Cambios

Busca en cnbGuatemala con Google

sin resumen de edición
Línea 11: Línea 11:     
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|75px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|75px]]
===4. UKEJTA’RIR E PEJKSAJ JUN===
+
==4. UKEJTA’RIR E PEJKSAJ JUN==
 
   
 
   
 
Lectura-comprensión lectora  
 
Lectura-comprensión lectora  
   −
E Pejksyaj tara uyub’i ak’anpes chuchu’ numerob’ xe’ anumuy, nakpat ache e ub’syaj taka e ajkanwa’rob’.  
+
E Pejksyaj tara uyub’i ak’anpes chuchu’ numerob’ xe’ anumuy, nakpat ache e ub’syaj taka e ajkanwa’rob’.
 +
 
Ne’t kochwa’ inkojt ajkanseyaj k’ani twa’ akanse e ajkanwa’rob’ kochwa’ twa’ upejkob’ e numerob’.  
 
Ne’t kochwa’ inkojt ajkanseyaj k’ani twa’ akanse e ajkanwa’rob’ kochwa’ twa’ upejkob’ e numerob’.  
   Línea 25: Línea 26:  
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|75px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|75px]]
 
Tya’ ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r war apejka inte’ numer k’ani twa’ aturb’a ab’a tamar.  
 
Tya’ ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r war apejka inte’ numer k’ani twa’ aturb’a ab’a tamar.  
 +
 
Inturan inb’ijnu jay b’an anumuy tama e b’ixirar tama e pejk jun xe’ inche.
 
Inturan inb’ijnu jay b’an anumuy tama e b’ixirar tama e pejk jun xe’ inche.
   −
inxin u’nb’i tuk’a ub’ijnu.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (126).png|center|200px]]
 +
 
 +
 
 +
'''KOCHWA’ AK’AJTMAYANOB’ ANI IXNI’X'''
 +
 
 +
Che a’yi ixni’x tya’ ak’ajtmayanob’ ani, a’xin e tata’b’irob’ awara’rob’ twa’ e pixamb’ir, tya’ ak’otob’ chenob’ ani, Kochwa’ turo’x, inb’utz, wa’r inte’ ak’ajn ira, turen, chenob’ e ajyum otot; aka’y o’jronob’. Ti’n ixto asub’arir ne’t cha’yi e utata’ e ijch’ok, tarye’n insub’ari nib’a taka niwojroner; aaaa’ o’ b’an; war inwira inte’ o’rak’ab’ yi inte’ o’rayok, war inb’ijnu jay ach’amye’n tu’jam apya’rir, ya’to inb’ijnu cha’yi e ajyum otot.
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (127).png|center|250px]]
 +
 
 +
K’anto inxin u’nb’i taka nipya’rob’, ejk’arto’ wate’t, tya’ warix amaxya’n.
 +
 
 +
Inyajrix k’otoy taka uyojroner, Kochwa’ turo’x cha’yi e ajwara’, aaaa’, ne’t ajchi’, ne’n inb’ajr, war iwar inyo’pa ta nipatna’r, ma’ni ja’x intran e k’opot, ajk’une’n wa’kchetaka inlok’se nipatna’r cha’yi e winik, o’ b’an ka. Ne’n tarye’n tamar taka nixanb’ar cha’yi, o’ b’an ka ojron e ajyum otot, kochwa’ inwarye’t niwijch’ok chuchu’to yi ne’t nojta’ winiketix.
 +
 
 +
K’anto o’njron taka nipya’r, tuk’a che tama xe’ war ak’ajti, ya’to wate’t ejk’ar k’anto inxin u’nb’i tuk’a ub’ijnu.
 +
 
 
Inyajrix sutpa k’otoy tu’yotot e ijch’ok, kochwa’ turo’x? Inb’utz chob’ a’yi e ajyum otot. Ne’n tarye’n inyajrix tamar taka yar e xanb’ar xe’ war inche, aaaa’ o’ b’an ka, ojronenix taka yar nipya’r yi niwijch’ok cha’yi e tata’b’ir, che a’yi uyub’i, atza’y yar e winik cha’yi; ejk’ar wate’n taka e b’ujk, twa’ ichoki takaren.  
 
Inyajrix sutpa k’otoy tu’yotot e ijch’ok, kochwa’ turo’x? Inb’utz chob’ a’yi e ajyum otot. Ne’n tarye’n inyajrix tamar taka yar e xanb’ar xe’ war inche, aaaa’ o’ b’an ka, ojronenix taka yar nipya’r yi niwijch’ok cha’yi e tata’b’ir, che a’yi uyub’i, atza’y yar e winik cha’yi; ejk’ar wate’n taka e b’ujk, twa’ ichoki takaren.  
Tama inte’yx ajk’in uk’eche ub’ujk twa’ e ijch’ok, yixto yaja’ upejka uwijch’ok twa’ a’jk’una e b’ujk ulapi.  
+
 
 +
Tama inte’yx ajk’in uk’eche ub’ujk twa’ e ijch’ok, yixto yaja’ upejka uwijch’ok twa’ a’jk’una e b’ujk ulapi.
 +
 
Into’ cha’yi a tata’b’ir; inwajk’e’t o’rnik’ab’ ak’eche, achojb’i’k inb’utz, tarixto turu ani takaren ma’tuk’a manb’anir unumse ub’a, uch’ab’u ani upa’ war ink’uxi, ma’chi twa’ ache tzajtzaj niwijch’ok, ayanto’ utata’ tu’pater, ak’ani me’yra kochwa’ ne’n ink’ani.  
 
Into’ cha’yi a tata’b’ir; inwajk’e’t o’rnik’ab’ ak’eche, achojb’i’k inb’utz, tarixto turu ani takaren ma’tuk’a manb’anir unumse ub’a, uch’ab’u ani upa’ war ink’uxi, ma’chi twa’ ache tzajtzaj niwijch’ok, ayanto’ utata’ tu’pater, ak’ani me’yra kochwa’ ne’n ink’ani.  
Inpatna ta nyo’tot :  
+
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' casa.png|right|75px]]
 +
'''Inpatna ta nyo’tot :'''
 +
 
 
Ink’ajti twa’ nitatob’ o’ ninoyob’ twa’ uk’ajtyob’ takaren inte’ numer xe’ ja’xirob’ una’tob’.  
 
Ink’ajti twa’ nitatob’ o’ ninoyob’ twa’ uk’ajtyob’ takaren inte’ numer xe’ ja’xirob’ una’tob’.  
 +
 
Nakpat intz’ijb’a ta nijun uk’ab’a’ e k’ajtsyaj xe’ k’ajna ta nyo’tot, inb’ijnu tuk’a k’ani uya’ryo’n, incheksu taka ni we’t ajkanwq’i yi inme’ynes ub’an.
 
Nakpat intz’ijb’a ta nijun uk’ab’a’ e k’ajtsyaj xe’ k’ajna ta nyo’tot, inb’ijnu tuk’a k’ani uya’ryo’n, incheksu taka ni we’t ajkanwq’i yi inme’ynes ub’an.
4.1 Uya’re kochwa’ u’t e ub’syaj xe’  
+
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|75px]]
 +
===4.1 Uya’re kochwa’ u’t e ub’syaj xe’===
 +
 
 
Responde preguntas directas de respuesta simple  
 
Responde preguntas directas de respuesta simple  
 +
 
Tara k’ani twa’ o’yb’i taka e ajkanwa’r kora ub’syaj twa’ ja’xirob’ uk’ajtyob’ tuk’a.
 
Tara k’ani twa’ o’yb’i taka e ajkanwa’r kora ub’syaj twa’ ja’xirob’ uk’ajtyob’ tuk’a.
   −
Tara ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r uk’ani twa’r awa’re kochwa’ kochwa’ e ub’syaj xe’ uche e ajkanseyaj takare’t.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|75px]]
 +
Tara ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r uk’ani twa’r awa’re kochwa’ kochwa’ e ub’syaj xe’ uche e ajkanseyaj takare’t.
 +
 
 +
 
¿Tuk’a uk’ajti e pejsyaj xe’ ache tama e jun?  
 
¿Tuk’a uk’ajti e pejsyaj xe’ ache tama e jun?  
 +
 +
 
¿ Tya’ ani turu?  
 
¿ Tya’ ani turu?  
 +
 +
 
¿Kochwa’ numuy?  
 
¿Kochwa’ numuy?  
 +
 +
 
¿Tuk’ot i’xin?
 
¿Tuk’ot i’xin?
   −
E XIXIMAY  
+
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|75px]]
 +
'''E XIXIMAY'''
 +
 
 +
 
 
Tama inte’ nojk’in xe’ ache’na, tama uyajk’inir e winal julio, a’rena mukur nojk’in, tama, ma’chi uk’anyob’ twa’ amorojk’i e pak’ab’ob’.  
 
Tama inte’ nojk’in xe’ ache’na, tama uyajk’inir e winal julio, a’rena mukur nojk’in, tama, ma’chi uk’anyob’ twa’ amorojk’i e pak’ab’ob’.  
 +
 
umen xe’ maja’x me’yra tuk’a k’ani aturb’ana; ajrer taka inte’ armur sa’, b’an jo’te’ucha’k’ar tumin, ujtz’ub’, cha’wojr maksa’, uch’ab’ob’ inkojt nixi’ pa’, upotz’yob’ tama e sa’, uwab’ob’ tama u’t e cha’ tya’ ache’na e juch’.  
 
umen xe’ maja’x me’yra tuk’a k’ani aturb’ana; ajrer taka inte’ armur sa’, b’an jo’te’ucha’k’ar tumin, ujtz’ub’, cha’wojr maksa’, uch’ab’ob’ inkojt nixi’ pa’, upotz’yob’ tama e sa’, uwab’ob’ tama u’t e cha’ tya’ ache’na e juch’.  
 +
 
Yixto aka’y ub’utz’ob’ tuno’r u’t e cha’, uti’ e k’ajk, o’r e ch’ujb’en, e b’ejt, e armur, e b’ujr, b’an ub’utz’ob’ u’t e te’ tya’ wa’r unar yi tuno’r upat e otot, ub’utz’ob’ tuno’r e maxtak, xe’ ayan turob’ tama e otot.  
 
Yixto aka’y ub’utz’ob’ tuno’r u’t e cha’, uti’ e k’ajk, o’r e ch’ujb’en, e b’ejt, e armur, e b’ujr, b’an ub’utz’ob’ u’t e te’ tya’ wa’r unar yi tuno’r upat e otot, ub’utz’ob’ tuno’r e maxtak, xe’ ayan turob’ tama e otot.  
 +
 
Tya’ ak’a’pa, aka’y ub’utz’ob’ ukororte’yr e narob’, twa’ tix alok’oy e Xiximay makwi’r e Otot; e ixiktak pakaxpat pakaxpat alok’ob’ yi e winikob’, war ub’utz’a’ unuk uyokob’ e ixiktak; kora kora uyujku e b’utznib’ tama uti’ e b’i’r tya’ war a’xyob’ e ixiktak pakaxpat e ixik yaja’.  
 
Tya’ ak’a’pa, aka’y ub’utz’ob’ ukororte’yr e narob’, twa’ tix alok’oy e Xiximay makwi’r e Otot; e ixiktak pakaxpat pakaxpat alok’ob’ yi e winikob’, war ub’utz’a’ unuk uyokob’ e ixiktak; kora kora uyujku e b’utznib’ tama uti’ e b’i’r tya’ war a’xyob’ e ixiktak pakaxpat e ixik yaja’.  
 +
 
B’an uchob’, ub’ijnusyajob’, b’an kochwa’ e’ra e Xiximay war alok’esna makwi’r e otot, war ak’ayna ak’ejcha alok’oy najtir.
 
B’an uchob’, ub’ijnusyajob’, b’an kochwa’ e’ra e Xiximay war alok’esna makwi’r e otot, war ak’ayna ak’ejcha alok’oy najtir.
   −
Inpatna nib’ajner:  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (130).png|center|250px]]
Inpejku’t e ub’syaj yi inwajk’u nib’ijnusyaj tamar.  
+
 
a). ¿Tuk’at tzakarna ixin e Xiximay umen e winik?  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' escribiendo.png|right|75px]]
b’). ¿Tya’ ani turu e Xiximay?  
+
'''Inpatna nib’ajner:'''
ch). ¿Tuk’a e Xiximay?  
+
 
ch’). ¿Kochwa’ k’a’pa lok’ob’ e ixiktak tya’ war ab’utz’ena uyokob’?
+
Inpejku’t e ub’syaj yi inwajk’u nib’ijnusyaj tamar.
 +
 +
#¿Tuk’at tzakarna ixin e Xiximay umen e winik?  
 +
 
 +
-----
 +
-----
 +
 
 +
#¿Tya’ ani turu e Xiximay?  
 +
 
 +
------
 +
------
 +
 
 +
#¿Tuk’a e Xiximay?  
 +
 
 +
------
 +
------
 +
 
 +
#¿Kochwa’ k’a’pa lok’ob’ e ixiktak tya’ war ab’utz’ena uyokob’?
 +
 
 +
-----
 +
-----
 +
 
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|75px]]
 +
===4.2 TARA E AJKANWA’R UNA’TA TI’N UYAROB’IR E UB’SYAJ XE’ UKOJKO UXTE’ AROB’IR===
   −
4.2 TARA E AJKANWA’R UNA’TA TI’N UYAROB’IR E UB’SYAJ XE’ UKOJKO UXTE’ AROB’IR
   
Responde preguntas de selección múltiple con 3 distractores. (Nivel I)  
 
Responde preguntas de selección múltiple con 3 distractores. (Nivel I)  
Tara k’ani twa’ akanse e ajkanwa’r twa’ uyajk’u uyokir e ub’syaj xe’ uxte’ uyokir ukojko.  
+
 
 +
Tara k’ani twa’ akanse e ajkanwa’r twa’ uyajk’u uyokir e ub’syaj xe’ uxte’ uyokir ukojko.
 +
 
K’ani twa’ atz’ijb’a inb’utz twa’ e maxtak una’tob’ uyajk’ob’ kochwa’ uya’rob’ir tu’jam e mojr.  
 
K’ani twa’ atz’ijb’a inb’utz twa’ e maxtak una’tob’ uyajk’ob’ kochwa’ uya’rob’ir tu’jam e mojr.  
 +
 
Chen e ub’syaj taka chan o’ jote’ uyokir ub’an, ejma’r ja’xtaka chekta taka uxte’ uyokir e ub’syaj.  
 
Chen e ub’syaj taka chan o’ jote’ uyokir ub’an, ejma’r ja’xtaka chekta taka uxte’ uyokir e ub’syaj.  
 +
 
E’ra ache’npa twa’ awira jay e ajkanwa’r ma’chi asatpa yi war akano inb’utz.  
 
E’ra ache’npa twa’ awira jay e ajkanwa’r ma’chi asatpa yi war akano inb’utz.  
 +
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|75px]]
 
Tama e ub’syaj xe’ awajkanseyaj uche takare’t uk’ani apojro tama e uxte’rti arob’ir ti’n xe’ inb’utz twa’ awa’ru’t o’ axab’i, b’an kochwa’ uk’ajti e ajkanseyaj.
 
Tama e ub’syaj xe’ awajkanseyaj uche takare’t uk’ani apojro tama e uxte’rti arob’ir ti’n xe’ inb’utz twa’ awa’ru’t o’ axab’i, b’an kochwa’ uk’ajti e ajkanseyaj.
   −
E OJRONER CH’ORTI’ LA’R TAKA E ONYA’N TZ’IJB’A’R TWA’ E ONYA’N PAK’AB’OB’ MAYOB’  
+
 
Ajtz’ijb’: Kerry M. Hull  
+
'''E OJRONER CH’ORTI’ LA’R TAKA E ONYA’N TZ’IJB’A’R TWA’ E ONYA’N PAK’AB’OB’ MAYOB’'''
E ojroner Ch’orti’ ja’x inte’ uyojroner tama uk’ab’a e ojroner xe’ uk’ab’a’ e Wati’xk’in Ch’olano.  
+
 
 +
<ref> Ajtz’ijb’: Kerry M. Hull</ref>
 +
 
 +
E ojroner Ch’orti’ ja’x inte’ uyojroner tama uk’ab’a e ojroner xe’ uk’ab’a’ e Wati’xk’in Ch’olano.
 +
 
Tama e “ujamir” e Ch’orti’ ma’tuk’a me’yra e pak’ab’ob’ xe’ una’to’b’ kochwa’ e ojroner Ch’orti’ ja’x e ojroner xe’ la’r taka me’yra e ojroner xe’ uk’anpesob’ ani e o’nya’n pak’ab’ Mayob’, xe’ utz’ijb’ob’ ani e o’nya’n tz’ijb’a’r (jeroglificos).  
 
Tama e “ujamir” e Ch’orti’ ma’tuk’a me’yra e pak’ab’ob’ xe’ una’to’b’ kochwa’ e ojroner Ch’orti’ ja’x e ojroner xe’ la’r taka me’yra e ojroner xe’ uk’anpesob’ ani e o’nya’n pak’ab’ Mayob’, xe’ utz’ijb’ob’ ani e o’nya’n tz’ijb’a’r (jeroglificos).  
 +
 
Xe’ wartokto akano tama uyojroner Mayob’ uchekswob’ ke’ e ojroner Ch’orti’ ayan me’yra ula’rir taka e ojroner xe’ katajwi tama e onya’n tz’ijb’a’r xe’ tz’ijb’ab’ir tama e tunob’ e o’nya’n chinamob’ kochwa’ Kopan, Tikal.
 
Xe’ wartokto akano tama uyojroner Mayob’ uchekswob’ ke’ e ojroner Ch’orti’ ayan me’yra ula’rir taka e ojroner xe’ katajwi tama e onya’n tz’ijb’a’r xe’ tz’ijb’ab’ir tama e tunob’ e o’nya’n chinamob’ kochwa’ Kopan, Tikal.
 +
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (133).png|center|250px]]
    
Uyub’i kawirse ke’ ayan ucheksuna’r “gramatical,” “fonológica” yi e “lexical” ke’ e ojroner Ch’orti’ ja’x xe’ la’r taka e ojroner twa’ e o’nya’n tz’ijb’a’r.  
 
Uyub’i kawirse ke’ ayan ucheksuna’r “gramatical,” “fonológica” yi e “lexical” ke’ e ojroner Ch’orti’ ja’x xe’ la’r taka e ojroner twa’ e o’nya’n tz’ijb’a’r.  
 +
 
Ka’xin kaka’y kawira kora kora e ojroner xe’ la’r tu’jam e Ch’orti’ yi e o’nya’n tz’ijb’a’r (iran ente’yx u’t e jun twa’ awira e o’nya’n tz’ijb’a’r).  
 
Ka’xin kaka’y kawira kora kora e ojroner xe’ la’r tu’jam e Ch’orti’ yi e o’nya’n tz’ijb’a’r (iran ente’yx u’t e jun twa’ awira e o’nya’n tz’ijb’a’r).  
 +
 
Kochwa’ e’ron taka e chuchu’ umojrir e ojroner ira tama e o’nya’n tz’ijb’a’r, ayan me’yra e ojronerob’ xe’ la’r tu’jam e cha’te’ ojronerob’.  
 
Kochwa’ e’ron taka e chuchu’ umojrir e ojroner ira tama e o’nya’n tz’ijb’a’r, ayan me’yra e ojronerob’ xe’ la’r tu’jam e cha’te’ ojronerob’.  
 +
 
Tama umojrir e ojronerob’ ira tara, uyub’i kana’ta ub’an ke’ e ojroner tama e onya’n tz’ijb’a’r maja’x inte’ ojroner Yukatekano.  
 
Tama umojrir e ojronerob’ ira tara, uyub’i kana’ta ub’an ke’ e ojroner tama e onya’n tz’ijb’a’r maja’x inte’ ojroner Yukatekano.  
 +
 
Kochwa’ inte’ irseyaj, e ojroner “ti’” tama e onya’n tz’ijb’a’r uk’ani uya’re “boca” tama e nakpat ojroner, yi tama e ojroner Yukateko e ojroner twa’ e “boca” ja’x e “chi’”.  
 
Kochwa’ inte’ irseyaj, e ojroner “ti’” tama e onya’n tz’ijb’a’r uk’ani uya’re “boca” tama e nakpat ojroner, yi tama e ojroner Yukateko e ojroner twa’ e “boca” ja’x e “chi’”.  
 +
 
E ojroner “t’ab’ay” tama e Ch’orti’ xe’ uk’ani uya’re “subir” tama e nakpat ojroner, matuk’a ayan koche’ra tama e ojroner Yukateko.  
 
E ojroner “t’ab’ay” tama e Ch’orti’ xe’ uk’ani uya’re “subir” tama e nakpat ojroner, matuk’a ayan koche’ra tama e ojroner Yukateko.  
Uk’a’pa’rir e ojroner xe’ ta’k’wan tama uwi’r e ojroner “t’ab’” xe’ ja’x –ay ayantaka tama e ojroner Ch’orti’.  
+
 
 +
Uk’a’pa’rir e ojroner xe’ ta’k’wan tama uwi’r e ojroner “t’ab’” xe’ ja’x –ay ayantaka tama e ojroner Ch’orti’.
 +
 
Matuk’a uk’a’pa’rir e ojroner koche’ra tama e mojrob’ ojronerob’ Mayob. B’an ixto ya’ e Ch’orti’ la’r me’yra taka e o’nya’n tzi’jb’a’r.
 
Matuk’a uk’a’pa’rir e ojroner koche’ra tama e mojrob’ ojronerob’ Mayob. B’an ixto ya’ e Ch’orti’ la’r me’yra taka e o’nya’n tzi’jb’a’r.
   −
Ayan yajrir tya’ e pajrb’ir “escenas” tama e o’nya’n tunob’ uwirsyo’nob’ unojk’in e b’ajxan tata’noyob’. “b’an e’ra,” tama e Noj Tun (estela) 1 twa’ uchinam xe’ uk’ab’a’ Ixlu uwirsyo’n inte’ winik xe’ wa’wan taka cha’te’ ch’u’rirob’ (dioses) tu’jor.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (134).png|center|250px]]
E ch’u’rirob’ ira ukojkob’ inte’ uwirsenib’, inte’ uk’ab’a’ “k’in” yi ente’ “ak’ab’a’,” o “akb’ar” tama e Ch’orti’.  
+
 
Into, ja’xirob’ e ch’u’rirob’ twa’ e k’in yi e ak’b’ar. Tu’ xoyojk’ir e ch’u’rirob’ ira ayan me’yra e ch’ujrje’yob’ xe’ uya’ro’n ke’ aturanob’ tama e tokar, o’ tama ujam e ja’. B’an koche’ra uyub’i kawira ke’ utwa’chir e Ch’orti’ utakryo’n twa’ kana’ta xe’ war anumuy.  
+
Ayan yajrir tya’ e pajrb’ir “escenas” tama e o’nya’n tunob’ uwirsyo’nob’ unojk’in e b’ajxan tata’noyob’. “b’an e’ra,” tama e Noj Tun (estela) 1 twa’ uchinam xe’ uk’ab’a’ Ixlu uwirsyo’n inte’ winik xe’ wa’wan taka cha’te’ ch’u’rirob’ (dioses) tu’jor.
 +
 +
E ch’u’rirob’ ira ukojkob’ inte’ uwirsenib’, inte’ uk’ab’a’ “k’in” yi ente’ “ak’ab’a’,” o “akb’ar” tama e Ch’orti’.
 +
 +
Into, ja’xirob’ e ch’u’rirob’ twa’ e k’in yi e ak’b’ar. Tu’ xoyojk’ir e ch’u’rirob’ ira ayan me’yra e ch’ujrje’yob’ xe’ uya’ro’n ke’ aturanob’ tama e tokar, o’ tama ujam e ja’. B’an koche’ra uyub’i kawira ke’ utwa’chir e Ch’orti’ utakryo’n twa’ kana’ta xe’ war anumuy.
 +
 
B’ajxan, e ajniromob’ Ch’orti’ ya’xix ojronob’ tama e xoyoyoj xe’ tya’ch wa’r chekerto tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’. B’an kocha’ e’ra: e ajniromob’ ojronob’ koche’ra.
 
B’ajxan, e ajniromob’ Ch’orti’ ya’xix ojronob’ tama e xoyoyoj xe’ tya’ch wa’r chekerto tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’. B’an kocha’ e’ra: e ajniromob’ ojronob’ koche’ra.
A’syob’ watob’ xoyojk’ir te Katata’ (Dios), tamar uxoyojk’ir te Katu’ (Reyna)  
+
 
 +
 
 +
 
 +
'''A’syob’ watob’ xoyojk’ir te Katata’ (Dios), tamar uxoyojk’ir te Katu’ (Reyna)'''
 +
 
 +
 
 
E ajniromob’ Ch’orti’ uk’ajtyo’b’ kochwa’ e ma’b’anb’anob’ nawalob’ a’syob’ tama e xoyoyoj ak’ajna xe’ ayan tuxoyojk’ir e k’in yi e katu’.  
 
E ajniromob’ Ch’orti’ uk’ajtyo’b’ kochwa’ e ma’b’anb’anob’ nawalob’ a’syob’ tama e xoyoyoj ak’ajna xe’ ayan tuxoyojk’ir e k’in yi e katu’.  
Ente’yx ajnirom uk’ajtye’n: “E Katata’ ch’a’r te xoyojk’ir. Ayan e Katata’ war ajchi a’tesna.”
     −
Kochwa’ ana’tantz’a me’yra tama e turer Ch’orti’, tya’ cheker e xoyoyoj tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’, che ke’ “war atesna” tamar, kochwa’ uya’re e ajnirom ak’ajna.  
+
Ente’yx ajnirom uk’ajtye’n: “E Katata’ ch’a’r te '''xoyojk’ir.''' Ayan e Katata’ war ajchi a’tesna.”
Jay e Katata’ K’in yi e xoyojk’ir Katu’ war a’tesnob’ tama uxoyoyoj e ja’ tama utwa’chir e Ch’orti’, b’ajk’at uyub’i kak’anpes e na’tanyaj ira twa’ kacheksu xe’ war anumuy tu’jor e Noj Tun 1 twa’ e chinam xe’ uk’ab’a’ Ixlu ke’ ne’n inchijchi b’ajxan.  
+
 
Tara ub’an e Katata’ K’in yi e xoyojk’ir Katu’ wa’rob’ tama u’t e k’in makb’irob’ umen e ch’ujrje’yrob’.
+
Kochwa’ ana’tantz’a me’yra tama e turer Ch’orti’, tya’ cheker e xoyoyoj tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’, che ke’ “war atesna” tamar, kochwa’ uya’re e ajnirom ak’ajna.
 +
 +
Jay e Katata’ K’in yi e '''xoyojk’ir''' Katu’ war a’tesnob’ tama uxoyoyoj e ja’ tama utwa’chir e Ch’orti’, b’ajk’at uyub’i kak’anpes e na’tanyaj ira twa’ kacheksu xe’ war anumuy tu’jor e Noj Tun 1 twa’ e chinam xe’ uk’ab’a’ Ixlu ke’ ne’n inchijchi b’ajxan.  
 +
 
 +
Tara ub’an e Katata’ K’in yi e '''xoyojk’ir''' Katu’ wa’rob’ tama u’t e k’in makb’irob’ umen e ch’ujrje’yrob’.
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (136).png|center|250px]]
    
Tama e onya’n tz’ijb’a’r tu’yejtz’er e “imagen” ira, e “verbo” xe’ cheker tara apejkna u’t “a’ti”, o “bañar” tama e nakpat ojroner.  
 
Tama e onya’n tz’ijb’a’r tu’yejtz’er e “imagen” ira, e “verbo” xe’ cheker tara apejkna u’t “a’ti”, o “bañar” tama e nakpat ojroner.  
E Ch’ortyob’ chob’ ke’ tya’ cheker e xoyoyoj tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’ ja’x inte’ irseyaj xe’ k’ani ak’axi e jaja’r.  
+
 
 +
E Ch’ortyob’ chob’ ke’ tya’ cheker e xoyoyoj tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’ ja’x inte’ irseyaj xe’ k’ani ak’axi e jaja’r
 +
.  
 
Ayan inyajr tya’ inte’ ajnirom uk’ajtye’n koche’ra: “E Katata’ war a’tesna, K’ani ak’axi e jaja’r.”  
 
Ayan inyajr tya’ inte’ ajnirom uk’ajtye’n koche’ra: “E Katata’ war a’tesna, K’ani ak’axi e jaja’r.”  
Tama e onya’n tz’ijb’a’r xe’ cheker tu’yejtz’er e “imagen” ira nakpat uk’ab’ob’ e k’in yi e katu’ katajwi uk’ab’a’ e Chaahk, xoyojk’ir (el dios) e jaja’r, xe’ uwirsyo’n ke’ Kochwa’ uyub’i kawira, utwa’chirob’ e Ch’orti’ ukojko’b’to me’yra tama e onya’n k’ub’esyaj ira.  
+
 
 +
Tama e onya’n tz’ijb’a’r xe’ cheker tu’yejtz’er e “imagen” ira nakpat uk’ab’ob’ e k’in yi e katu’ katajwi uk’ab’a’ e Chaahk, '''xoyojk’ir''' (el dios) e jaja’r, xe’ uwirsyo’n ke’ Kochwa’ uyub’i kawira, utwa’chirob’ e Ch’orti’ ukojko’b’to me’yra tama e onya’n k’ub’esyaj ira.  
 +
 
 
E ojroner Ch’orti’ ma’chi twa’ uxeb’e u’t.  
 
E ojroner Ch’orti’ ma’chi twa’ uxeb’e u’t.  
Atujri me’yra e Ch’orti’ ub’an tu’nak’u’t e ajkanseyajob’ najtirob’ xe’ war ukanyob’ e ojronerob’ Mayob’.  
+
Atujri me’yra e Ch’orti’ ub’an tu’nak’u’t e ajkanseyajob’ najtirob’ xe’ war ukanyob’ e ojronerob’ Mayob’.
 +
 
War ab’orob’ ajk’in ajk’in e pak’ab’ob’ najtirob’ xe’ k’ani ukanyob’ e Ch’orti’ b’an taka ke’ ja’x e ojroner xe’ la’r taka e ojroner xe’ uk’anpesob’ ani e onya’n Mayob’ chi’ a’chpob’ ani e nojta’ ototob’ xe’ inb’utz uwirna’r.  
 
War ab’orob’ ajk’in ajk’in e pak’ab’ob’ najtirob’ xe’ k’ani ukanyob’ e Ch’orti’ b’an taka ke’ ja’x e ojroner xe’ la’r taka e ojroner xe’ uk’anpesob’ ani e onya’n Mayob’ chi’ a’chpob’ ani e nojta’ ototob’ xe’ inb’utz uwirna’r.  
 +
 
E onya’n Mayob’ ukojkob’ me’yra una’tanyaj yi inb’utz inb’utz u’t utwa’chirach. E onya’n tata’b’irob’ Mayob’ ira ja’x e unoyob’ e pak’ab’ob’ Ch’ortyob’.  
 
E onya’n Mayob’ ukojkob’ me’yra una’tanyaj yi inb’utz inb’utz u’t utwa’chirach. E onya’n tata’b’irob’ Mayob’ ira ja’x e unoyob’ e pak’ab’ob’ Ch’ortyob’.  
“Este es una razón más que la gente Ch’orti’ tiene que ser muy orgullosos del idioma Ch’orti’ y la cultura Ch’orti’ y trabajar con toda fuerza para no sólo conservarlos pero hacerlos abundar”. (Kerry, 2003)
     −
Inpatna taka niwajkaseyaj :  
+
“Este es una razón más que la gente Ch’orti’ tiene que ser muy orgullosos del idioma Ch’orti’ y la cultura Ch’orti’ y trabajar con toda fuerza para no sólo conservarlos pero hacerlos abundar”.
- Kak’ajti twa’ upejka e k’ajtsaj xe’ turu tichan, nakpat kapejku’t no’n  
+
<ref> (Kerry, 2003) </ref>
- Kapejk’ik e ub’syaj xe’ tz’ijb’ab’irob’ ejmar yi kaxab’i’k e arob’ir xe’ kana’ta inb’utz tama e ojroner xe’ kapejki’x, jay ayan tuk’a ma’taka ana’ta kochwa’ twa’ ache ub’in taka awajkanseyaj.  
+
 
¿Kochwa’ uk’ab’a’ e winik xe’ ucheksu e ojroner ira takaron? Fermín Luceta  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|75px]]
 +
'''Inpatna taka niwajkaseyaj :'''
 +
 
 +
*Kak’ajti twa’ upejka e k’ajtsaj xe’ turu tichan, nakpat kapejku’t no’n  
 +
*Kapejk’ik e ub’syaj xe’ tz’ijb’ab’irob’ ejmar yi kaxab’i’k e arob’ir xe’ kana’ta inb’utz tama e ojroner xe’ kapejki’x, jay ayan tuk’a ma’taka ana’ta kochwa’ twa’ ache ub’in taka awajkanseyaj.  
 +
 
 +
¿Kochwa’ uk’ab’a’ e winik xe’ ucheksu e ojroner ira takaron?  
 +
 
 +
<poem>
 +
Fermín Luceta  
 
Kerry M. Hull  
 
Kerry M. Hull  
 
Juana Pérez  
 
Juana Pérez  
¿ Tama tuk’a tar tz’ijb’ab’ir una’tanyaj e o’nya’n mayob’? jun  
+
</poem>
 +
 
 +
¿ Tama tuk’a tar tz’ijb’ab’ir una’tanyaj e o’nya’n mayob’?  
 +
 
 +
<poem>
 +
jun  
 
ma’tuk’a tar  
 
ma’tuk’a tar  
 
tun  
 
tun  
¿Tuk’a ojroner uk’anpesob’ e o’nya’n pak’ab’ tara tya’ turo’n? xinka  
+
</poem>
 +
 
 +
¿Tuk’a ojroner uk’anpesob’ e o’nya’n pak’ab’ tara tya’ turo’n?
 +
 
 +
<poem>
 +
xinka  
 
yukateko  
 
yukateko  
 
ch’orti’  
 
ch’orti’  
¿ Tya’ e k’in yi e katu’ makb’irob’ umen e ch’ujrje’yrob’ e o’nya’n  
+
</poem>
pak’ab’ chenob’? war a’ti  
+
 
 +
¿ Tya’ e k’in yi e katu’ makb’irob’ umen e ch’ujrje’yrob’ e o’nya’n pak’ab’ chenob’?  
 +
 
 +
<poem>
 +
war a’ti  
 
war awayan  
 
war awayan  
 
war ak’aywi
 
war ak’aywi
4.3 E AJKANWA’R UYAJK’U UYA’ROB’IR E UB’SYAJ XE’ UK’ECHI’X NOJ UB’IJNUSYAJ  
+
</poem>
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|75px]]
 +
===4.3 E AJKANWA’R UYAJK’U UYA’ROB’IR E UB’SYAJ XE’ UK’ECHI’X NOJ UB’IJNUSYAJ===
 
Responde preguntas que requieren más de una oración  
 
Responde preguntas que requieren más de una oración  
 +
 
Tara erer twa’ apejka inte’ k’ajtsaj takarob’, nakpat oyb’i jay kepta tu’jorob’, jay ayan tuk’a ub’ijnwob’, k’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r war uk’ajti inb’utz uyojroner.  
 
Tara erer twa’ apejka inte’ k’ajtsaj takarob’, nakpat oyb’i jay kepta tu’jorob’, jay ayan tuk’a ub’ijnwob’, k’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r war uk’ajti inb’utz uyojroner.  
 +
 
Nakpat e patna’r ira aren e maxtak twa’ upojro inte’xy k’ajtsaj yi tz’ustaka twa’ aturanob’ upejkob’, twa’ akanwob’ upejkob’ e junob’ taka unak’u’tob’ taka, ajk’un inte’ jamir twa’ uchob’ inb’utz.  
 
Nakpat e patna’r ira aren e maxtak twa’ upojro inte’xy k’ajtsaj yi tz’ustaka twa’ aturanob’ upejkob’, twa’ akanwob’ upejkob’ e junob’ taka unak’u’tob’ taka, ajk’un inte’ jamir twa’ uchob’ inb’utz.  
 +
 
Tara uyub’i ache e noj ub’syaj taka e ajkanwa’r tya’ ja’xir, uk’ani twa’ uk’ajti noj uyokir.  
 
Tara uyub’i ache e noj ub’syaj taka e ajkanwa’r tya’ ja’xir, uk’ani twa’ uk’ajti noj uyokir.  
 +
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|75px]]
 
E ajkanwa’r ukani uyajk’u uya’rob’ir e ub’syaj xe’ ache’na takar.  
 
E ajkanwa’r ukani uyajk’u uya’rob’ir e ub’syaj xe’ ache’na takar.  
 +
 
Ukani uyajk’u ub’ijnusyaj ta’inte’ ub’syaj xe’ ache’na.
 
Ukani uyajk’u ub’ijnusyaj ta’inte’ ub’syaj xe’ ache’na.
   −
E MUKMAYAJ  
+
 
 +
'''E MUKMAYAJ'''
 +
 
 
Tya’ achamay inkojt winik, ya akay uyatesnob’. Yixto uya’tesob’ yi akay ub’asyob’, uchob’ taka ub’asb’irob’, ukojkob’. B’an ixto, war ache’na yar e pa’ twa’ awe’sena e pak’ab’ xe’ k’otob’.  
 
Tya’ achamay inkojt winik, ya akay uyatesnob’. Yixto uya’tesob’ yi akay ub’asyob’, uchob’ taka ub’asb’irob’, ukojkob’. B’an ixto, war ache’na yar e pa’ twa’ awe’sena e pak’ab’ xe’ k’otob’.  
Asakojpa inte’x ajk’in awe’sena inyajrix e pak’ab’ xe’ asakojpob’ e orajk’in ak’ejcha a’xin ta mukmayaj tya’ a’xin amujka e ajchamer, taka yar e wya’r.  
+
 
 +
Asakojpa inte’x ajk’in awe’sena inyajrix e pak’ab’ xe’ asakojpob’ e orajk’in ak’ejcha a’xin ta mukmayaj tya’ a’xin amujka e ajchamer, taka yar e wya’r.
 +
 
E’ra ja’x taka ti’n xe’ war upajnyob’ e ch’en, tya’ a’xin amujka e ajchamer.  
 
E’ra ja’x taka ti’n xe’ war upajnyob’ e ch’en, tya’ a’xin amujka e ajchamer.  
B’an ani uchob’ e onya’n pak’ab’ te morwa’rob’, e’ra chekerto’ ache’na kochwa’ yaja’.  
+
B’an ani uchob’ e onya’n pak’ab’ te morwa’rob’, e’ra chekerto’ ache’na kochwa’ yaja’.
 +
 
Aka’y ache’na ub’an e k’ajtsyaj twa’ e katata’ uch’ami tu’t k’in tya’ ak’otoy b’orom ajk’in asutpa akojkna umen upya’rob’, ache’n e b’ak’atpa’, yi e sa’ jay ma’ e kajwe’ aturb’ana tama e k’ajn we’nib’ yi akay apujka tya’ ak’a’pa e k’atsyaj tu’t e Katata’ taka e pak’ab’ xe’ k’otob’ tu’yotot e pak’ab’ xe’ chamay.  
 
Aka’y ache’na ub’an e k’ajtsyaj twa’ e katata’ uch’ami tu’t k’in tya’ ak’otoy b’orom ajk’in asutpa akojkna umen upya’rob’, ache’n e b’ak’atpa’, yi e sa’ jay ma’ e kajwe’ aturb’ana tama e k’ajn we’nib’ yi akay apujka tya’ ak’a’pa e k’atsyaj tu’t e Katata’ taka e pak’ab’ xe’ k’otob’ tu’yotot e pak’ab’ xe’ chamay.  
Tya’ war akojkna e chamen e pak’ab’ ti’n xe’ ak’otoy uk’eche, yar u’t e b’u’r, u’t e ixim, atz’am, sakchi’, e chab’ twa’ ayajra tama e kajwe’, u’t e k’ajk twa’ awab’na.  
+
 
 +
Tya’ war akojkna e chamen e pak’ab’ ti’n xe’ ak’otoy uk’eche, yar u’t e b’u’r, u’t e ixim, atz’am, sakchi’, e chab’ twa’ ayajra tama e kajwe’, u’t e k’ajk twa’ awab’na.
 +
 
Ti’n warix ak’otoy takar yar uk’ajk, war uwab’u tya’ ch’a’r e ajchamer.  
 
Ti’n warix ak’otoy takar yar uk’ajk, war uwab’u tya’ ch’a’r e ajchamer.  
 +
 
Tuno’r ani ache’na, e k’ajyer ira ma’chi kawakta ti kamorwa’r, b’anto ache’na, aturb’ana e k’ujtz tu’jor e we’nib’, ti’n xe’ uyusre achamri uch’ami, e’ra uchob’ ani twa’tix ma’chi awayanob’.  
 
Tuno’r ani ache’na, e k’ajyer ira ma’chi kawakta ti kamorwa’r, b’anto ache’na, aturb’ana e k’ujtz tu’jor e we’nib’, ti’n xe’ uyusre achamri uch’ami, e’ra uchob’ ani twa’tix ma’chi awayanob’.  
 +
 
Yi e ixiktak war uyustob’ e wya’r twa’ upukyob’ taka e ajkojsanob’.
 
Yi e ixiktak war uyustob’ e wya’r twa’ upukyob’ taka e ajkojsanob’.
   −
Patna’r: nakpat tya’ apejki’x ajun kone’r k’ani twa’ awaru’t e ub’syaj xe’ achekta ejmar, k’ani twa’ ache ab’ajner.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|75px]]
¿Kochwa’ ache’na e mukmayaj ta morwa’r?  
+
'''Patna’r:''' nakpat tya’ apejki’x ajun kone’r k’ani twa’ awaru’t e ub’syaj xe’ achekta ejmar, k’ani twa’ ache ab’ajner.  
 +
 
 +
¿Kochwa’ ache’na e mukmayaj ta morwa’r?
 +
 
 +
-----
 +
-----
 +
 
¿Tuk’ot atesna yi ache’na e kojksaj te chamen pak’ab’?  
 
¿Tuk’ot atesna yi ache’na e kojksaj te chamen pak’ab’?  
 +
 +
-----
 +
-----
 +
 
¿Tuk’a twa’, tya’ a’xin amujka inkojt chamen pak’ab’ ak’ejcha tuno’r ub’ujk, uxanab’ yi tuno’r xe’ uk’anpes ani tya’ b’ixir?  
 
¿Tuk’a twa’, tya’ a’xin amujka inkojt chamen pak’ab’ ak’ejcha tuno’r ub’ujk, uxanab’ yi tuno’r xe’ uk’anpes ani tya’ b’ixir?  
 +
 +
-----
 +
-----
 +
 
¿Inb’utz ka ache’na e mukmayaj oni’x?.
 
¿Inb’utz ka ache’na e mukmayaj oni’x?.
   −
4.4 UCH’AMI E OJRONER XE’ TZ’IJB’AB’IR  
+
-----
 +
-----
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|75px]]
 +
===4.4 UCH’AMI E OJRONER XE’ TZ’IJB’AB’IR===
 +
 
 
Comprende y sigue instrucciones escritas  
 
Comprende y sigue instrucciones escritas  
 
K’ani twa’ awajk’u a’xin uyokir e patna’rob’ xe’ twa’ ache’npa.  
 
K’ani twa’ awajk’u a’xin uyokir e patna’rob’ xe’ twa’ ache’npa.  
 +
 
K’ani twa’ ach’ujku jay tuno’r e ajkanwa’r war uch’amyob’ e ojroner xe’ war awajk’u.  
 
K’ani twa’ ach’ujku jay tuno’r e ajkanwa’r war uch’amyob’ e ojroner xe’ war awajk’u.  
Ajk’un taka inte’ janb’ya’rir tuno’r uyokir e kanwa’r twa’ e maxtak una’tob’ tuk’a twa’ uchob’.  
+
 
 +
Ajk’un taka inte’ janb’ya’rir tuno’r uyokir e kanwa’r twa’ e maxtak una’tob’ tuk’a twa’ uchob’.
 +
 
Yaj ayan awira ke’ ayanto e maxtak xe’ ma’taka war uch’ami e uyokir e ojroner, sutpen ak’ajti takarob’.  
 
Yaj ayan awira ke’ ayanto e maxtak xe’ ma’taka war uch’ami e uyokir e ojroner, sutpen ak’ajti takarob’.  
Uk’ub’se uyokir ojroner xe’ ajk’una tama inte’ kanseyaj.  
+
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|75px]]
 +
Uk’ub’se uyokir ojroner xe’ ajk’una tama inte’ kanseyaj.
 +
 
Ub’in taka inte’ janb’ya’rir tuno’r xe’ e ajkanseyaj war uk’ajti twa’ ana’ta tuk’a twa’ ache.  
 
Ub’in taka inte’ janb’ya’rir tuno’r xe’ e ajkanseyaj war uk’ajti twa’ ana’ta tuk’a twa’ ache.  
 +
 
Jay ayan tuk’a, ma’taka ketpa ta jor sutpen o’yb’i taka awajkanseyaj.  
 
Jay ayan tuk’a, ma’taka ketpa ta jor sutpen o’yb’i taka awajkanseyaj.  
 +
 
Una’ta uche tuno’rxix xe’ a’rena umen e ajkanseyaj.
 
Una’ta uche tuno’rxix xe’ a’rena umen e ajkanseyaj.
   −
Patna’r: taka nipya’rob’, kach’ujku e me’ynob’ xe’ achekta ejmar. Nakpat katz’ijb’a ti kajun xe’ kab’ijnu.
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (142).png|center|250px]]
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|75px]]
 +
'''Patna’r:''' taka nipya’rob’, kach’ujku e me’ynob’ xe’ achekta ejmar. Nakpat katz’ijb’a ti kajun xe’ kab’ijnu.
 +
 
 +
 
    
Ko’jron tamar yi kawaru’t tuk’a:  
 
Ko’jron tamar yi kawaru’t tuk’a:  
30 170

ediciones