Nuestro idioma en la escuela/Q'anjob'al/Introducción

Jun un ti’ yet chi ok jelanilej yin stz’ib’layi, yab’layi, yallayi k’al yillay aj ti’ej maya’ ayok yin b’ab’el q’anejal, kax yin ton juntzan un yet stxolilal kuyuj k’al yin jun miman mulnajil max ok yin tzetb’il chi yun sq’anlay ti’ej Q’anjob’al yin q’anej yet unin jatneb’il b’ay chi allay Q’najob’al. Yet max tz’ib’chaj jun jun yalixhtaq maqanil tol wal yowalil max ay q’anej ma ik’ti’ k’al mulnajil b’ay max q’anlay q’anej chi yal unin k’al tzet max ilchaj elteq yuj jun mulnajil max ok tu’.

Jantaq juntzan jelanilej yin ti’ej chiyal stxolilal kuyuj tu’ ha’ ton yib’an yel sjelanil jolomej k’al nab’alej yet chi q’anlay b’ab’el q’anej yin kannuq’al k’al stx’ib’layi. Chi yal k’apaxoq tol chi q’anlay ti’ej Q’anjob’al yin watx’ k’al yin b’ay k’amxa wal chi q’anlayi kax chi uj skuylay kuywom yin kax chi q’anlay b’ay yataq mulnajil yoki. Hay k’al yok sb’i jun jun maqan kuyuj yin skuylay ti’ej tu’. Ha’ b’ay chi kuylay ti’ej tu’ ha’ ton yalan ab’ixwal k’al sq’anlay ti’ej haxka ton yejkan yin stxolilal kuyuj lanan yi’on sb’a swatx’ji ok ti’ nani’ yul konob’ Xeq’aq’ ti’. Yetoq jun un ti’ xin, tuton ocheb’il juntzan nab’alej chi tit sataqtoq ti’:

• Chi watx’ ok jab’oqxa q’anlay ti’ej yin q’umlejb’ahil snan sxol kuywom yetoq smaxhtol yul yatutal kuyuj.
• Chi watxji ok sq’anlay ti’ej yin watx’ k’al sq’anlay yet chi ok kuyuj yetoq b’ab’el ti’ej yul yatutal kuyuj.
• Tol chi ok yin mitx’q’ab’iloq kax watx’ sq’anlay b’ay yatutal kuyuj yetoq heb’ yalixh unin kab’ yel sti’.

Juntzan maqanil kuyuj tu’ tix ton heb’ ti’ la:

1. Alb’al q’anej yin kannuq’ejal
2. Txolil q’anej
3. Yel yich skuychaj stxolil koti’ Q’anjob’al
4. Iloj aj un -chi el nab’alej yib’an iloj un
5. Tz’ib’ -tz’ib’ yinb’an nab’alej.
6. Tx’al tzet chi uj stz’ib’layi

Ha’ jelanilej yin sq’anlay ti’ej tu’ ha’ ton chi yala’ tol heb’ unin chi sq’an heb’ sq’anej yin watx’ haxka tol puch wal sub’oj yaloni, yab’eni, stz’ib’eni k’al yiloni kax chi sq’an yin skuyuj haka tol q’ajan k’al yin yal b’aytal chi yochej chi sq’ana’. Ha’ yin kuyuj tu’ chi yal tol chi q’anlay ti’ej kax chi el wal sjolom heb’ kuywom yin watx’ k’al yi’on b’ey sb’ab’el ti’ej yetoq yin smasanil sq’inal.

¿Tzet yuj xan tol chi ok stxolilal jun un ti’?

• Yuj tol chi ok tzet chi kuylay tu’ yin stxolilal kax kaytu’ yalon q’anej yib’an stxolilal kuyuj tu’.
• Yuj tol sub’oj chi yun yillay stxolil tzet chi kuylay yin jun ab’ilal kuyuj chi yun heb’ kuywom. Yin jun b’ab’el un ti’ hasanch’an yin yet k’amto wal chi el yich kuyuj yuj heb’ unin kax chi lajwi yin oxeb’ ab’ilal yok kuyuj yuj heb’ kuywom.
• Yuj tol heb’ maxhtol sub’oj yilon heb’ haxka ti’ jantaq mayal kankan yuj heb’ kuywom k’al jantaq yataq wal skan yuj heb’.

¿Tzet junoqxa swatx’ilal chi ilchaj yin junoq mitx’q’ab’ej haxka junti’?

• Chi uj sq’anlay yin juntzanoqxa maqan ti’ej kax sub’oj yektoq yin junoqxa ti’ej tu’.
• Tol wal mitx’q’ab’ej yayji ok tet heb’ maxhtol yet chi kolwaj yin stxolilal kuyuj b’ay chi mulnaji.
• Yet chi kolwaj yin smulnajil heb’ maxhtol tu’ tuton man komonoq hoq sna’aj heb’ tzet hoq yun yetoq heb’ kuywom yib’an skuychaj ti’ej.

Tol man wal yataqoq sq’anlayi yuj tol chi uj sik’lay tzet chi ochejom chi skuy heb’ kuywom, chi uj yok kuyuj yib’an kab’oq ma oxeb’oq maqanil kuyuj tu’. Junoq ik’ti’ chi uj sq’anlay yin kab’oq ma oxeb’oq jelanilej chi ochejom chi kuychaji.

¿Chim uj jalon xin tol jantaq tzet chi illay ajoq, jantaq tzet tz’ib’eb’il ma mulnajil tok’al yalb’anil yayji okoq? K’amaq, mak max tz’ib’en jun tx’an un ti’ tol wal max kam sna’oni, max kam wal sik’oni jantaq tzet ayay yul tx’an. Tol wal max kam snalay jantaq tzet tz’ib’eb’il man hasanoq ton jantaq yab’ilal heb’ kuywom k’al sb’eyb’al heb’. Chi uj k’apax sq’anlay yetoq jun un ti’ jantaq juntzanoqxa un tz’ib’eb’il yin sti’ heb’ kuywom yuj maxhtol, yuj heb’ kuywom ma juntzanoqxa konob’ chi alon ti’ej Q’anjob’al. Jun unti’ chi sq’anlay yin kuyuj chi uj yin b’ab’el waqeb’ ab’illal kuyuj.

Jun b’ab’el maqan man yowaliloq tol yojtaq kuywom chi yilaj un hasan ta tol yojtaq chi q’anjab’i. Kayk’apax tu’ jun skab’ maqan kaxk’al mi ay tzet chi tz’ib’layi man wal yowaliloq tol yojtaq heb’ kuywom chi yilaj un. K’al jun yox maqan kojank’ulal chi ok heb’ kuywom yin tz’ib’ yetoq smaxhtol. Chi jil xin manchaq cheqlay yun heb’ kuywom mulnajil manto yojtaqoq ma mulnajil yataq yoki. Tol chi ochejom tol k’am chi isb’i aj heb’ kuywom yin aymanil yet chi skuyon sti’.

Kotayneq kuyuj yib’an stxolilal ti’ej b’ay kuyuj.

¿Tzet yuj xan ayay jab’ kuyuj yib’an stxolilal ti’ej? Yuj tol jojtaq tolheb’ kuywom chi jelay el heb’ yin watx’ yet ayman chi ok sanb’al heb’ yet chi skuy heb’ stxolilal ti’ej yet chi kuywi. Chi ok kob’ilk’ulal xin yuj tol chi el sq’umal kuyuj yet chi kuylay heb’ kuywom yin stxolilal ti’ej yet tolto chi el yich skuyuj yuj. Jojtaq pax sin tol juntzan kuyuj haxkati’ tol wal hoq jelay el heb’ yin aymanil yin yel snab’al yin watx’ yet chi skuyon heb’ stxolilal sti’. Skuylay jantaq tzet yataq yoki haxka tzet wal yuj xan kaytu’ chi yun stz’b’lay jit’q’anjej ma tzet yuj xan kaytu’ chi yun koq’anen utewal yet chon q’anjab’i, tzet chi yun skankan yuj heb’ unin yet chi el sti’. Ay k’apax tzet yel wal mimeq kuyuj chi yunej haxka ton yet chi ok kuyuj yib’an b’is. Ha’ pax kuyuj yin b’ab’el waqeb’ ab’il xin tuton tokal chi stenok heb’ unin yin yich juntzan mimeq kuyuj tu’. Yin juntzan mimeq stxolilal kuyuj tzet yayji tzet chi yun yok konab’al yib’an tzetaq chi uj yul yib’an q’inal ti’: tzet wal stxolilal skuylay ti’ej k’al tzet pax chi yun yok mimeq kuyuj yin b’is. Ha’ yul tx’an un ti’ hasan ch’an skuylay unin tzet chi yun yok tz’ib’ man ocheb’iloq tol chi ok kuyuj tzet wal yayji ok stxolilal koti’ Q’anjob’al. Man k’apax naq skuylay tzet yayji ok stxolilal kastiya.

Chi jal tet ix maxhtol naq maxhtol tol b’ab’el chi yilaj smasanil jun jun maqanil yet k’amto chi skuy heb’ kuywom. Haxkatu’ hoq q’ayel yetoq tzet ayay yul tx’an unti’. Hoq yilk’apaxoq tzet mulnajilal hoq ujoq ma hoq uj sayon juntzanoqxa smitx’q’ab’ chi uj k’apax sq’anen yet hoq ok kuyuj yetoq heb’ kuywom tu’. Jantaq tzet chi allay yul tx’an un ti’ man yowaliloq tol wal hasan hoq uj sq’anlayi yin kuyuj tu’, k’amaq. Heb’ maxhtol chi uj k’apax stz’ib’en heb’ juntzanoqxa un yetoq jantaq tzet yojtaq k’al jantaq tzet mulnajilal hoq hoq uj yin jun jun maqan kuyuj ti’. Watx’ k’apax xin ta tol chi tz’b’chaj smasanil jantaq tzet hoq yun yet chi ok kuyuj yib’an jun jun maqan kuyuj ti’ kax hoq uj sq’anlay juneloqxa.