Nuestro idioma en la escuela/Chuj/Lectura-comprensión lectora

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Tastak tz’elk’och sb’o’i

1. Sek jelan snachaj yuj heb’ kotak ix unin yet’ heb’ kotak winak unin tas wan yawtani.
2. Sej wach’ spakni heb’ ix unin yet’ heb’ winak unin tastak sk’anb’aj t’a yib’anh tastak ixyawtej.

Awtok hu’um-snachaj eli tas wan kawtani

Haton t’a jun tik, stak’ kok’anan juntzanh yune’ tak ik’ti’, yik slajwi chi’ stak’ kok’anb’ani tastak ix kawtej chi’, yik skila’ ta to ixkonakoti ma ixkan t’a kojolom.

Ta to ha junok ik’ti’ b’onab’ilxo ma pukanxo elta pekal~pektixo yuj junok anima, to yowalil skak’ em jantak sb’i mach sb’ojinak chi’, yab’ilal b’aj pukb’il eli, yet’ sb’onab’il.

Tzanh sk’ulaji Ha juntzanh sk’ulaj tik, haton xch’oxan juntzanh sk’ulaji t’a junnhej junok tas tz’och lockan yallaji.

Cham skila tas yak’an tzolalil juntzanh makanh kuynab’il yik koti’ tik. Stak’ yib’al yaji ma to mak’nak elta t’a junokxo.

B’ey
Chanhal
Way
Ok’
B’it
Wa’
Lut’chen
Uk’
Xub’
Jechechwi
Juk’

Smolanhil tzonh aji, skotz’ib’an em jantakokoxo.

Skok’anb’ej jantakokxo t’a kopat, ma t’a junok winh ojtannak.

Kob’o’ek yune’ nab’en yet’ok.

Kotz’ib’ej junok yune’ ik’ti’ yet’ok, skoch’oxan yil winh tzonhkuyani.

Stak’wej heb’ unin juntzanh tas sk’anb’aj t’a heb’, junnhej nab’enal tz’aj sk’anb’aji

Responde preguntas directas de respuesta simple.

Oxwanh heb’ winh unin

Ay oxwanh heb’ winh unin, haxo yalan ix chichim, b’ajtil b’at kosatkan juntzanh unin tik, malaj swa’el heb’ xchi hab’ ix. Ixik b’at satkan heb’ t’a kaltak te’. Ixb’at hab’ winh icham chi’, ixb’at satankan heb’ winh winh. Sk’och hab’ heb’ winh t’a najat, yik’an b’at ixim sat ixim heb’ winh, iniwal tzonh yutej winh komam tik, xchi hab’ heb’ winh.

Tikni, junjunal yak’tankan k’otojok ixim ixim heb’ winh, haxo chi’ te najat b’at kan winh smam heb’ winh chi’. Haxo ixim sat ixim chi’ yil heb’ winh yik max satb’at heb’ winh, sjax~sjapax heb’ winh b’i’an.

Junxo, haxo ix chichim chi ixb’at satan kan heb’ winh, haxo smachit heb’ winh yik’a, haxo te te’ st’oskan heb’ winh sb’at heb’ winh yet’ ix, satb’at heb’ winh jun’elnhej; sk’e hab’ jun winh chon jun te te’ yilan hab’ b’at jun chonhab’ heb’

winh, yawaj heb’ winh malaj mach stak’wi, sb’at hab’ heb’ winh, sk’och heb’ winh t’a jun chonhab’ sk’anan b’aj tz’aj heb’ winh, haxo hab’ yol k’en ika waykan heb’ winh, haxo t’a ak’walil yab’an heb’ winh woch’ol woch’ol xchi hab’ jun kokjolom, k’e’ hab’ chennaj yib’anh sjaj jun winh yoch hab’ lokohax winh yu’uj, tikni skan hab’i, sk’e hab’ winh k’ab’ jun te te’. kalxita an xchi hab’ winh tzatob’ syumk’e b’a t’a sk’ab’ jun te te’ chi’ majxo yamchaj laj winh yu’uj. Haxob’ jun nok’ k’ultakil chej ek’ ik’an t’a winh skolchaj kan winh b’i’an.

Kalek an tastak ixkawtej chi’, yik kila’ tato ay ixskonakoti’ ma ixkan t’a kojolom.

Ha t’a jun makanh tik ha heb’ unin wan kok’ayb’ani, to stak’wej heb’ jantak juntzanh wach’ skok’anb’ej t’a heb’, t’inhan syutej heb’ stak’wan juntzanh spakul sub’oj.

• ¿Tas ixb’aj satb’at heb’ unin chi?
• ¿Tas ch’oxan elta yik st’inhb’itej heb’?
• ¿Ixsatb’at heb’ jun elnhej ma to ma’ay?

JUN NOK’ CHICH YET’ JUN NOK’ TZIKIL

Ha jun el ha no’ chich yet’ nok’ tzikil cha, yilni hab’ sb’a no’ jun k’u, chalan hab’ sb’a nok’ wenas tarde che mam tzikil xchi hab’ nok’, wenas tarde che mam chich, tzach wawtej wet’ok, tzach b’at wet’ a jun nupanil a jun ix wanab’ xchi nok’ chich cha, ixta kab’ an , sk’och hab’ no a nupnajel cha; hax aji ha no tzikil chi nupnaj yet’ no’ chich, haxo sk’och junxo no’ , tas yuj max hach nupnaj wet’ jun ha wal yaj hach hinpatz’ni eltik xchi hab’i.

Stak’wej heb’ unin juntzanh tas sk’anb’aj t’a heb’, oxe’ nab’enal tz’aj sk’anb’aji (B’ab’el Makanh)

Responde preguntas de selección múltiple con 3 distractores. (Nivel I)

Yib’al lolonel xch’oxan el k’u ak’wal, tzuji yet’ junok tas chajtil yaji.

(tiempo/aspecto).

Ol, tz, Ix, X, S,

Tas yuj, ha tz’alani to ha ch’oxan eli janik’ sk’ulaj tzanh wan kalani ma chajtil yaji.

Tato tikne’ik wan kok’ulan junok tas ha TZ ma ay b’aj ske’xwi yuj S skok’ana.

Tato ek’nakb’ati skok’an IX ma ay b’aj sk’exwi yuj X

Haxo ta olujok skok’an OL ma ay b’aj sk’exwaj t’a OJ

Ha juntzanh tik skosay kil t’a junok yune’ ik’ti’ skokuyu, skojut’an yalanh b’ajtak ay och juntzanh tik.

Kob’o’ek tz’akan nab’en skojut’anek yalanh tastak sb’aj ay och juntzanh wan kokuyan tik.

JUN IX IX

Ha jun ix ix yak’ hab’ och yichmil. Tikni tu’ hab’ ix ix cha, haxo hab’ winh yichmil ix cha wach’ winak, tz’elta hab’ ix a ak’wal, axo hab’ cha, yik’ni hab’ el ix tz’umal masanil, kitz’an kan el ix, ya’an kan ix yalanh sjolom ch’at. Haxo yik cha s’at ix b’i’an, tz’el a mak yik b’aj tz’em tz’uj yik yatut, b’aj tzel ha’, yo sb’at ix b’i’an , sjolom ix b’eyi, ay syantahil ix, ¡ju’! ya’an hab’i’, ¡kajanh! ya’an hab’i’. Sjax hab’i’ yek’ t’a yatut a once ma una; hax hab’ yik chi b’i’an smaklan hab’ winh yichmil ix chi’ yila’, syekn hab’ och winh sk’ak’, slajwi cha nhusan winh tzumal hab’ ix cha, wal aj wot’an hab’ tz’a’i. Haxo hab’ yalan hab’ ix t’a winh yichmil t’a ak’walil cha.- tas yuj ixtik tzinutej hach wetb’eyum manh sk’anok hink’ojol, ha Dios ak’jinak ayin, b’at hach’ox jab’ wune’ tik ayin ha t’a campusan ha t’a olink’ochok, t’a niwkil kulus ha ta’ tzach k’ochi, b’at hach’ox jab’ wune’ tik t’ayin xchi hab’ ix, skot hab’ ix b’i’an. Skot hab’ winh cha olxch’oxan jab’ unin winh t’a ix, olkani, sak tzikinak hab’ yaj ek’ pichul ix t’a yojol kampusan cha, yuj cha ha t’a chamnak kan ix.

Stak’wej heb’ juntzanh sk’anb’aj t’ay chanhe’ ma hoye’ xanhil tz’aj b’aj sik’lej heb’ t’a skal. (xchab’il yet’ yoxil makanh)

Responde preguntas de selección múltiple con 4 y 5 distractores. (Niveles II y III)

Tastak sk’ulaj t’a juntzanh sk’axpaj ek’ tik, xcha’ el yich yet’ juntzanh tz’ib’al tak’wi yol koti’.

• ¿Tas syutej sb’a ix ix t’a ak’walil, tas sb’i jun sk’ulej ix chi’?
• ¿Tas ik’an scham ix chi’ b’ajtil chamk’och ix?

Nok’ Chich yet’ nok’ mam K’ultakil Chej

Ha jun nok’ Chich ay ek’ nok’ t’a jun ak’lik, haxo sk’och nok’ mam k’ultakil Chej t’a nok’, te wach’tzin ix aj tzuna xumpil tik ke mam Chich, palta mach ix b’o’ani xchi nok’. Ha winh komam. -hink’ox ne’ik, b’at wak’ nek junok hinwelta t’a chi’.- Ma’ay to olik’kan b’ati xchi hab’ nok’ Chich.- Ma’ay ke. -Junxo, ixtakab’ an xchi hab’ nok’, sb’at hab’ nok’ K’ultakil Chej yak’ welta,. Wach’ ixin aji xchi hab’ nok’ yawaj hab’ kot nok’ hiiiiii’ wach’ xchi hab’ nok’ Chich. sk’ochchi nok’ yalanxik nok’, b’at wak’ junokxo xchi hab’ nok’. B’at hab’xik nok’ b’i’an, tom w’ach ixin’aji. Hiii’ wach’. haxob’ chi’ kalxi an, kalxi, xchi nok’, b’at’ hab’ nhiknaj nok’ chich syam nok’ k’ultakil chej chi’, palta majxo yamchaj laj nok’, sk’och hab’xi nok’ t’a winh ko Mam. B’o junxo wiko’ xchi hab’ nok’. -Oliinb’o’ junxo, tato b’at hik’ junok tz’umal chan. Ixta kabí’ xchi’ hab’ nok’.- sb’at hab’ nok’ t’a yich jun k’en k’e’en, haxob’ta b’alan hab’ ek’ jun chan, sayan hab’ jun ste’ nok’, yet’nhej yipal hab’ wal pajb’il yak’an hab’ nok’, yo sk’eb’alnaj jun chan chi’, xcham hab’i , spatz’an hab’ elta tz’umal chi nok’ t’a winh koman chi yi’an kot nok’.

Olinb’o’ tato b’at hik’ junokxo tz’umal b’alam xchi hab’ winh Komam chi’.

Sb’at hab’xi nok’ sk’och hab’xi nok’ yib’anh jun k’en k’e’en, yoch hab’ k’elan nok’ yalan k’e’en ; nhilan hab’ elta nok’ b’alam, sk’e hab’ k’elnaj nok’.- Manh hexxiwok, ha’in tzinjawi, mam chich hin xchi hab’ nok’. Machex tzenib’ej tzexinjoxo’ xchi hab´ nok’ sk’och nok’. Aaaa, malaj mach, ha’ach tik, to te puch winak hach. _ Ma’ay hombre to ha’in tik, to kaw te wojtak hinjoxwaji, xchi hab’ nok’. Tzin joxchaj ha’in tik, xchi hab’ jun nok’. Tzek’chaj och sk’ojol nok’ t’a jun te te’, sayan hab’ jun ste’ nok’ chich kaw ip hab’ wal spajb’il hab’ yak’an nok’; yilan hab’ nanhalxo nok’ chi’, to wan yik’an nok’, sb’at hab’ nok’ elelal~elok.

Xcham nok’ patz’anh hab’ nok’ nok’, sk’ochab’xi nok’ t’a winh komam chi’.- Ini tik mamin xchi hab’ nok’.- Olinb’oxok hach an, tato b’at hik’ junok tz’umal Ostok, xchi hab’ winh komam chi’. Ixta kab’i’, xchi hab’xi nok’. Skotxi nok’ b’i’an.

Yem hab’ nok’ t’a nok’ Ponson, topax chanh sb’ey nok’, sk’och hab’xi nok’ t’a nok’ b’uru.- Ke b’uru max hak’ pawor t’ayin, ay jun tz’i’ t’a chi’, b’at hik’koti yo ol’emul nok’ hostok, to xchekchaj hinsay nok’ yuj winh komam. -Icha chi jun. yujto aywal jun hapawor t’ayin b’atinjachkan kot jun tz’i’ chi t’a chi’, ol’emul juntzanh hostok chi’, ol’och junok yol hinxub’, olinmot’ankani, olach jawok olapajan och te’ t’ay. Yik’an nok’ b’i’an, ix b’at yak’an nok’ t’a winh komam chi’.

Ha tikne’ik b’at ik’ junok k’en ch’akab’, olinb’o’an b’i’an xchi hab’ winh. weno xchi hab’ nok’ sb’at hab’xi nok’, sk’och hab’xi nok’ chon tzun te’ yib’ te’, yik’anxi ek’ k’en ch’akab’ chi’ nok’ t’a jun winh k’atzitzwum chi’. Sk’och hab’xi nok’ t’a winh komam chi’. Haxo yalan winh: ha’achtik to te puch winak hach, sb’at hab’ yub’naj winh t’a nok’ stok’an hab’ chikin nok’ winh, syuman hab’ nok’ winh. Yujchi toktok yajkan xchikin nok’ tikne’ik.

Spakan heb’ unin t’a juntzanh makanh kuynab’il, snib’ej spakan yet’ chab’ok tz’akan nab’en

Responde preguntas que requieren más de una oración.

• ¿Tas yutej nok’ Chich stok’an ek’ xumpil nok’ Kultakil Chej?
• ¿Tas te utaj nok’ chich yuj winh Komam Yoz?

Tastak sk’ulaj t’a jun tzanh max k’axpajlaj tik xcha’el yich t’a juntzanh tz’ib’ max tak’wilaj xch’okojil:

Wanto sk’ulaji Tzinwayi Tzachwayi Swayi Tzonhwayi Tzexwayi Sway heb’ Tzinb’eyi Tzachb’eyi Sb’eyi Tzonhb’ey Tzexb’eyi stzb’ey heb’

ek’nakxo b’ati ixinwayi ixachwayi ixwayi ixonhwyi ixexwayi ixway heb’ ixinb’eyi ixachb’eyi ixb’eyi ixonhb’eyi ixexb’eyi ixb’ey heb’

olujok olinwayok olachawayok olwayok olonhwayok olexwayok ol way ehb’ olinb’eyok olachb’eyok olb’eyok olonhb’eyok olexb’eyok olb’ey heb’

Waynak.

Ix unin yet’ nok’ Ponson/Namnich

Ta’ jun k’inhib’alil t’a yol k’en abril,
Yuj jun b’eyel ek’, t’a kaltak te’
T’a kaltak xumak, tzalaj k’olal
Sk’e urnaj jun ix unin
Yuninal sk’inal,
Sch’ox el yik yolajunhil yab’il~yab’lil
¿Tas say ek’ jun wach’tzin unin tik , tikne’ik
Toxonhej ton junhjonh yek’ ix
T’a skaltak anhk’ultak?
To ha jun nok’ ponson/namnich max k’unb’ilaj ix
Sayani, snib’ab’il yuj ix.

Tato ha junok ikti’ sb’ob’ilxo ma pukanxo elta pekal yuj junok anima, to yowalil skak’ em jantak sb’i mach sb’ojinak chi’, hab’ilal pukb’il eli, yet’ sb’onab’il.

Syil elta jantak yaji ma yojchaj junok ma mach wan yalchaj t’ay junok ik’ti paxti’.

• Tz’ib’ej elta ix unin tz’alji/tzalxi chi
• Tz’ib’ej em nok’ nok’ wan yalchaj t’a jun yune’ ik’ti syal yib’anh tik.
• Tzak’an och yuk’em jantak juntzanh ixta ixab’o’ ochi’.

Heb’ winh pechum nok’

Ha jun nok’ k’ultakil chej, wan saychaj nok’, yo yilchaj elta nok’, yuj junxo winh winak: haxo wal sk’och winh pechjinakwal nok’ chi’ toxo ix cham nok’, majxo hoklaj winh ik’an nok’. Toxonhej ak’ji jab’ nok’ yik winh.

Haxo junixo sb’atxi heb’ pechchi nok’, ay jun b’aj kan jun winh stanhwej nok’ yol sb’e, kan rifle pub’ yet’ yik sjul nok’ winh. Haxo yilan elta sk’och jun nok’ ichalaj b’alam, icha laj elefante, tikni xiw winh, maj spub’ejlaj nok’ winh, haxo t’a yol jun lum lu’um, jun holan emkan nok’ maj yik’laj nok winh.

• Mach nok’ b’ab’el ijan ix jul heb’ winh.
• Tas yuj ch’ok nok’ ix cham chi’ ma to ma’ay
• Tas ch’okalil yel nok’ K’ultakil chej chi’ yet’ nok’ b’alam (tigre)
• Ik’ti’ej tas ix ajkan juntzanh nok’ tz’alchaj yib’anh tik

Tzonhmunlajek jakxo.

• Tz’alchaj pax t’a unin chi’ to yowalil sk’an jantak juntzanhxo nab’en tz’ib’alil, ma jantak juntzanh stak’ sayan ek’ yila’ yik wach’ ste kuyej sb’a yawtan hu’um t’a koti’ Chuj tik.
• Hanhej pax sk’an jantak juntzanh hu’um pukb’ilxo elta yuj heb’ tz’ib’umal, ichok ch’anh alum ab’ix, yet’ juntzanhxo ch’anh sayoj ek’ nab’en, jantak hu’um tz’ib’ab’il.
• Awtoj pojanhil tz’ib’, ik’ti’, yune’ tak, ichok wach’ lolonel, k’anb’ej ek’ nab’en, sjichanil yab’ixal junok nok’ nok’, yet’ yik’ti’al sk’inal junok anima niwan yelk’ochi ay ek’i ma ek’nakxo.
• Awtok hu’um;.

Numan tzonh aji kawtan jun hu’um xchek winh kokuyumal.

Chanh tz’och kojaj skawtan junok hu’um.

Desarrollar habilidades en Chuj

Snachaj yu’uj yet’ st’inhb’itan jantak tas tz’ib’ab’il och yoklemal sb’o’o’

Comprende y sigue instrucciones escritas.

Syil elta jantak yaji ma chajtil yoch mach wan yalchaj t’a junok ik’ti’ paxti’

Establece características del o la personaje principal de un relato.

Syilan pax elta chajtil yilji jantak mach xchab’ilxo yaj yalji~yalxi t’a junok ik’ti’

Establece características de los personajes secundarios.

Syil elta sjelanil mu skan skal junok tas t’inhan wan yalchaji

Establece secuencias espaciales.

Syilan pax elta tastak sk’inalil juntzanh yaman sk’ulaji

Establece secuencias temporales.

Sb’o’ jantak tastak snachaj eli

Realiza inferencias.

Sb’o’ elta st’inhub’al jantak tas syal elk’och jun ik’ti’ ix yawtej chi’

Establece conclusiones.

Tz’alchaj pax t’a unin chi’ to yowalil sk’an jantak nab’en tz’ib’ab’il, ma jantak juntzanh stak’ sayan ek’ yila’ t’a yumal

Utiliza obras de consulta y otras obras de referencia.

Hanhej pax sk’an jantak juntzanh hu’um pukb’ilxo elta yuj heb’ tz’ib’umal, ichok ch’anh alum ab’ix, yet’ juntznahxo ch’anh sayoj ek’ nab’en jantak hu’um tz’ib’ab’il

Utiliza publicaciones periódicas: periódico, semanario, boletín, revista, revistas especializadas.

Awtoj pojanhil tz’ib’, ik’ti’ yune’ tak, ichok wach’ lolonel, k’anb’oj ek’ nab’en, sjichanil yab’ixal junok nok’ nok’, yet’ yik’ti’al sk’inal junok anima niwan yelk’ochi ay ek’i ma ek’nakxo

Lectura de párrafos, relato corto, consejos, resúmenes, leyenda, biografía.

Awtok hu’um yik tz’och kojaj yet’ yik numan tzonh aji, jantak juntzanh elawpaxti’ ma b’ital

Lectura oral y silenciosa de poemas y cantos.

Juntzanhxo sk’ulaj sk’axpaji.

Stzolnab’il pax junxo makanh tzolilal koti’ tik, t’a b’aj tzoch lokan chab’ makanh tas.

Ixtik sb’i yujto ch’okto ba’j sk’axpaj k’och jun tas sk’ulaj chi’.

Mak’
Tz’ob’
Chul
Tek’
B’aj

B’ajwal tzuji jun sk’ulaj chi’.

Aypax junxo makanh lolonel tik, syala’ tas ipanil yet’nak juntzan sk’ulaj chi’.

Ha wal juntzanh mach b’aj tz’och chi, sk’ulaj chi’.

Ixtek’waj winhaj Xun Tatey
Ixsanh em ix Axul winhaj Petul
Ixchichaj winh unin yuj nok’ tz’i’

Syalnab’il junok tas stz’ib’xi

Hanheja’ tzolali koti’ yajpaj junxo makanh tik, ta’ junok tas tzuji sk’ulaji.

Ururok
Chennajok
B’eyok
Wa’ok
Chanhal
Luk’najok
Smak’waji
Stajni
Techan
Wotz’wotzani

• 
• 

B’i ma mach tz’alnaxi

Hanhejton pax tzolnab’il koti’ ay och junok mach tz’alnaxi, tzik’ti’aj t’a ik’ti’ yujchi’ wach’ skil junxo tik ma sjichanil sb’i junok anima tz’alchaji, b’aj ay yib’al lolonel tz’alani machtak wan yallaji.

Hin-
Hach-
s-
ko-
he-
s-
w-
wa-
y-
k-
hey-
heb’

Yib’al lolonel tz’alani tas tzuji:

Haton junxo tik ay och t’a tzolalil yik skuynab’ilok koti’, haton chajtil yaj yib’al junok b’elanh lolonel yik wach’ skil eli, t’a jichanil kololoni.

Ichok jun skil tik:

Yib’ lolonel Ok’ Way Aw B’ey Chanh Ok’ Tek’

ok’i waynak, awnub’ b’eyanh ixchanhb’i ok’nak tek’b’il

ok’nak: wayanh awal b’eynak chanhyaji ok’elta tek’a

tz’ok’i

Tz’akub’ lajwub’al lolonel.

Haton junxo tzolanb’il kotz’ib’an koti’ tik, tz’akub’ lajwub’ok lolonel, yik chajtil tz’aj stz’ib’aji. wi-al- il-ji

Chanhal
Chanhalwi
Mak’
ixmak’waji
Manwal
Ixmanwaji
Tek’ tek’wal

chanhal

Tastak tz’aj kalan juntzanh tik, t’a tikne’ik ek’nakxo ma olujok; t’a B’it, Aw, Il, Tanh, Ch’ox

Kob’o’ek t’a ek’nakxo yet’ t’a to to olhujok.

B’it Tzinhb’itani Tzachb’itani Sb’itani Tzonhb’itani Tzexb’itani Sb’itan heb’ Aw Tzachwawtej Tzinawtej Syawtej Tzonhawtej Tzexwawtej Syawtej heb’

Tanh Tzachintanhwej tzinatanhwej stanhwej tzonhstanhwej tzexstanhwej stanhwej heb’ Ch’ox Tzachinch’oxo’ tzinach’oxo’ sch’oxo’ tzonhch’o’ tzexch’oxo’ sch’ox heb’

Tzinb’itani

Kilek tas tz’aj juntzanhxo yik sk’ulaj/tzuj sk’axpaj/tzk’axwi ek’ t’a st’inhul/stojlal

Ixchekkoti
Ixchekb’ati
Julkoti
Julb’ati

Tzinilelta
Tzachwilelta
Syilelta
Tzonhilelta
Tzeyilelta
Syilelta heb’

Junxo tzolanhil lolonel tik sk’axpaj ek’ yet’ yib’

Kilek juntzanh ay yalanh tik yik wach’ skosayek jakxo.

tzachinmak’a
tzinalak’a’
olachyila’
ixinskolo

K’anb’ejek hek’i tato ayto tz’ilchaj t’a koti’ chuj.

Kob’o’ek yune’ nab’en yet’ juntzanh ay yib’anh wan kilan tik, ma pax yet’ skok’anb’ej ek’ chi’.

Sk’exi yelta

Ha t’a jun makanh yik koti’ chuj tik, haton juntzanh sk’axpaj ek’ yib’al. Kilek juntzanh ch’oxnab’il tik, chab’ makanh heb’ ay, jun numan yet’ jun aychanh.

Numan Ixmanji Ixchonhji

aychanh ixslak’ ix kob’es waj Xun Ix smil nok’ kaxlanh nok’ okes

Skil jantak juntzanhxo sk’ulaj tik sk’axpaj ek’i:

Verbos transitivos

Ixinman eli
Ixaman eli
Ixsman eli
Ixkoman eli
Ixeman eli
Ixsman el heb’

lak’
ixinlak’a
ixalak’a
ixslak’a
ixkolak’a
ixelak’a
ixlak’ heb’

ixslak’a

skolajb’itej yet’ yik winh tzonhkuyani

Ha junhtzanhxo sk’ulaj tik yib’al chajtil yaji

Haton juntzanh tik tz’alani chajtil jay junok tas wan kalani, ma chajtil yilchaji.

K’e ixwak’ k’e linhan
Em ixwak’ em wokan
Ek’ ixwak’ ek’ k’otan

ixwak’ em wokan

Kilek jantak k’a’el ay ek’ t’a kopatik kichanh, skolajb’itan yet’ juntzanh kuynab’il wan kilan tik, skolwaj och winh ma ix tzonhk’anb’ani t’a yol kokuynub’ tik.

Sb’onab’il t’a b’aj tz’ijtum tz’aj kalan yik b’i’al lokan och yet’ anima.

Kolu’um Kokaxlanh Hek’apak Kochim Kowex Kochitam Komolb’etz hemunlajel koxumpil Kolopil

kokaxlanh

Yet’ skolwal winh kok’ayb’umal skowach’ tz’ib’ej em tzanhxo t’a ku’um.

Kob’o’ek tz’akan nab’en yet’ juntzanh lolonel ixkil t’a yib’anh tik.

Jantak juntzanh tz’alan chajtil yilchaj junok tas sub’ojto.

Haton junxo tzolalil kotz’ib’an koti’ tik chajtil yilchaj junok tas.

Tz’i’ Nok’ Chan Much Sak Petanh Jun ninhal

tzanh tz’i’ Tzanh nok’ tzanh chan tzanh much sak chej sak uch k’ik’ kalnel

Jantak juntzanh tz’alan chajtil yilchaj junok tas yet’ yib’al etb’il ochi. (Chajtil yaj ek’i)

225px

K’oj- k’ojan ek’ heb’
Tel- telan hex ek’i
Tz’ey- tz’eyanex
B’ul- b’ulan ek’i heb’
Linh- linhan k’e’i heb’
Kob’o’ junok yune’ ik’ti’ yet’ juntzanh
wan kokuyan t’a yib’anh tik.

Yalnab’il Jolom b’i t’a tzijtum (niwan):

kilanek chajtil kalan pax sjolomal b’i tato tzijtum ~niwan.

Heb’ winhaj Peles
Heb’ winahj Komes
Heb’ winhaj Alux
Heb’ ix Elnan
Heb’ winhaj Melo
He’ winhaj Ultat

Tzanh k’ajil lolonel.

Haton juntzanh tik stz’ib’aj och slajwi juntzanh sk’ulaji ay hokto tz’ib’aj juntzanh k’ajil lolonel yik sk’ulaji.

225px

Ochi
Eli
Emi
Ekí
K’e’i
T’achi’
Ch’a’an
Ek’ta

Wanh hochi
Wan helxi
B’ak’inh tzach ek’i
Tzin em k’ik’an
Tzach ek’ta
Te cha’anhxo

Juntzanhxo k’ajil lolonel tz’alan el jantak tas sk’anchaj t’a juntzanh sk’ulaji:

Chanhal
K’ojnub’
Lawlab’
Juk’lab’
Walab’
Jullab’
Simej
Tz’aklab’

• 
• 
• 

Kob’o’ek yune’ nab’en yet’ok, slajwi chi’ skob’o’an tz’akan nab’en .

Kob’o’ek tzunub’ yune’ ik’ti’ yib’anh juntzanh lolonel wan kokuyan t’a yib’anh tik.

Haton juntzanh tik sk’anchaj t’a jantak ichok yib’uchaj lolonel skok’ana, palta ha t’a tik sk’ajil lolonel jantak tas sk’anchaji.

Tzanh sk’ajil lolonel yik ch’oxnab’il.

Haton juntzanh tik tz’alan eli, tas ch’oxnab’il junok tas ma junok lolonel wan yalchaji

Junchi’
Juntik
T’achi’
T’atik
hawaltik
Hawalchi’

Kawtejek junok hu’um yik koti’ skosayan el t’a jun makanh kokuybab’il wanh kob’o’an tik.

Slajwi chi’ skak’an em t’a ku’um.

Skalanek yab’ heb’ ketb’eyum yik kila tato wach’ ix aji.

junchi’

Sk’anb’an yab’i yik junok tas.

Haton junxo makanh kololonb’al tik tz’alani tas junok wach’ skok’anb’an kab’i, tas junok b’aj ay tzonh kan tek’an.

¿B’ajti’il?
¿Tas?
¿B’ak’inh?
¿Jantak?
¿Tasyu’uj?
¿Mach?

¿B’ajtil ayach ek’ ewi yik hinxit’ t’a b’aj ay hapat?
¿Taxum yuj ma jachmunlaj tikne’ik?
¿B’ak’inh tzak’ k’en hab’ok?
¿Jantak hab’ilal?
¿Tasyuj te howal?
¿Mach jun winh sjaw tik?

Kosayek elta jakxo t’a ch’anh hu’um yik koti’, yik skil eli.

Yune’ lolonel b’aj tzonh och k’elan/satk’ojlal.

¡ay!
¡Ooo!
¡Aaa!
¡ay, tas juntik!
¡ay omen!
¡Aa tzinxiwi!

¡Ay!

Tz’akan nab’en.

Oración imperativa.

Ha tz’akan nab’en tak’wani ma yelsyala’

Tzinb’at k’atzitz k’ik’an ak’walto
Ulin’ek’ chab’ji t’ayach
Tz’inb’at het’ k’ik’an munlajel

Skotz’ib’ej em jantakokxo snachaj ku’uj, molanhil tzonh aji, slajwi chi’ skoch’oxan yil winh ma ix tzonhkuyani.

Skob’o’ek tz’akan nab’en yetok.

Tz’akan nab’en max yallaj tato tzuji junok tas, ma ma’ay.

Maxintajnilaj k’ik’an
Maxinb’atlaj ek’ tanhwoj nok’
Maxachyalaj chab’ej
Maxwik’kotlaj te’ k’atzitz

Kolajb’itej yet’ juntzanh tz’alan sk’exanhil tik.

Kawtejek junok hu’um skilanek jantak juntzanh tik ay emi.

Tz’ak’an nab’en sk’anb’an yab’i:

Oraciones interrogativas.

• ¿Tom tzachmeltzaj chab’ej?
• ¿Tas tzutej hak’axpitan ha ha’ chi’?
• ¿Tas yuj ixach el elelal?
• ¿Jantak swanaj k’en uj tikne’ik?
• ¿Tas junxo tzik’koti’?

Kob’o’ek juntzanh sk’anab’aj tik t’a ch’anh yik kokuynab’il, yik sek sub’oj kilan eli.

Slajwi chi’ skopakanek juntzanh sk’anb’aj ix kob’o’ tik.

Haton junxo lolonel tik te wach’ b’o’an el b’i’al. Adjetivos calificativos Haton juntzanhxo tzolalil lolonel sb’o’an el chajtil yilji sb’i’al ma yik swach’ tz’alan eli, ichok tz’ib’ul, jantak, yilji.

Saksak
Yaxwe’inak
K’antaminak
Miktak
Setansetan
Niwakil
Lok’chimtak

elawtak

Wach’ skob’o tz’akan nab’en yet’ jun makanh komunlajel wanh kob’o’an tik.

Skob’o’ek junok yune’ ik’ti’ yet’ok,

Tas yaji:

Posiciones:

Ay pax jun makanhxo lolonel tz’alan eli tas yaj junok tas wan kilani, ma chajtil yaj ek’i.

Linhan
K’atan
Pichan
Pak’jab’
Siran
K’etan
Lokan
Tzalan
Wonhan
Tz’eyan
K’onhan
Weyan

Skosayek kil t’a kopatik kichanh, tastak yaj ek’ juntzanh k’a’el, ta ixta ay icha yaj juntzanh wan kilan tik.

Ma skob’o’ek jun tas icha wan yalanh kokuynab’il tik k’atan, linhan...

Ha juntzanhxo lolonel tik, ha tz’alani tas makanhil junok tas wan kalani.

Haton tzonh ak’an eli tas jun wan kalub’tanhan chi’ tom nok’, anima, t’e, k’e’en ma junokxo.

Los clasificadores de sustantivos.

Ha juntzanh tik te tzijtum heb’:
Ix (ix chichim, ix unin, ix kob’es)
Winh (winh ak’ unin, winh kelem, winh icham)
Nok’ (nok’ chich, nok chitam, nok’ chan, nok’ chej)
K’en (k’en tanh, k’en sam k’e’en, k’en ika, k’en luk)
Te’ (te’ k’atzitz, te’ chemte, te’ ch’at)
Lum (lum sa’am. Lum sok’om, lum chen)
Atz’am (atz’am sk’enal, atz’am yisim, atz’am yol)
Ixim (ixim wa’il,ixim uk’em, ixim k’aj, ixim k’okox~k’oxox)
Anh (anh tut, anh chex, anh tib’i’anh, anh mu)
K’inal (k’inal yax nhab’, k’inal xilnhab’, k’inal waxnhab’)
K’an (k’antaminak, k’antzokinak, k’anlech’inak)
Yax (yax’oninak, yaxwe’inak, yaxurinak)

Chuj Tzanhxo tzolnab’il lolonel yaman yaj yet’ sb’onab’il tz’akwub’al.

225px

Ix syamkot nok tz’i winhaj Xun
Ixinwa’ ewi t’a chonhab’
Ix chib’at nok’ chib’ej nok’ tz’i’
Wiko’
Hiko’
Yiko’
Kiko’
Heyiko’
Yik heb’
<poem>

Kak’ek em t’a ku’um, skob’o’anek tz’akan nab’en t’ay

Juntzanhxo stzolalil lolonel yaman yaj yet’ jantak tas sk’ulaji.

Ha t’a juntzanh tik haton sk’ulaj ay och tz’aknub’al yet’ sb’onab’il t’a b’aj tzuji sk’ulaji.
<poem>
Ixslak’ och ix Xepel winh
Wansmak’waj winhaj Matin
Ixayam kot nok’ chej ewi
Ixinb’o’ watut t’a Chinab’jul
Ixinman jun xumpil t’a hinmam

• Kotz’ib’ej em t’a k’u’um, yo chanh skutej kawtani

Jun tzolalil lolonel numan. Ha t’a juntik, to te niwan yelk’och jun mach ixtab’il chi’ mu mach b’aj tz’och junok tas tzuji~sk’ulaji

Ixachmak’ji
Ixachmak’chaji
Ixachmak’ chaj yuj anima
Ixachmak’ji yuj anima

Kok’anb’ejek ek’i tato ay max nachaj ku’un.

Koch’ox eli chajtil sk’ulaj jun tik makanh kuynab’il tik.

Tzolalil lolonel ayk’echa’anh.

Haton t’a junxo tik syamchaj wa’an jun sk’ulaji ska’xpaj ek’I t’a junokxo mach.

Tzinmanwaji
Tzachmanwaji
Ixkok’elaji

Kowach’ ak’ej em chakxo t’a ku’um, yet’ skolwal winh tzonhk’ayb’ani, ma skok’anb’ejek ek’ t’a heb’ winh ojtannak.

En gramática, se entiende por oración a la estructura que está formada por sujeto y predicado. Una oración transmite una idea completa.