Uk’ajnar e tza’yer ojronerob’(Expresión dinámica)

Busca en cnbGuatemala con Google

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil
Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (207).png

Ub’ijnusyaj e kanwa’r ira ja’xEditar

  1. E maxtak una’tob’ uk’anpesob’ e tz’ijb’ayaj tama uyojronerob’. Una’tob’ o’jronob’ tama uyojronerob’. Ukanyob’ uyustob’ e topop b’ijnusyaj.
  2. E maxtak una’tob’ uk’anpesob’ tz’ijb’ab’ir yi o’jronb’ir u’t uyojronerob’. Una’ta uka’npes uyojroner tu b’ixirar, taka e mojr pak’ab’ tu morwa’r.

K’ani twa’ akanse e ajkanwa’r kochwa’ twa’ ojronob’ tama uyojronerob’, b’an kochwa’ e k’ay, k’ajtmayaj taka inte’ inb’utzir.

K’ani twa’ akanse kochwa’ twa’ akay ukanse ub’ob’ utz’ijb’ob’ ub’ijnusyajob’ tama inte’ yar te’, mut, e kojn yi e xukur.

K’ani twa’ awajk’u uyokir a’xin twa’ ja’xirob’ ob’nob’ uyustob’ ujunob’.

Uk’ajti tama xe’ ub’ijnu tama inte’ numer o’ k’ajtsyaj.

Uyusta e me’yn taka e ayanir xe’ ayan tu’wejtz’er.

Utz’ijb’a e ojronerob’ taka e ayanirob’ xe’ achekta tu’jor e rum.

Ukani uyusta e k’ay, k’ajtsyaj, numer yi inmojrix tama e ojroner Ch’orti’

Tara achekta kora chuchu’ k’ay xe’ ne’t uyub’i awajk’u una’ta awajkanwa’r.

B’an twa’ ja’xirob’ utz’ijb’ob’ mojrix k’ay tama e ojroner Ch’orti’.

INTZA’Y INTURAN. (K’AY)

Tuk’ot kanik ta nichinam
Ayan ayan anumespa e tzajtzajir,
tama uk’ajna’r, niwojroner
xe’ ja’x tara, nitajtz’ar tama e Ch’orti’,
tamar ixto, ne’n inwaryo’x
xe’ no’n ch’ortyo’n, ayan me’yra katujrur.
Ayan kab’ujk, yar kaxanab’
Xe’ tika’b’ach, no’n e Ch’otyo’n .. (bis)

coro
Ayj ayj ayj ayj intza’y inturan
Taka tuno’r xe’ ayan takaren
Ayj ayj ayj ayj intza’y inturan
Tama tuno’r xe’ aktana takaron

[1]


E PEJPEM (K’AY)

Pejpem xe’ ayan me’yra atz’ijb’arir,
arenen chi uchye’t, arenen taka awich’,
Ne’n u’nb’i twa’ yar a pejpem,
yi ja’x uya’rye’n, che’nb’ir umen e k’ab’,

umen uk’ab’ e Katata’,
che’nb’ir umen e k’ab’,
umen uk’ab’ e Katata’.

[2]

TA CHOR

Inxin, inxin
ta chor taka ninana
inxin inxin
ta chor taka nitata’

Ixin nisakun takaron
Katares yar e pitak (bis)
 
Ninana turan uchapi
Uchoni taka e maxtak
tama e tumin umani
yar niwex iktzuren

[3]



Chuchu’ ojronerob’Editar

Mini diálogos



Kapatna cha’te’tyo’n: Nakpat xe’ awirix e kanseyaj xe’ uyajk’o’n e cha’kojt maxtrak ira tama e chuchu’ ojronerob’

Ajk’un ab’ijnusyaj tama inte’ inte’ ojronerob’ xe’ uchob’ ja’xirob’.

B’ijnwen tama inte’yx ojronerob’ yi chen e me’ynob’ takar.

Uyub’i ache tama uyajnesna’r e mok, tama inte’ nojk’in o’ tama inteyx ojroner xe’ o’sre ache, ejtz’un awira taka inkojt apya’r.

Nakpat chen tu’t e mojr apya’rob’ yi awajkanseyaj.

PejkseyajEditar

K’ani twa’ akanse e ajkanwa’rob’ kochwa’ twa’ uk’aywesob’ o’ upejkikob’ inkojt pak’ab’, taka inte’ k’ub’seyajir yi taka inte’ sarir tu’t e mojr pak’ab’ob’.

B’ajxan twa’ awa’re e maxtak tuk’a inb’utzir uwirob’ tama inkojt pak’ab’, kochwa’ u’t, kochwa’ atze’ne, yi tuno’r xe’ inb’utz cheker tu’t, twa’ uyub’i uyusta uyojroner tu’pater inkojt ijch’ok tama inte’ nojk’in.

Ejkanwa’r ukani kochwa’ twa’ uyusta e pejksyaj twa’ uya’re inkojt pak’ab’ tama inte’ nojk’in.

Kapatna Cha’te’rtyo’n:

Kach’ujku e me’yn xe’ turu tichan yi kak’ajtin tuk’a kawira, tuk’a b’ijnusyaj uyajk’o’n tu’t kapya’rob’.

Chen inte’ ne’t b’an kochwa’ ukansye’t tuno’r uyokir awajkanseyaj.


Inpatna nib’ajner:

Ink’ajtin tuk’a b’ijnusyaj uyajk’e’n e me’yn xe’ turu tichan.

Nakpat intz’ijba’ ta nijun xe’ inb’ijnu.

Ayanto’ ka’ tya’ awira xe’ inkojt noy o’ naya o’jronto taka e maxtak.

CheksuyajEditar

Tama tuno’r xe’ anumuy tama umorwa’r e maxtak, k’ani twa’ una’ta tuk’a k’ani che e’ra; tama e patna’rob’ ira uyub’i akanse e maxtak kochwa’ twa’ uchob’ cheksunib’ tama upatna’rob’ xe’ una’tob’ uchob’ tama uyototob’, tama uyototir e kanseyaj yi xe’ ache’na tama e morwa’rir tya’ turu.

E ajkanwa’r uk’ek’ojse tuno’r e patna’r yi e ayanir xe’ ache’na tu yotot yi morwa’r.

Ucheksu tuno’r e kanwa’r xe’ ukani taka e me’ynob’ yi tz’ijb’b’ir u’t.

Ume’ynes tuno’r e cheksuyaj xe’ una’ta.

KOCHWA’ ACHE’NA E JARMA’R

Upetz’yob’ e chiki’ a’xin uxuryob’ e jarar yi atijxa yi upetz’iyob’ yi aka a’xin uchonyob’ uk’eche chante’ ajk’in twa’ uk’a’pesnar inwojr chiki’ ache’na e nojta’ yi ache’na e b’ik’it ajarmob’ tuno’r e ijch’oktak yi e tejrontak yi tuno’r e tu’b’irob’ akay ajarmob’.


E POJP

Akay uxurwob’ e pojp, uwab’ob’ twa’ ataki yi akay uxixyob’ twa’ upetz’yob’, ujaryob’ akay ajajpna, apejtz’a yi ajajra, chante’ ajk’in uk’eche ujarma’r, nakpat ka’xin kachoni ta chinam, tama utujrur kawani e we’r, atz’am, sakchi’, tan, xanab’, kanami ub’an kab’ujk tamar tama utujrur e pojp, inyajr inyajr akay ache’na kochwa’ yaja’.

Kapatna chate’rtyo’n:

Kacheksu yi inwejtz’u tuk’a tuk’a anumuy te jarma’r tama nimorwa’r.

Katz’ijb’a ta nijun mojr patna’r yi e ayanir xe’ aka’y uchob’ e pak’ab’ ta nimorwa’r.

Morwa’rirEditar

K’ani ukansena’r e ajkanwa’rob’ ke’ tama inte’ morwa’rir ayan inte’ jun xe’ ub’ijres e morwa’rir.

Akay ache’na tama inte’ numer taka yi ma’chi uyub’i ak’ajna inte’yx jay ma’chi b’ijnub’ir ani tama e morwa’rir xe’ ache’npa.

Tama inte’ morwa’r xe’ ache’npa k’ani twa’ tuno’rob’ aturanob’ tz’ustaka twa’ uyub’yob’ xe’ war ak’ajna.

Tuno’r e yaja ne’t kochwa’ inkojt ajkanseyaje’t k’ani twa’ ak’ajti twa’ e ajkanwa’r ukani uyokir e morwa’rir.

UKani tuno’r uyokir inte’ morwa’rir

Ukani utz’ijb’a xe’ a’xin uwirob’ tama inte’ morwa’rir.

Ukani ke’ tama inte’ morwa’rir ja’x taka ertz’a xe’ tz’ijb’ab’ir tama inte’ jun tama inte’ patna’r, ma’chi uyub’i ak’ajtz’a inte’yx jay maja’x b’ijnub’ir ani tama inte’ morwa’rir.

Tya’ ayan inte’ morwa’r k’ani twa’ ko’yb’i twa’ kak’otoy kana’ta tuk’a twa’ war umorojse ub’ob’.

Umorwa’r e ajkanwa’rob’

Uxte’rtyo’n kapatna: Kach’ujku e me’yn xe’ turu tichan yi kawajk’u kab’ijnusyaj

Katuran kab’ijnu yi katz’ijb’a ti kajun tuk’a tuk’a morwa’rir akay ache’na tya’ turo’n.

Kana’ti’k ke’ tama inte’ morwa’r ache’na me’yra b’ijnusyaj te patna’rob’, ayan ub’an e morwa’rir tu’pater e maxtak, e nukir pak’ab’; e’ra ache’npa twa’tix alok’oy inb’utz inte’ b’ijnusyaj te patna’rob’ xe’ war ab’ijnuntz’a.

Kochwa’ ache’npa e wya’rirob’Editar

Kansen uyokir e wya’rir xe’ akay ache’npa taka me’yra b’ixk’ar twa’ inkojt pak’ab’.

B’ajxan twa’ akanse e maxtak e inb’utzir xe’ ukojko e wya’r xe’ kak’uxi ti kamorwa’r, b’an kochwa’ e intya’ch intya’ch karob’ xe’ achekta tya’ turo’n.

Cheksun tuk’a inb’utzir utares e wya’rir xe’ watar najtir.

Inb’utz ub’an twa’ akansenpa tuk’a k’opot xe’ atz’akon ayanto ti kamorwa’r, yi tuk’a mok utz’aki. Kochwa’ akay o’stana twa’ e ajmok uyuch’i.

K’ani twa’ awira komon taka e ajkanwa’r tuk’a na’tanyaj k’echer umener e maxtak o’ utata’b’irob’ yi e tu’b’irob’ tama inte’ mokir yi tama e wya’rir, erer atz’ijb’a twa’ ma’chi anajpa yi a chekta inte’ jun twa’ch e morwa’rir.

Inb’utz twa’ acheksunpa taka e mojr pak’ab’ tuk’a war ache’npa tu’pater xe’ kana’ta ti kamorwa’r.

Tz’ijb’an ta inte’ jun tuno’r uyokir e wya’rir xe’ ana’ta yi tama inte’yx jun tuno’r uyokir e wya’r xe’ ana’ta kochwa’ ache’npa.

Uyub’i ak’ajti ub’an kochwa’ ache’npa e sa’ yin mojrix xe’ twa’ o’chpa.

kach’ujki’k tuk’a ucheksu e me’ynob’ irob’:

Cha’te’rtyo’n kapatna:

Nakpat xe’ kach’ujku e me’yn xe’ turu tichan yi kawajk’u kab’ijnusyaj

Katuran kab’ijnu yi katz’ijb’a ti kajun tuk’a tuk’a uyokir wya’rir inna’ta o’ xe’ ache’na ta nyo’tot.

Takarsaj te patna’rob’ te otot kanseyajirEditar

B’ajxan ne’t kochwa’ inkojt ajkanseyaj uk’ani twa’ ana’ta, tuk’a twa’ ak’anpa e patna’rob’ xe’ ache’npa tu’pater uyototir e kanseyaj tya’ ipatna.

K’ani twa’ akanse e maxtak tuk’a uk’anpa’rir ucheyaj e k’ajtmayaj taka e mojr ajtakarsajob’ xe’ achekta tama e chinamob’.

K’ani twa’ akanse e maxtak twa’ akay uchob’ e nut’urir takar uyototir ajtakarsajob’ tu’pater uyototir e kanseyaj tya’ akanwob’.

E ajkanwa’r ukani twa’ uche e k’ajtmayaj tu’pater uyototir e kanseyaj.

Akay uche e nut’urir taka e noj ototob’ xe’ atakarsanob’ ta inte’ patna’r tu’pater uyototir e kanseyaj.

Una’ta tuk’a tuk’a noj ototob’ atakarsanob’ tama xe’ war ub’ijnwob’ uchob’.

Akay aturan tama tuno’r e morwa’r xe’ ayan tama uyototir e kanseyaj twa’ ana’ta kocha’ twa’ ache’npa e patna’rob’.

Umorojse ub’ob’ twa’ aka’y uchob’ e patna’r.

Tuk’a ucheksu e me’yn xe’ achekta ejmar.

Cha’te’rtyo’n kapatna:

Tuk’a b’ijnusyaj ikojko tama e me’yn xe’ achekta tichan.

Tz’ijb’an tama ijun tuk’a tuk’a patna’rob’ akay iche tu pater uyototir e kanseyaj twa’ uch’ijse uyokir.

Komon taka e ajkanseyaj:

B’ajxan ko’sta e rum tu yototir e kanseyaj tya’ war kakano. Nakpat kapak’i e u’t xe’ no’n kak’ani.

Kachojb’a twa’ ach’i inb’utz yi uyajk’u uyutir.

Tama e’ra uyub’i apak’i e pe’ych, ch’u,m, jinaj yi mojrix xe’ iyusre ipak’i.

Uyusta e k’asjorir yi e arasir taka e ojronerob’Editar

B’ajxan k’ani twa’ aware e ajkanwa’r tuk’a twa’ ache’npa e kanseyaj ira, tuk’a uk’oter tama e inkojt maxtak.

Tuk’a twa’ b’ijnub’ir uk’anpesna’r e arasob’ ira taka e maxtak.

E aras ira ma’chi twa’ araspa ub’ajner taka, ja’x inte’ patna’r xe’ ache’npa taka mojr pya’rob’.Kansen e ajkanwa’r kochwa’ twa’ uyusta w k’as jorir, taka e ojronerob’ yi taka e me’ynob’.

Taka e b’ik’it jun erer uyub’i akanse e maxtak twa’ akanwob’ uchob’ e aras tama e chi, ob’na..

Una’ta tuk’a twa’ uk’anpes e arasir, tuk’a uk’oter tama ukanwa’r.

Utajwi uyokir e arasir ira, una’ta apatna komon taka upya’rob’.

Uka’npes ub’ijnusyaj tw’ uyusta e k’asjorir.

Uxkojton kapatna:

Ko’sta e me’ynob’ yi nakpta kasuti tama inte’ k’asjorir.

Ko’sta ub’an inte’ k’asjorir taka e ojronerob’ xe’ no’n kak’ani.

Taka e b’ik’it jun erer uyub’i ache aras te chi ob’na.

Uyusta inte’ xab’mayaj tama umorwa’rEditar

K’ajtin taka e ajkanwa’r tuk’a twa’ ak’anpa e Xab’mayaj ta inte’ morwa’r.

Tuk’a twa’ uk’anpa’rir twa’ inkojt pak’ab’ e xab’mayaj. Kansen kochwa’ twa’ k’osta inte’ xab’mayaj tante’ chinam o’ morwa’r. Ajk’un tuno’r uyokir e kanwa’r ira tama e xab’mayaj.

Tante’ xab’mayaj erer uyub’i ame’ynes e ototob’ ub’an, twa’ ana’tanwa’ kochwa’ turu.

Tuk’a takarsaj ukojko, tuk’a noj otot ayan, jay ayan e ja’ , k’ajk yi inmojrix.

Ukani tuno’r uyokir tama uk’anpesna’r e xab’mayaj ta inte’ morwa’r o’ chinam.

Ob’na uyusta inte’ xab’mayaj xe’ ucheksu umorwa’r.

Una’ta tya’ keter umorwa’r taka inte’yx turer.

Uche ta inte’ noj-jun kochwa’ turu uxab’mayaj umorwa’r.

Una’ta ume’ynes e ototob’ tama e xab’mayaj ub’an, twa’ ana’tanwa’ kochwa’ turu.

Yi ucheksu tuk’a takarsaj ayan tama upater e morwa’r.


Tara kacheksu inte’ xab’mayaj tante’ morwa’r, e’ra a’xin ak’anpa twa’ awira jay b’an amorwa’r o’ ma’.

Cha’te’rtyo’n kapatna:

Me’ynes uxab’mayaj amorwa’r.

Turb’an tuk’a tuk’a takarsaj ukojko upater.

Nakpat irsen e ajkanseyaj yi apya’rob’.

NotasEditar

  1. María Alicia Ramírez
  2. Autor: Anónimo
  3. Marìa Alicia Ramírez