Cambios

Ir a la navegación Ir a la búsqueda
Busca en cnbGuatemala con Google

sin resumen de edición
Línea 3: Línea 3:  
__TOC__
 
__TOC__
   −
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (13).png|center|400px]]
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (125).png|center|400px]]
 +
 
 +
<div style="color:#000; border:solid 2px #000; width:60%; margin:2em auto 2em auto;">
 +
==Ub’ijnusyaj e kanwa’r ira ja’x:==
 +
#E maxtak una’tob’ tuk’a war upejkob’. E ajkanwa’r uk’ub’se xe’ war pejku’t.
 +
#Utajwi uyokir e ub’syaj xe’ ache’na takar, tama xe’ war upejku’t.</div>
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|75px]]
 +
===4. UKEJTA’RIR E PEJKSAJ JUN===
 +
 +
Lectura-comprensión lectora
 +
 
 +
E Pejksyaj tara uyub’i ak’anpes chuchu’ numerob’ xe’ anumuy, nakpat ache e ub’syaj taka e ajkanwa’rob’.
 +
Ne’t kochwa’ inkojt ajkanseyaj k’ani twa’ akanse e ajkanwa’rob’ kochwa’ twa’ upejkob’ e numerob’.
 +
 
 +
Inb’utz twa’ awa’ryob’, twa’ ja’xirob’ uch’amyob’ o’ uketyob’ tu’jorob’ xe’ war upejkob’ tama e jun o’ xe’ war uyub’yob’.
 +
 
 +
K’ani twa’ ab’ijnu jay achekta tama e b’ixirar b’an kochwa’ uk’ajti e jun te numerob’.
 +
Inb’utz a’ronpa e ajkanwa’r twa’ ucheksu taka upya’rob’ tuk’a tuk’a ub’ijnwob’.
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|75px]]
 +
Tya’ ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r war apejka inte’ numer k’ani twa’ aturb’a ab’a tamar.
 +
Inturan inb’ijnu jay b’an anumuy tama e b’ixirar tama e pejk jun xe’ inche.
 +
 
 +
inxin u’nb’i tuk’a ub’ijnu.
 +
Inyajrix sutpa k’otoy tu’yotot e ijch’ok, kochwa’ turo’x? Inb’utz chob’ a’yi e ajyum otot. Ne’n tarye’n inyajrix tamar taka yar e xanb’ar xe’ war inche, aaaa’ o’ b’an ka, ojronenix taka yar nipya’r yi niwijch’ok cha’yi e tata’b’ir, che a’yi uyub’i, atza’y yar e winik cha’yi; ejk’ar wate’n taka e b’ujk, twa’ ichoki takaren.
 +
Tama inte’yx ajk’in uk’eche ub’ujk twa’ e ijch’ok, yixto yaja’ upejka uwijch’ok twa’ a’jk’una e b’ujk ulapi.
 +
Into’ cha’yi a tata’b’ir; inwajk’e’t o’rnik’ab’ ak’eche, achojb’i’k inb’utz, tarixto turu ani takaren ma’tuk’a manb’anir unumse ub’a, uch’ab’u ani upa’ war ink’uxi, ma’chi twa’ ache tzajtzaj niwijch’ok, ayanto’ utata’ tu’pater, ak’ani me’yra kochwa’ ne’n ink’ani.
 +
Inpatna ta nyo’tot :
 +
Ink’ajti twa’ nitatob’ o’ ninoyob’ twa’ uk’ajtyob’ takaren inte’ numer xe’ ja’xirob’ una’tob’.
 +
Nakpat intz’ijb’a ta nijun uk’ab’a’ e k’ajtsyaj xe’ k’ajna ta nyo’tot, inb’ijnu tuk’a k’ani uya’ryo’n, incheksu taka ni we’t ajkanwq’i yi inme’ynes ub’an.
 +
4.1 Uya’re kochwa’ u’t e ub’syaj xe’
 +
Responde preguntas directas de respuesta simple
 +
Tara k’ani twa’ o’yb’i taka e ajkanwa’r kora ub’syaj twa’ ja’xirob’ uk’ajtyob’ tuk’a.
 +
 
 +
Tara ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r uk’ani twa’r awa’re kochwa’ kochwa’ e ub’syaj xe’ uche e ajkanseyaj takare’t.
 +
¿Tuk’a uk’ajti e pejsyaj xe’ ache tama e jun?
 +
¿ Tya’ ani turu?
 +
¿Kochwa’ numuy?
 +
¿Tuk’ot i’xin?
 +
 
 +
E XIXIMAY
 +
Tama inte’ nojk’in xe’ ache’na, tama uyajk’inir e winal julio, a’rena mukur nojk’in, tama, ma’chi uk’anyob’ twa’ amorojk’i e pak’ab’ob’.
 +
umen xe’ maja’x me’yra tuk’a k’ani aturb’ana; ajrer taka inte’ armur sa’, b’an jo’te’ucha’k’ar tumin, ujtz’ub’, cha’wojr maksa’, uch’ab’ob’ inkojt nixi’ pa’, upotz’yob’ tama e sa’, uwab’ob’ tama u’t e cha’ tya’ ache’na e juch’.
 +
Yixto aka’y ub’utz’ob’ tuno’r u’t e cha’, uti’ e k’ajk, o’r e ch’ujb’en, e b’ejt, e armur, e b’ujr, b’an ub’utz’ob’ u’t e te’ tya’ wa’r unar yi tuno’r upat e otot, ub’utz’ob’ tuno’r e maxtak, xe’ ayan turob’ tama e otot.
 +
Tya’ ak’a’pa, aka’y ub’utz’ob’ ukororte’yr e narob’, twa’ tix alok’oy e Xiximay makwi’r e Otot; e ixiktak pakaxpat pakaxpat alok’ob’ yi e winikob’, war ub’utz’a’ unuk uyokob’ e ixiktak; kora kora uyujku e b’utznib’ tama uti’ e b’i’r tya’ war a’xyob’ e ixiktak pakaxpat e ixik yaja’.
 +
B’an uchob’, ub’ijnusyajob’, b’an kochwa’ e’ra e Xiximay war alok’esna makwi’r e otot, war ak’ayna ak’ejcha alok’oy najtir.
 +
 
 +
Inpatna nib’ajner:
 +
Inpejku’t e ub’syaj yi inwajk’u nib’ijnusyaj tamar.
 +
a). ¿Tuk’at tzakarna ixin e Xiximay umen e winik?
 +
b’). ¿Tya’ ani turu e Xiximay?
 +
ch). ¿Tuk’a e Xiximay?
 +
ch’). ¿Kochwa’ k’a’pa lok’ob’ e ixiktak tya’ war ab’utz’ena uyokob’?
 +
 
 +
4.2 TARA E AJKANWA’R UNA’TA TI’N UYAROB’IR E UB’SYAJ XE’ UKOJKO UXTE’ AROB’IR
 +
Responde preguntas de selección múltiple con 3 distractores. (Nivel I)
 +
Tara k’ani twa’ akanse e ajkanwa’r twa’ uyajk’u uyokir e ub’syaj xe’ uxte’ uyokir ukojko.
 +
K’ani twa’ atz’ijb’a inb’utz twa’ e maxtak una’tob’ uyajk’ob’ kochwa’ uya’rob’ir tu’jam e mojr.
 +
Chen e ub’syaj taka chan o’ jote’ uyokir ub’an, ejma’r ja’xtaka chekta taka uxte’ uyokir e ub’syaj.
 +
E’ra ache’npa twa’ awira jay e ajkanwa’r ma’chi asatpa yi war akano inb’utz.
 +
Tama e ub’syaj xe’ awajkanseyaj uche takare’t uk’ani apojro tama e uxte’rti arob’ir ti’n xe’ inb’utz twa’ awa’ru’t o’ axab’i, b’an kochwa’ uk’ajti e ajkanseyaj.
 +
 
 +
E OJRONER CH’ORTI’ LA’R TAKA E ONYA’N TZ’IJB’A’R TWA’ E ONYA’N PAK’AB’OB’ MAYOB’
 +
Ajtz’ijb’: Kerry M. Hull
 +
E ojroner Ch’orti’ ja’x inte’ uyojroner tama uk’ab’a e ojroner xe’ uk’ab’a’ e Wati’xk’in Ch’olano.
 +
Tama e “ujamir” e Ch’orti’ ma’tuk’a me’yra e pak’ab’ob’ xe’ una’to’b’ kochwa’ e ojroner Ch’orti’ ja’x e ojroner xe’ la’r taka me’yra e ojroner xe’ uk’anpesob’ ani e o’nya’n pak’ab’ Mayob’, xe’ utz’ijb’ob’ ani e o’nya’n tz’ijb’a’r (jeroglificos).
 +
Xe’ wartokto akano tama uyojroner Mayob’ uchekswob’ ke’ e ojroner Ch’orti’ ayan me’yra ula’rir taka e ojroner xe’ katajwi tama e onya’n tz’ijb’a’r xe’ tz’ijb’ab’ir tama e tunob’ e o’nya’n chinamob’ kochwa’ Kopan, Tikal.
 +
 
 +
Uyub’i kawirse ke’ ayan ucheksuna’r “gramatical,” “fonológica” yi e “lexical” ke’ e ojroner Ch’orti’ ja’x xe’ la’r taka e ojroner twa’ e o’nya’n tz’ijb’a’r.
 +
Ka’xin kaka’y kawira kora kora e ojroner xe’ la’r tu’jam e Ch’orti’ yi e o’nya’n tz’ijb’a’r (iran ente’yx u’t e jun twa’ awira e o’nya’n tz’ijb’a’r).
 +
Kochwa’ e’ron taka e chuchu’ umojrir e ojroner ira tama e o’nya’n tz’ijb’a’r, ayan me’yra e ojronerob’ xe’ la’r tu’jam e cha’te’ ojronerob’.
 +
Tama umojrir e ojronerob’ ira tara, uyub’i kana’ta ub’an ke’ e ojroner tama e onya’n tz’ijb’a’r maja’x inte’ ojroner Yukatekano.
 +
Kochwa’ inte’ irseyaj, e ojroner “ti’” tama e onya’n tz’ijb’a’r uk’ani uya’re “boca” tama e nakpat ojroner, yi tama e ojroner Yukateko e ojroner twa’ e “boca” ja’x e “chi’”.
 +
E ojroner “t’ab’ay” tama e Ch’orti’ xe’ uk’ani uya’re “subir” tama e nakpat ojroner, matuk’a ayan koche’ra tama e ojroner Yukateko.
 +
Uk’a’pa’rir e ojroner xe’ ta’k’wan tama uwi’r e ojroner “t’ab’” xe’ ja’x –ay ayantaka tama e ojroner Ch’orti’.
 +
Matuk’a uk’a’pa’rir e ojroner koche’ra tama e mojrob’ ojronerob’ Mayob. B’an ixto ya’ e Ch’orti’ la’r me’yra taka e o’nya’n tzi’jb’a’r.
 +
 
 +
Ayan yajrir tya’ e pajrb’ir “escenas” tama e o’nya’n tunob’ uwirsyo’nob’ unojk’in e b’ajxan tata’noyob’. “b’an e’ra,” tama e Noj Tun (estela) 1 twa’ uchinam xe’ uk’ab’a’ Ixlu uwirsyo’n inte’ winik xe’ wa’wan taka cha’te’ ch’u’rirob’ (dioses) tu’jor.
 +
E ch’u’rirob’ ira ukojkob’ inte’ uwirsenib’, inte’ uk’ab’a’ “k’in” yi ente’ “ak’ab’a’,” o “akb’ar” tama e Ch’orti’.
 +
Into, ja’xirob’ e ch’u’rirob’ twa’ e k’in yi e ak’b’ar. Tu’ xoyojk’ir e ch’u’rirob’ ira ayan me’yra e ch’ujrje’yob’ xe’ uya’ro’n ke’ aturanob’ tama e tokar, o’ tama ujam e ja’. B’an koche’ra uyub’i kawira ke’ utwa’chir e Ch’orti’ utakryo’n twa’ kana’ta xe’ war anumuy.
 +
B’ajxan, e ajniromob’ Ch’orti’ ya’xix ojronob’ tama e xoyoyoj xe’ tya’ch wa’r chekerto tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’. B’an kocha’ e’ra: e ajniromob’ ojronob’ koche’ra.
 +
A’syob’ watob’ xoyojk’ir te Katata’ (Dios), tamar uxoyojk’ir te Katu’ (Reyna)
 +
E ajniromob’ Ch’orti’ uk’ajtyo’b’ kochwa’ e ma’b’anb’anob’ nawalob’ a’syob’ tama e xoyoyoj ak’ajna xe’ ayan tuxoyojk’ir e k’in yi e katu’.
 +
Ente’yx ajnirom uk’ajtye’n: “E Katata’ ch’a’r te xoyojk’ir. Ayan e Katata’ war ajchi a’tesna.”
 +
 
 +
Kochwa’ ana’tantz’a me’yra tama e turer Ch’orti’, tya’ cheker e xoyoyoj tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’, che ke’ “war atesna” tamar, kochwa’ uya’re e ajnirom ak’ajna.
 +
Jay e Katata’ K’in yi e xoyojk’ir Katu’ war a’tesnob’ tama uxoyoyoj e ja’ tama utwa’chir e Ch’orti’, b’ajk’at uyub’i kak’anpes e na’tanyaj ira twa’ kacheksu xe’ war anumuy tu’jor e Noj Tun 1 twa’ e chinam xe’ uk’ab’a’ Ixlu ke’ ne’n inchijchi b’ajxan.
 +
Tara ub’an e Katata’ K’in yi e xoyojk’ir Katu’ wa’rob’ tama u’t e k’in makb’irob’ umen e ch’ujrje’yrob’.
 +
 
 +
Tama e onya’n tz’ijb’a’r tu’yejtz’er e “imagen” ira, e “verbo” xe’ cheker tara apejkna u’t “a’ti”, o “bañar” tama e nakpat ojroner.
 +
E Ch’ortyob’ chob’ ke’ tya’ cheker e xoyoyoj tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’ ja’x inte’ irseyaj xe’ k’ani ak’axi e jaja’r.
 +
Ayan inyajr tya’ inte’ ajnirom uk’ajtye’n koche’ra: “E Katata’ war a’tesna, K’ani ak’axi e jaja’r.”
 +
Tama e onya’n tz’ijb’a’r xe’ cheker tu’yejtz’er e “imagen” ira nakpat uk’ab’ob’ e k’in yi e katu’ katajwi uk’ab’a’ e Chaahk, xoyojk’ir (el dios) e jaja’r, xe’ uwirsyo’n ke’ Kochwa’ uyub’i kawira, utwa’chirob’ e Ch’orti’ ukojko’b’to me’yra tama e onya’n k’ub’esyaj ira.
 +
E ojroner Ch’orti’ ma’chi twa’ uxeb’e u’t.
 +
Atujri me’yra e Ch’orti’ ub’an tu’nak’u’t e ajkanseyajob’ najtirob’ xe’ war ukanyob’ e ojronerob’ Mayob’.
 +
War ab’orob’ ajk’in ajk’in e pak’ab’ob’ najtirob’ xe’ k’ani ukanyob’ e Ch’orti’ b’an taka ke’ ja’x e ojroner xe’ la’r taka e ojroner xe’ uk’anpesob’ ani e onya’n Mayob’ chi’ a’chpob’ ani e nojta’ ototob’ xe’ inb’utz uwirna’r.
 +
E onya’n Mayob’ ukojkob’ me’yra una’tanyaj yi inb’utz inb’utz u’t utwa’chirach. E onya’n tata’b’irob’ Mayob’ ira ja’x e unoyob’ e pak’ab’ob’ Ch’ortyob’.
 +
“Este es una razón más que la gente Ch’orti’ tiene que ser muy orgullosos del idioma Ch’orti’ y la cultura Ch’orti’ y trabajar con toda fuerza para no sólo conservarlos pero hacerlos abundar”. (Kerry, 2003)
 +
 
 +
Inpatna taka niwajkaseyaj :
 +
- Kak’ajti twa’ upejka e k’ajtsaj xe’ turu tichan, nakpat kapejku’t no’n
 +
- Kapejk’ik e ub’syaj xe’ tz’ijb’ab’irob’ ejmar yi kaxab’i’k e arob’ir xe’ kana’ta inb’utz tama e ojroner xe’ kapejki’x, jay ayan tuk’a ma’taka ana’ta kochwa’ twa’ ache ub’in taka awajkanseyaj.
 +
¿Kochwa’ uk’ab’a’ e winik xe’ ucheksu e ojroner ira takaron? Fermín Luceta
 +
Kerry M. Hull
 +
Juana Pérez
 +
¿ Tama tuk’a tar tz’ijb’ab’ir una’tanyaj e o’nya’n mayob’? jun
 +
ma’tuk’a tar
 +
tun
 +
¿Tuk’a ojroner uk’anpesob’ e o’nya’n pak’ab’ tara tya’ turo’n? xinka
 +
yukateko
 +
ch’orti’
 +
¿ Tya’ e k’in yi e katu’ makb’irob’ umen e ch’ujrje’yrob’ e o’nya’n
 +
pak’ab’ chenob’? war a’ti
 +
war awayan
 +
war ak’aywi
 +
4.3 E AJKANWA’R UYAJK’U UYA’ROB’IR E UB’SYAJ XE’ UK’ECHI’X NOJ UB’IJNUSYAJ
 +
Responde preguntas que requieren más de una oración
 +
Tara erer twa’ apejka inte’ k’ajtsaj takarob’, nakpat oyb’i jay kepta tu’jorob’, jay ayan tuk’a ub’ijnwob’, k’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r war uk’ajti inb’utz uyojroner.
 +
Nakpat e patna’r ira aren e maxtak twa’ upojro inte’xy k’ajtsaj yi tz’ustaka twa’ aturanob’ upejkob’, twa’ akanwob’ upejkob’ e junob’ taka unak’u’tob’ taka, ajk’un inte’ jamir twa’ uchob’ inb’utz.
 +
Tara uyub’i ache e noj ub’syaj taka e ajkanwa’r tya’ ja’xir, uk’ani twa’ uk’ajti noj uyokir.
 +
E ajkanwa’r ukani uyajk’u uya’rob’ir e ub’syaj xe’ ache’na takar.
 +
Ukani uyajk’u ub’ijnusyaj ta’inte’ ub’syaj xe’ ache’na.
 +
 
 +
E MUKMAYAJ
 +
Tya’ achamay inkojt winik, ya akay uyatesnob’. Yixto uya’tesob’ yi akay ub’asyob’, uchob’ taka ub’asb’irob’, ukojkob’. B’an ixto, war ache’na yar e pa’ twa’ awe’sena e pak’ab’ xe’ k’otob’.
 +
Asakojpa inte’x ajk’in awe’sena inyajrix e pak’ab’ xe’ asakojpob’ e orajk’in ak’ejcha a’xin ta mukmayaj tya’ a’xin amujka e ajchamer, taka yar e wya’r.
 +
E’ra ja’x taka ti’n xe’ war upajnyob’ e ch’en, tya’ a’xin amujka e ajchamer.
 +
B’an ani uchob’ e onya’n pak’ab’ te morwa’rob’, e’ra chekerto’ ache’na kochwa’ yaja’.
 +
Aka’y ache’na ub’an e k’ajtsyaj twa’ e katata’ uch’ami tu’t k’in tya’ ak’otoy b’orom ajk’in asutpa akojkna umen upya’rob’, ache’n e b’ak’atpa’, yi e sa’ jay ma’ e kajwe’ aturb’ana tama e k’ajn we’nib’ yi akay apujka tya’ ak’a’pa e k’atsyaj tu’t e Katata’ taka e pak’ab’ xe’ k’otob’ tu’yotot e pak’ab’ xe’ chamay.
 +
Tya’ war akojkna e chamen e pak’ab’ ti’n xe’ ak’otoy uk’eche, yar u’t e b’u’r, u’t e ixim, atz’am, sakchi’, e chab’ twa’ ayajra tama e kajwe’, u’t e k’ajk twa’ awab’na.
 +
Ti’n warix ak’otoy takar yar uk’ajk, war uwab’u tya’ ch’a’r e ajchamer.
 +
Tuno’r ani ache’na, e k’ajyer ira ma’chi kawakta ti kamorwa’r, b’anto ache’na, aturb’ana e k’ujtz tu’jor e we’nib’, ti’n xe’ uyusre achamri uch’ami, e’ra uchob’ ani twa’tix ma’chi awayanob’.
 +
Yi e ixiktak war uyustob’ e wya’r twa’ upukyob’ taka e ajkojsanob’.
 +
 
 +
Patna’r: nakpat tya’ apejki’x ajun kone’r k’ani twa’ awaru’t e ub’syaj xe’ achekta ejmar, k’ani twa’ ache ab’ajner.
 +
¿Kochwa’ ache’na e mukmayaj ta morwa’r?
 +
¿Tuk’ot atesna yi ache’na e kojksaj te chamen pak’ab’?
 +
¿Tuk’a twa’, tya’ a’xin amujka inkojt chamen pak’ab’ ak’ejcha tuno’r ub’ujk, uxanab’ yi tuno’r xe’ uk’anpes ani tya’ b’ixir?
 +
¿Inb’utz ka ache’na e mukmayaj oni’x?.
 +
 
 +
4.4 UCH’AMI E OJRONER XE’ TZ’IJB’AB’IR
 +
Comprende y sigue instrucciones escritas
 +
K’ani twa’ awajk’u a’xin uyokir e patna’rob’ xe’ twa’ ache’npa.
 +
K’ani twa’ ach’ujku jay tuno’r e ajkanwa’r war uch’amyob’ e ojroner xe’ war awajk’u.
 +
Ajk’un taka inte’ janb’ya’rir tuno’r uyokir e kanwa’r twa’ e maxtak una’tob’ tuk’a twa’ uchob’.
 +
Yaj ayan awira ke’ ayanto e maxtak xe’ ma’taka war uch’ami e uyokir e ojroner, sutpen ak’ajti takarob’.
 +
Uk’ub’se uyokir ojroner xe’ ajk’una tama inte’ kanseyaj.
 +
Ub’in taka inte’ janb’ya’rir tuno’r xe’ e ajkanseyaj war uk’ajti twa’ ana’ta tuk’a twa’ ache.
 +
Jay ayan tuk’a, ma’taka ketpa ta jor sutpen o’yb’i taka awajkanseyaj.
 +
Una’ta uche tuno’rxix xe’ a’rena umen e ajkanseyaj.
 +
 
 +
Patna’r: taka nipya’rob’, kach’ujku e me’ynob’ xe’ achekta ejmar. Nakpat katz’ijb’a ti kajun xe’ kab’ijnu.
 +
 
 +
Ko’jron tamar yi kawaru’t tuk’a:
 +
¿Tuk’a k’ani uya’ryo’n e inte’ inte’ me’ynob’ irob’?
 +
¿Ayan tya’ kawira e ojronerob’ ira taka e me’ynob’ yi tuk’a b’ijnusyaj uyajk’o’n?.
 +
¿Tuk’a twa’ inb’utz uk’ub’sena’r ojroner xe’ kapejka?
 +
Nib’ajner:
 +
Inpejka taka inte’ erachir e ojroner xe’ achekta ejmar:
 +
 
 +
Arob’syajir
 +
Twa’ tuno’r e pak’ab’ob’ te morwa’r ira, kawaryo’x ke’ tama e jo’ ajk’in a’xin ache’npa inte’ xekmayaj twa’ tuno’r e b’ik’it maxtak xe’ ukojkob’ inte’ ujab’ yi jo’te’ jab’ob’, a’xin aturb’ana e xek’mayaj tu’pater e nichirmok yi te otz’ner ojob’.
 +
 
 +
Kone’r inwaru’t e ub’syajob’ ira
 +
Chi twa’ e ojroner ira?
 +
Tuk’a uyaryo’n e ojroner ira?
 +
Tya’ twa’ ache’npa e xek’mayaj?
 +
Chi uyeb’ta e ojroner ira?
 +
Inpatna nib’ajner: Tzijb’an e ojroner ira tajun yi chen mojrix arob’syaj twa’ ikano kochwa’ ache’npa, nakpat awirse awajkanseyaj yi pejken tu’t e mojr apya’rob’.
 +
Ta nyo’tot:
 +
Tama inte’ intajch jun intz’ijb’a inte’ arob’syaj xe’ twa’ uwira nipya’rach ta nyo’tot.
 +
Ink’ajti taka nitata’ twa’ uyajk’e’n inte’ arob’syaj twa’ e ajkanseyaj ne’n intz’ijb’a ta nijun yi tya’ ink’otoy ta nikanwa’r inpejka tu’t e kanseyaj.
 +
 
 +
4.5 E AJKANWA’R UK’AJTI KOCHWA’ U’T E PAK’AB’ XE’ AK’AJNA TA INTE’ K’AJTSAJ
 +
Establece características del personaje principal de un relato
 +
K’ani twa’ awira, jay e ajkanwa’r una’ta ti’n xe’ ujorir uk’ab’a’ xe’ ak’ab’ajsenpa tama inte’ numer
 +
K’ajti’k inte’ k’ajtsyaj twa’ e ajkanwa’r uya’re ti’n ujorir e k’ab’ob’ xe’ ak’ajna tama inte’ numer.
 +
K’ani twa’ ana’ta chi chi e b’ajxan k’ab’ob’ xe’ achekta tama inte’ k’ajtsaj o’ numer.
 +
Twa’ ana’ta ti’n ujorir e k’ab’ob’ xe’ ak’ajna ta inte’ numer k’ani twa’ apejka inyajr o’ cha’yajr e tz’ijb’ayaj.
 +
 
 +
E AJKOJK WAKAX
 +
Ta inyajr inkojt, ajkojk wakax, ajk’in ajk’in ani at’ab’ay ta witz’ir twa’ uwe’se uwakax, tama e ch’uyujk’inix, asutpa tu’yotot , a’rwob’ uwakaxob’ , yi umaki’ tama uchikero.
 +
Ta inyajr tya’ war uwe’se uwakaxob’, wa’n tama e witzir xe’ me’yra nojta’ uwa’tar , yi tarex kay a’ru:
 +
- Ojy!, Ojy! ¡takrenen! E b’oj k’ani uk’uxi niwakaxob’; e winikob’ xe’ turob’ ta chinam ajner taka t’ab’ob’ ta k’opot.
 +
Uk’echob’ e tunob’ yi e tyob’ twa’ ukorpesob’ e ajkok, taka uwakax. Tya’ k’otob’, chektob’ uwirob’ ke’ ajkojk wakax intaka ojron, e b’ojb’ ma’chi k’otoy.
 +
 
 +
B’an uche cha’yajr, e pak’ab’ intaka at’ab’ob’, tamar taka ke’ b’ojb’ ma’chi ani ak’otoy.
 +
Ta inte’yx ajk’in, ta chinam cheker kora arwa’r, te ajkojk wakax:
 +
¡Ojy!— ¡Ojy!, ¡takrenen kora! ¡ e b’ojb’ uk’uxi niwakaxob’!, e’ra e’rach ixtoya!.
 +
Tama e ajk’in yaja’ ma’majchi t’ab’ay twa’ atakarna: tuno’rob’ ub’ijnwob’, kochwa’ e winik yaja’ intaka uyusre a’si takarob’.
 +
E b’oj uk’uxi inkojt wakax yi mojr uyakta k’uxem.
 +
E ajkojk wakax, sutpa tzajtaka tama uwakax, tamar taka xe’ k’a’pa k’ujxa. yi ma’taka tamar xe’ me’yra umajres e pak’ab’ob b’ajxan, ma’chi uk’ajti xe’ erachir taka e mojr pak’ab’.
 +
 
 +
Inpatna taka nipya’rob’
 +
Kojron tama e numer ira yi nakpat kawaru’t, e ub’syaj xe’ achekta ejmar.
 +
¿Kochwa’ uk’ab’a’ e numer xe’ kapejka?
 +
¿ Tuk’a arak’ ukojko ani e winik?
 +
¿ Tya’ ani uwe’se uwakax e ajkojk?
 +
¿Tuk’a uk’ab’a’ e arak’ xe’ uk’uxi e wakax?
 +
¿Chi ujorir e k’ajtsay ira?
 +
Inpatna nib’ajner:
 +
intz’ijb’a ta nijun, e numer xe’ inpejki’x, jay ma’chi ketpa inb’utz ta nyu’t insutpa inpejku’t, nakpat intz’ijb’a e ojroner ta nijun xe’ ma’chi inna’ta tuk’a k’ani che.
 +
 
 +
4.6 E AJKANWA’R UNA’TA TI’N XE’ AK’AB’AJSENA NAKPAT TA INTE’ K’AJTSAJ
 +
Establece características de los personajes secundarios
 +
K’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r una’ta ti’n e mojr k’ab’ob’ xe’ achekta nakpat e b’ajxan k’ab’ob’ xe’ ak’ab’ajsena tama inte’ numer.
 +
Twa’ awira jay e ajkanwa’r una’ta e nakpat k’ab’ob’ xe’ achekta aren twa’ ja’xir utz’ijb’a tama inte’ jun.
 +
Una’ta pejka e jun, yi uk’ajti ti’n e nakpat k’ab’ob’ xe’ achekta tama inte’ k’ajtsyaj.
 +
Uk’ajti tuk’a tuk’a akay anamuy taka e nakpat k’ab’ob’ tama inte’ numer.
 +
 
 +
E XANB’AROB’
 +
Cha’kojt winikob’ axanob’ tu’jor uchijob’, utajwi ub’ob’ ta inte’ uxayjr b’i’r, inkojt a’xin ani ta chinam yi inkojt tu’morwa’r.
 +
Uchijob’ uloxob’ob’, tya’ utajwi ub’ob’, ta b’i’r, yi e inkojt chij a’ru:
 +
-¡aktanen innumuy! K’ani twa’ ink’otoy ta noj chinam wa’kchetaka.
 +
-Yi ne’n k’anix twa’ ink’otoy tama e otot — a’ru e inkojt.
 +
-Aktanen innumuy! -Arwob’ e cha’kojtob’.
 +
Ixnob’ war atz’ojyob’ yi war arwob’, nakpatix k’otoy inkojt winik xe’ war ani uyub’i tz’ustaka ixtura arob’nob’:
 +
-Ne’n inb’ijnu xe’ ayan me’yra uneb’eyr twa’ ak’otoy wa’kchetaka, ja’x xe’ twa’ awa’n ta enxejr e b’i’r, twa’ e cha’kojtox uyub’i ixk’otoy tya’ war ixixin.
 +
B’an twa’ ache’npa yi e tz’ojyir o’stanpa, inkojt inkojt, uyub’i ixantes ib’i’r. Cha’yi e winik xe’ inb’ij ujor.
 +
Inpatna nib’ajner:
 +
Insutpa inpejku’t e numer ira
 +
Inturan inb’ijnu yi inwaru’t e ub’syajob’ xe’ achekta ejmar.
 +
 
 +
¿Jay kojt pak’ab’ ak’ab’ajsenpa te numer?
 +
¿Tuk’a twa’ tz’ojyob’ e cha’kojt winikob’?
 +
¿Chi chi atakarsanob’ tama e numer?
 +
Inpatna nib’ajner:
 +
Intz’ijb’a ta nijun e numer e ajxanb’arob’ ira yi inche inte’ me’yn xe’ ucheksu e numer.
 +
Intz’ijb’a e ub’syaj ira ta nijun yi inwaru’t.
 +
Nakpta Inwirse nipatna’r e ajkanseyaj.
 +
¿Chi takar axanob’ e ajxanb’arob’ winikob’ xe’ achekta tama e k’ajtsaj?
 +
¿Tuk’a twa’ e pak’ab’ atz’ojyob’?
 +
 
 +
4.7 E AJKANWA’R UNA’TA UYOKIR E KANWA’R TAMA INTE’ PATNA’R
 +
Establece secuencias espaciales
 +
Ajkanseyaje’t uk’ani twa’ awira jay e akanwa’r uk’eche a’xin uyokir e kanwa’r tama tuno’r xe’ ne’t war akanse, jay ma’chi k’ani twa’ apojro inte’xy uyokir twa’ tuno’rob’ akanwob’, tya’ awira xe’ inb’utz war uchyob’ xe’ ne’t war akanse, aren inb’utz yar apatna’r.
 +
Kansen yar e b’ik’it maxtak twa’ uyustob’ inb’utz upatna’rob’ tama ukajyesna’r yi tama uk’a’pa’rir.
 +
Pejkan e ojronerob’ taka e ajkanwa’r yi nakpat ko’sta twa’ e maxtak ukanyob’ tuk’a ojroner a’xin b’ajxan.
 +
E ajkanwa’r ukani uyusta e ojronerob’ taka uyokir e u’t tz’ijb’arob’, ti’n ojroner a’xin b’ajxan, b’an twa’ uche tya’ uk’apes uyusta e ojronerob’.
 +
Kach’ujki’k e me’yn irob’ kochwa’ turu yi tuk’ot kochwa’ yajal.
 +
 
 +
Kakanwi’k taka e ojronerob’ ira:
 +
E pak’ab’: a’tyob’, awayanob’, awyob’, amokranob’, akuxnob’, arwob’, achonmob’, ab’ixk’ob’, apatnob’, achwob’, atob’, apchob’.
 +
Uyub’i kache ub’an taka e u’t tzikma’r
 +
Patna’r: Inb’ijnu yi inpatna nib’ajner:
 +
Inb’ijnu tuk’a inche tama tuno’r e ajk’in yi intz’ijb’a ta nijun.
 +
Nakpat u’nsta tuk’a ojroner a’xin b’ajxan yi e mojr xe’ a’xin tu pat, b’an tu k’a’pa’rir.
 +
Sajkan kochwa’ twa’ aturb’a uk’ab’a’.
 +
Ya’ ak’a’pes o’sta irsen awajkanseyaj, jay ib’utz ache.
 +
Kapatna Komon:
 +
Kacheksu taka inte’ me’yn, ta inte’ noj-jun kochwa’ achekta inte’ yar te’ tya’; akuxpa, ach’i’, ob’oro yi achamay, k’ani twa’ awa’re tuk’ot kochwa’ yaja’.
 +
Inpatna ta nyo’tot:
 +
- Intz’ijb’a ta nijun tuno’r e patna’r xe’ uche nitu’ tama tuno’r e ajk’in.
 +
- Nakpat o’sta a’xin tuk’a patna’r uche b’ajxan xe’ a’xin nakpat yi b’an tya’ ak’otoy uk’a’pa’rir e patna’rob’ xe’ uche.
 +
- K’ani twa’ acheksu tu’t apya’rob’ yi tu’twa’ awajkanseyaj twa’ awira jay war ikano.
 +
 
 +
4.8 E AJKANWA’R UNA’TA UYOKIR E AJK’INAR
 +
Establece secuencias temporales
 +
Erer akanse kochwa’ turu jab’a’rir taka e ajkanwa’rob’ b’an kochwa’ e:
 +
Kone’r, sajmi, wartokto, e’raxix, akb’i, cha’b’i, uxi’, a’mb’i, cha’jab’i, yi mojrixix. E’ra inb’utz tama ayan me’yra pak’ab’ ma’chi’x uk’anpesob’.
 +
Tz’ijb’an tama e tz’ijnib’te’ kochwa’ turu uyokir ajk’inar.
 +
Chen kora b’ijnusyaj taka uyokir e ajk’inob’, twa’ e ajkanwa’r una’ta kochwa’ ak’anpespa.
 +
K’ajtin taka e ajkanwa’r inte’ numer tya’ aro’npa tuno’r ojronerob’ xe’ kachekswi’x tichan.
 +
Uyub’i awakta e patna’r ub’an, twa’ uyub’yob’ taka utatob’ mojrix uyokir e ajk’inar.
 +
Aren twa’ uche inte’ tz’ijb’ayaj tya’ uk’anpesob’ e ojroner xe’ uyub’yob’ taka utatob’ tama uyajk’inar e jab’.
 +
E ajkanwa’r ukani uyokir e ajk’inar.
 +
Una’ta uk’anpes tya’ o’jron taka upya’rob’.
 +
INKOJT IXIK
 +
Kone’r a’xin anumuy inte’ nixi’ kilis, cha’yi inkojt ixik, uya’re unoya, inb’ak’ajr che unoya tamar taka ke’ e job’ akilisran ub’an, ma’chi uyub’i ka’ti nakpatix xe’ numuy, utijrs kawe’rir yi kab’aker.
 +
Tar e yaja’, e’raxix inxin intares nija’, e’ra ma’chito’ anumuy e kilis uk’anto uyajk’inar twa’ anumuy.
 +
 
 +
Tuno’r e ja’ xe’ akerejb’a akb’i k’ani umajka’r twa’ ma’chi akilisran, twa’ uyub’i ko’ychi yi ma’tuk’a kanumer cha’yi unoya e ixik.
 +
Inpatna Nib’ajner:
 +
- Inpejka cha’yajr e tz’ijb’ayaj xe’ turu tichan.
 +
- Intz’ijb’a ta nijun.
 +
- Inxab’i tuno’r uyokir e ajk’inar xe’ intajwi tama e tz’ijb’ayaj xe’ inpejki’x.
 +
4.9 UTAJWI UYOKIR E OJRONER
 +
Realiza inferencias
 +
K’ani irna’r jay tama e kanseyaj xe’ war ache’npa e ajkanwa’r war ucha’mi yi war ub’ijnu tama uyokir e ojroner xe’ war akanse.
 +
K’ani twa’ awira jay maja’x intaka war utz’ijb’a tama jun yi ma’chi utajwi uyokir e kanwa’r.
 +
E ajkanwa’r ukani kochwa’ twa’ utajwi uyokir tante’ ojroner una’ta uyajk’u ub’ijnusyaj tama inte’ ojroner xe’ war ukani.
 +
 
 +
Kak’ajti taka taka e ajkanseyaj, twa’ upejku’t inte’ pejksaj; b’an kochwa’ e’ra.
 +
Nakpat katz’ijb’a ti kajun
 +
EL K’AJK
 +
E Miguel yi e Pedro ayan ani me’yra uyak’achob’, tuno’r e ajk’in ani uwe’se, uch’aki ani ub’an e si’ twa’ ut’oryob’ e k’ajk twa’ ub’ajnob’ upob’.
 +
Ta inyajr e ch’om maxtak, kay a’syob’ taka e k’ajk xe’ ut’oryob’. Nakpat xe’ k’a’pa asyob’ taka e k’ajk uwirob’ uyak’achob’ xe’ k’a’pa tob’ob’ umen e b’ajk’ut.
 +
Uyotot war ani apuruy, e Miguel yi e Pedro lok’oy ajnyob’ ub’an, taka e ak’ach najtir.
 +
E otot puruy tamar taka kochwa’ e ja’ ma’tuk’a, tuno’r e arak’ k’a’pa chamay umen e wina’r, e otot puruy umen xe’ war asyob’ taka e k’ajk.
 +
Inpatna nib’ajner:
 +
Nakpat xe’ inpejki’x e numer xe’ turu tichan, inwaru’t e ub’syajob’ xe’ achekta ejmar tama nijun.
 +
 
 +
1. ¿Tuk’a uk’ab’ob’ e ch’om maxtak xe’ ak’ab’ajsenpa tama e numer xe’ kapejku’t?
 +
2. ¿Tuk’a ab’ijnu tama e numer xe’ apejku’t?
 +
3. ¿Tu’ka kanseyaj uyajk’e’t e numer ira?.
 +
4. ¿ Tuk’a twa’ merer ka’si taka e k’ajk’?.
 +
4.10 Una’ta kochwa’ ak’otoy ak’a’pa e kanwa’r
 +
Establece conclusiones
 +
Tama tuno’r patna’r xe’ ne’t awakta taka e ajkanwa’r, uk’ani twa’ awira jay war ulok’se uyokir ub’ijnusyaj tama e patna’r xe’ uche.
 +
E’ra uyub’i ache’npa tz’ijb’ab’ir u’t o’ k’ajtb’ir u’t tama inte’ k’ajtsaj o’ numer xe’ anumuy tama kab’ixirar.
 +
K’a’jtin taka e ajkanwa’r inte’ numer xe’ anumuy tya’ turu o’ tama inte’xy ojroner.
 +
chen e patna’r ub’an twa’ upojrob’ tama e tzejpjun o taka ajk’oter pak’ab’ xe’ una’tob’ kochwa’ e uchekta’r e ch’ortyob’.
 +
K’ajtin twa’ utz’ijb’ tu’junob’ yi utz’ijb’ikob’ uxte’ b’ijnusyaj xe’ ub’ijnwob’ tama uchekta’r e Ch’ortyob’.
 +
 
 +
E ajkanwa’r una’ta uyajk’u ub’ijnusyaj tante’ tz’ijb’ayaj pejk jun xe’ uche.
 +
Una’ta ti’n uk’a’pa’rir e ojroner xe’ war upejka.
 +
 
 +
Inpatna nib’ajner:
 +
- Intz’ijb’a ta nijun e ojroner xe’ ma’chi inna’ta tuk’a k’ani che.
 +
- Insajkan te’sajknib’ ojroner o’ taka e ajna’tanyaj pak’ab’ yi taka nitatob’, twa’ inna’ta uyokir e ojronerob’.
 +
- Nakpat inwirse e ajkanseyaj
 +
4.11 Uk’anpes e tzejpjun twa’ upojro mojr kanwa’r
 +
Utiliza de obras de consulta y otras obras de referencia
 +
Kansen e maxtak kochwa’ uk’anpes e tzejpjunob’, e tz’ijb’ xe’ turu tu‘yuxinar, tuno’r uyokir xe’ uk’eche tama e sakmayaj yi kochwa’ twa’ akay akay usikb’ob’ tuno’rxi’x kanwa’r twa’ una’tanwa’rob
 +
 
 +
Ub’in taka e ajkanseyaj jay ayan tuk’a ma’chi ketpa ta ajor.
 +
Turb’an ab’a twa’ akani kochwa’ twa’ ak’anpes e tzejpjunob’ taka awajkanseyaj
 +
Kanwe’n awajk’u ab’ijnusyaj ta inte’ pejkjun xe’ ache.
 +
Inpatna nib’ajner:
 +
- Nib’ajner inxin ta t’ab’esnib’jun yi inpojro kochwa’ chekta e winik tu’jor e rum
 +
- Intz’ijb’a ta nijun yi inwirse e ajkanseyaj.
 +
- Ta inte’yx jun intz’ijb’a a’xin inte’ chuchu’ ojroner tama uchekta’r e winik.
 +
- Nakpat intz’ijb’a taka niwojroner xe’ ne’n inb’ijnu tama uchekta’r winik tu’jor e rum.
 +
 
 +
4.12 Uk’anpes e tz’ijb’ab’ir jun xe’ alok’esna.
 +
Utiliza publicaciones periódicas: periódico, semanario, boletín, revista, revistas especializadas
 +
Kansen e maxtak kochwa’ uk’anpes e junob’ xe’ akay achojna ajk’in ajk’in taka me’ya tz’ijb’ayaj.
 +
- Ajk’un tuno’r ana’tanwa’r tama uk’anpesna’r e tz’ijb’ab’ir junob’.
 +
- Kansen e maxtak kochwa’ twa’ uk’anpes e tz’ijb’ab’ir junob’ tama inte’ sajkmayaj.
 +
- K’anpes e jun xe’ uk’ab’a’ kayuxinar .
 +
 
 +
Ukani uk’anpes e junob’ xe’ ukojko me’yra tz’ijb’ayaj.
 +
- Akano usajka me’yra kanwa’rob’ tama e junob’ xe’ che’npi’x ti kawojroner.
 +
- Una’ta tuk’a twa’ uk’anpes e tz’ijb’ayajob’.
 +
Chankojto’n kapatna:
 +
- Taka nipya’rob’ intz’ijb’a inte’ jun tya’ achekta upatna’rir yi, utwa’chir ub’ixirar e ixiktak, uyub’i ak’anpes e jun xe’ uk’ab’a’ kayuxinar, ub’ijrar te 169 tu’pater b’ojb’ir ixiktak, twa’ ana’ta utwa’chir xe’ ukojkob’ tama ub’ixirarob’.
 +
- Nakpat k’ajtin tu’t apya’rob’ xe’ war akanwob’ takare’t yi taka e ajkanseyaj.
 +
- Taka e ajkanseyaj o’stan inte’ jun, tya’ achekta tuno’r e inb’utzir xe’ ne’t ak’ani acheksu tu’pater e ixik.
 +
- Xurik tama e jun tya’ achektob’ ume’yn e ajpatna’rob’ ixiktak, yi takb’un ta inte’ jun nojta’, ajk’un ab’ijnusyaj tama e me’ynob’ yi tuk’a uyub’i kache twa’ acheksunar utwa’chir e ixiktak.
 +
 
 +
4.13 UPEJKSAJ E CHUCHU’ OJRONEROB’ XE’ INB’UTZ
 +
Lectura de párrafos, relato corto, consejos, resúmenes, leyenda, biografía
 +
Kansen upejka e tz’ijb’ayaj xe’ inb’utz taka e ajkanwa’rob’.
 +
K’ajtin taka e ajkanwa’rob’ chuchu’ ojronerob’ xe’ uyakta me’yra b’ijnusyaj.
 +
Irsen ta inte’ jun kochwa’ twa’ ukanyob’ uchu’resob’ tz’ijb’ayajob’ tama inte’ k’ajtsaj. Kansen ub’an kochwa’ twa’ uyusta uchekta’rir ub’ixirar unumer e pak’ab’.
 +
Akani apejku’t e chuchu’ ojronerob’ xe’ inb’utz b’an kochwa’ e k’ub’seyaj, numerob’, k’ajtsaj.
 +
Patna’r:
 +
Inpejka e chuchu’ ojronerob’ xe’ achekta ejmar.
 +
Nakpat intz’ijb’a ta nijun.
 +
 
 +
E kanseyaj te Ch’orti’
 +
Ukanwa’r tama kawojroner uyajk’o’n me’yra na’tanyaj, katuran taka inte’ inb’utzir tama uyototir e kanseyaj, no’n katza’y tamar taka ke’ kawajkanseyaj tama kawojroner ukansyo’n, tar ixto no’n katza’y me’yra.
 +
 
 +
E tz’unun
 +
Yar e mut xe’ uk’ab’a’ tz’unun kawira ach’u’wanob’ tama e nichirob’ utz’wob’ e chab’ tamar, yixto e’ra ja’x ub’ixirar e yar e mut ira, b’an aktana umen e katata’.
 +
Cheke ja’xir ketpa twa’ uyuch’i e chab’ tamar taka ke’ uk’ub’se e Katata’ tya’ eb’tana i’xin uche inte’ sakarb’ir xe’ arena umen e katata’, ja’xir wa’kchetaka a‘xin yi wa’kchetaka tari taka e eb’tayaj, ob’ya’n a’yi, tar ixto aktana kochwa’ yaja’.
 +
K’ub’seyajir
 +
E tze’ner, inb’utz,
 +
Ja’x kochwa’ uwarar e k’in.
 +
Me’yra ik’ar xe’ b’ojb’ir,
 +
Ja’x inte’ tz’akoner xe’ inb’utz
 +
Ja’x e b’ixirar twa’ inkojt pak’ab’.
 +
Komon taka e ajkanseyaj:
 +
Ko’sta mojr ojronerob’ yi katz’ijb’a ti kajun.
 +
Kame’ynes e k’ajtsaj xe’ kache.
 +
 
 +
4.14 TZ’USTAKA INPEJKA E AROB’SAJ YI E K’AY
 +
Lectura oral y silenciosa de poemas y cantos
 +
B’ajxan ajk’un uyokir kochwa’ twa’ ache’npa e pejksaj tama e arob’saj yi e k’ay.
 +
K’ani twa’ awaryob’ tuk’ot twa’ uche’npa e’ra tz’utstaka, tuk’a ub’ijnusyaj upejkna’r e jun taka e unak’u’tob’ yi tuk’a twa’ ache’npa e pejksaj arob’ir arob’ir.
 +
Ukani tuk’a twa’ akay ache’npa e pejksaj tz’ustaka yi xe’ arob’ir u’t.
 +
Jay ayan tuk’a ma’chi ketpa ta jor sutpen o’yb’i taka e ajkanseyaj.
 +
Kansen ab’a twa’ ache e arob’saj yi e k’ay.
 +
Inpatna nib’ajner:
 +
Ch’ama inte’ tzejpjun yi pojron inte’ k’ajtsaj yi arob’ir u’t pejku’t. nakpat tz’ustaka apejku’t taka nak’u’t.
 +
Tya’ achi’x e’ra, tz’ijb’an ta jun xe’ ketpa ta ajor.
 +
Irsen e ajkanseyaj yi taka apya’r ajkanwa’r.
30 170

ediciones

Menú de navegación