Pa’äl ch’akät tikïl b’itöl Xanän jolomaj kinäq’ q’oloj K’olok’äq solöy b’alam setesäq Kemon q’ojom soto’y chapöy Aqanaj tzamaj qulaj ch’ekaj K’ujay awän jo’q äj Äk’ tz’i’ syan meseb’äl

45. k’ojlemal. Re tzij re nub’ij achike’ rub’eyal k’o jun atuxtäq. K’awäl Tzeqël Pa’äl Tz’uyül Ch’oköl Kotzöl 44. jalt’as. Ja re’ ri tzij ri nub’ij achike’ rub’anon ri t’as. Jalajoj na’oj tikirel nub’ij chi rij: ti ko’öl, nïm, q’ëq, säq, jalajoj chik. Säq Q’ëq Räx Q’än

Käq Tuq’ Ko’öl Pïm Chawon Kokoj

46. Ximöy tzij: Re jun tzij re’ nto’on richin nuya’ jun na’oj richin jun k’ojolib’äl, chupam ri b’ab’, richin nutz’aqatisaj ri na’oj. Chi/ch, pa/pan. Ch toq k’o jun acht’as achi’el ri –e’ naqaj rik’in . Pa toq chuwäch ri tzij ntikïr el rik’in ch’akultzij. Pan toq chuwäch ri tzj ntikïr el rik’in k’uxatzij. Xipalaqin Pa b’ey. Pan awän xwa’ wi ri achin. Chawe xuya’ ri jäl ri ti ak’wal. Chi nuk’u’x xk’oje’ wi kan ri taq awäch. 49. b’anoj tzij. Jun b’anoj tzij jun molaj tzij junam yesamäj richin nkiya’ ri na’oj. K’atzinel chi ri ruk’u’x ri molaj tzij, jun b’anoj. Xiwa’ el chi wochoch. Xiruchikmayij apo pa q’aq’ ri achi. Xb’iyin aq’anäj ri achi pa rochoch. 47. t’as tzij Jun t’as tzij jun molaj tzij junam yesamäj richin nkiya’ ri na’oj. K’atzinel chi ri ruk’u’x ri molaj tzij, jun t’as. Xb’e ri nutata’. Re jun ley winaqi’ re’ man e aj tz’olojya’ ta. Ja ri achin xxajo rik’in ri rute’.

52. ch’ab’an b’alel. Re’ na’oj re’ man kan ta chik nuya’ pa qach’ab’äl kaqchikel. Po k’a k’o na kan ri retal chupam ri tzij. A Xwan xuchapab’ej richin ri kej pa b’ey. Xusamajib’ej ri ulew ri nutata’. 50. Ch’ab’an k’uluyom: Re na’oj re’ chupam ri qach’ab’äl nuya’ ruq’ij ri k’uluxel richin ri na’oj nub’ij chupam ri b’anoj. Ja ri äk’ xchap ruma ri tz’i’. Ja ri ak’wal xb’an ri rusamaj ruma rute’. Ja ri ala’ xch’ay kuma ri rana’. Ja ri xtän xq’etëx ruma ri ala’. 51 ch’ab’an b’anayom Re na’oj re’ nuya’ ruq’ij ri b’anb’anel chupam ri qach’ab’äl. Ja ri ak’wal xqumu richin ri q’or. Ja ri ala’ xq’eten richin ri xtän. Ja ri ch’u’j xch’ayon kan.

Samaj richin ri tijonel: Tatzijoj, tanuk’u’ chi kiwäch ri tijoxela’, ri ojb’enäq chupam ri qak’aslemal. Tatzijoj chi ke chi ri oyowal ruya’om pe chi ruwach’ulew ma k’o ta ruk’amon pe ri winäq. Qonojel ri oj k’o chupam ri loq’oläj ruwach’ulew, k’atzinel chi qachib’il qi, k’atzinel chi qach’alal qi’. Qak’utu’ ri b’anoj utzil, ri ajowab’anem, ri to’onem chi kiwäch. K’o chi nqachüp ruwäch ri itzelal pa qak’u’x, pa qatinamit. Toq xtaya’ rub’ixik ronojel re’, taya’ rusik’ixik richin re tzijonem re’ chi ke. Pa jun k’ichelaj , ke taq la’ pa jun molomïk juyu’, chi kikojol ri chikopi’, k’ jun utiw ruchapom runa’ojixik atux ta nub’än richin yeb’erutija’ awäj pa tinamït. Re utiw re’ xutzijoj chi ke ch’aqa’ chik rach’alal ri nuna’ojij. Ri rach’alal ütz xkak’axaj ri rutzij. Ke ri’ xkiya’ chi kiwäch achike q’ij xkeb’ekichapa’ ri äk’, ri patx, ri qo’l. chupam ri juyu’ ri’, k’o jun umül ri xrak’axaj ronojel ri nkina’ojij ri utiwa’. Ke ri’ xb’erutzijoj chi ke ri wakx, ri kej, ri tz’i’, ri äk’, ri qo’l, ri patx chuqa’ chi ke ch’aqa’ chik awäj ri e k’o pa tinamït. Xa xe k’a ri chikopi’ man xkak’axaj ta, man xkinimaj ta rutzij ri ti umül. Xulqa’ k’a ri q’ij richin yeb’e pa tinamït chi kichapik ri chikopi’, ri utiwa’. Eqal eqal xejel apo pa tinamït. Nab’ey xejupe’ chunaqaj kiko’k ri äk’, achi’el yeb’a’on tz’i’ xkib’än richin an yetz’etetäj ta. Ri tz’i’, ri kej, ri wakx, ri äk’, ri patx, konojel yewär, toq xok ri aq’a’, toq ronojel q’equ’m chik, toq konojel ye’uxlan xeq’ax qa chupam ri ko’k, chi jujun, chi jujun xekeleq’aj el ri äk’, ri mama’, ri t’uq.

Pa ruka’n q’ij k’ïy chi ke ri awäj man e k’o ta chik. K’a k’a ri’ xkinimaj rutzij ri ti umül, k’a ri’ yalan xkixib’ij qa ki’. K’a ri’ xkiya’ chi kiwäch atux xtikib’än richin yekoqotaj el ri utiwa’. Ri awäjxech’o rik’in ri tikur richin xkik’utuj utzil chi re: rat tukur, kan ojer chik oj at ato’on pe, ruma ri’ nqak’utuj jun nimaläj utzil chawe wakami, richin xke’anacha ta pe ri utiwa’ toq xkeqa pe, ruma yalan ch’a’oj kib’anom chi qa, xecha’ chi re. Ke ri’ xkiya’ hi kiwächl. Toq xok pe i aq’a’ xe’ulqa ri utiwa’. Toq ri tikur xerutz’ët chanin xb’ixan pe: kur, kur, kur Xa xe xkak’axaj rub’ix ri tukur, ri awäj xeb’e’el pe pa taq kisok: ri tz’i’, ri wakx, ri kej pa kikoral; ri patx. Ri äk’, ri mama’ xech’o pe. Ri karne’l _b’e, b’e, b’e_xecha’. Ri kajaw ri awäj xeto’on chuqa’ richin xekoqotaj el ri utiwa’. Konojel xe’ok pa k’ichelaj, k’oj utiwa’ xesokotäj el. Ri utiwa’ xyakatäj janila koyowal chuqa’ kimunil ruma man xya’ ta chike richin xekitïj ri awäj. Ja k’a ri umül xrewala’ ri’ pa taq jul richin man nqa ta pa kiq’a’ ri utiwa’. Chupam ri q’ij ri’ ri utiwa’ xkina’ojij ye’ok saliläj taq chikopi’ richin nïm ch’a’oj xtikib’än. Ja k’a ri awäj xkiya’ chi kiwäch atux xtikib’än richin man yetïj ta.

Konojel ri chikopi’ xesamäj richin man yech’akatäj ta. Xkib’anala’ moloj pa ruwi’ ruchajixik ri kik’aslemal. Chuqa’ xkitäq rutzijol pa ch’aqa’ chik tinamït, pa ch’aqa’ chik koral. Konojel ri awäj, ri chikopi’, xkito’ ki’ chi kiwäch ri utiwa’. Samaj kichin tijoxela’. Tatz’ib’aj ka’i’ oxi’ taq cholaj tzij chi rij ri xawak’axaj kan chi rij ri ti tzijonem. Takanoj ronojel ri taq b’ab’ ri nub’ij chi ma tib’an ta samaj, k’ojom chi pa ja ti cholon tzij. Takanoj ronojel ri taq qi’ri’il ronojel ri neqa awäch chi rij. Toq xtilitäj ronojel, nab’än jun utzil nakanoj oxi’ rik’in yasamäj rik’in chi nawelesaj ri jotayin tzij chi rij. Takanoj oxi’ nimatzij akuchi’ k’ojon wi k’uluyom rik’in oxi’ chuqa’ chi rij b’anayom. Takanoj ronojel ri taq ruk’ojlemal tzij k’o chupam richolon tzij. Tatz’ib’aj achike winaqi’ yenatäx chupam ri ti tzijonem.

¿achike nana’ojij ri kan ütz k’o chupam ri tzijonem? Tab’ana’ jun utzil tatz’ib’aj ronojel. Tajunamisaj ri utziläj na’oj xrïl ri utiw. Chupam rat, ja ri at k’o chupam ri tijob’äl. Tab’ana’ jun achib’äl richin ri k’isib’äl na’oj xkeb’än ri utiw, rik’in ri umül. Toq xkak’achoj natzijoj chuqa’ natz’ib’aj rat ri na’oj xab’än rachib’äl