Ukejta’rir e pejksaj jun Lectura (Comprensión lectora)

De CNB
Ir a la navegación Ir a la búsqueda
Busca en cnbGuatemala con Google

 
(No se muestran 91 ediciones intermedias de 2 usuarios)
Línea 1: Línea 1:
{{DISPLAYTITLE:UKEJTA’RIR E
+
{{Navegador DIGEBI 7 sub}}
PEJKSAJ JUN Lectura-(comprensión lectora)}}
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (125).png|right|250px]]
 +
{{DISPLAYTITLE:Ukejta’rir e pejksaj jun Lectura (Comprensión lectora)}}
 
__TOC__
 
__TOC__
  
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (125).png|center|400px]]
+
==Ub’ijnusyaj e kanwa’r ira ja’x==
 +
#E maxtak una’tob’ tuk’a war upejkob’. E ajkanwa’r uk’ub’se xe’ war pejku’t.
 +
#Utajwi uyokir e ub’syaj xe’ ache’na takar, tama xe’ war upejku’t.
  
<div style="color:#000; border:solid 2px #000; width:60%; margin:2em auto 2em auto;">
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
==Ub’ijnusyaj e kanwa’r ira ja’x:==
 
#E maxtak una’tob’ tuk’a war upejkob’. E ajkanwa’r uk’ub’se xe’ war pejku’t.
 
#Utajwi uyokir e ub’syaj xe’ ache’na takar, tama xe’ war upejku’t.</div>
 
  
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|75px]]
+
E Pejksyaj tara uyub’i ak’anpes chuchu’ numerob’ xe’ anumuy, nakpat ache e ub’syaj taka e ajkanwa’rob’.
===4. UKEJTA’RIR E PEJKSAJ JUN===
 
 
   
 
   
Lectura-comprensión lectora
 
 
E Pejksyaj tara uyub’i ak’anpes chuchu’ numerob’ xe’ anumuy, nakpat ache e ub’syaj taka e ajkanwa’rob’.
 
 
Ne’t kochwa’ inkojt ajkanseyaj k’ani twa’ akanse e ajkanwa’rob’ kochwa’ twa’ upejkob’ e numerob’.  
 
Ne’t kochwa’ inkojt ajkanseyaj k’ani twa’ akanse e ajkanwa’rob’ kochwa’ twa’ upejkob’ e numerob’.  
  
Línea 23: Línea 19:
 
Inb’utz a’ronpa e ajkanwa’r twa’ ucheksu taka upya’rob’ tuk’a tuk’a ub’ijnwob’.  
 
Inb’utz a’ronpa e ajkanwa’r twa’ ucheksu taka upya’rob’ tuk’a tuk’a ub’ijnwob’.  
  
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|75px]]
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 
Tya’ ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r war apejka inte’ numer k’ani twa’ aturb’a ab’a tamar.  
 
Tya’ ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r war apejka inte’ numer k’ani twa’ aturb’a ab’a tamar.  
 +
 
Inturan inb’ijnu jay b’an anumuy tama e b’ixirar tama e pejk jun xe’ inche.
 
Inturan inb’ijnu jay b’an anumuy tama e b’ixirar tama e pejk jun xe’ inche.
  
inxin u’nb’i tuk’a ub’ijnu.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (126).png|center|200px]]
 +
 
 +
'''Kochwa’ ak’ajtmayanob’ ani ixni’x'''
 +
 
 +
Che a’yi ixni’x tya’ ak’ajtmayanob’ ani, a’xin e tata’b’irob’ awara’rob’ twa’ e pixamb’ir, tya’ ak’otob’ chenob’ ani, Kochwa’ turo’x, inb’utz, wa’r inte’ ak’ajn ira, turen, chenob’ e ajyum otot; aka’y o’jronob’. Ti’n ixto asub’arir ne’t cha’yi e utata’ e ijch’ok, tarye’n insub’ari nib’a taka niwojroner; aaaa’ o’ b’an; war inwira inte’ o’rak’ab’ yi inte’ o’rayok, war inb’ijnu jay ach’amye’n tu’jam apya’rir, ya’to inb’ijnu cha’yi e ajyum otot.
 +
 
 +
K’anto inxin u’nb’i taka nipya’rob’, ejk’arto’ wate’t, tya’ warix amaxya’n.
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (127).png|right|350px]]
 +
Inyajrix k’otoy taka uyojroner, Kochwa’ turo’x cha’yi e ajwara’, aaaa’, ne’t ajchi’, ne’n inb’ajr, war iwar inyo’pa ta nipatna’r, ma’ni ja’x intran e k’opot, ajk’une’n wa’kchetaka inlok’se nipatna’r cha’yi e winik, o’ b’an ka. Ne’n tarye’n tamar taka nixanb’ar cha’yi, o’ b’an ka ojron e ajyum otot, kochwa’ inwarye’t niwijch’ok chuchu’to yi ne’t nojta’ winiketix.
 +
 
 +
K’anto o’njron taka nipya’r, tuk’a che tama xe’ war ak’ajti, ya’to wate’t ejk’ar k’anto inxin u’nb’i tuk’a ub’ijnu.
 +
 
 
Inyajrix sutpa k’otoy tu’yotot e ijch’ok, kochwa’ turo’x? Inb’utz chob’ a’yi e ajyum otot. Ne’n tarye’n inyajrix tamar taka yar e xanb’ar xe’ war inche, aaaa’ o’ b’an ka, ojronenix taka yar nipya’r yi niwijch’ok cha’yi e tata’b’ir, che a’yi uyub’i, atza’y yar e winik cha’yi; ejk’ar wate’n taka e b’ujk, twa’ ichoki takaren.  
 
Inyajrix sutpa k’otoy tu’yotot e ijch’ok, kochwa’ turo’x? Inb’utz chob’ a’yi e ajyum otot. Ne’n tarye’n inyajrix tamar taka yar e xanb’ar xe’ war inche, aaaa’ o’ b’an ka, ojronenix taka yar nipya’r yi niwijch’ok cha’yi e tata’b’ir, che a’yi uyub’i, atza’y yar e winik cha’yi; ejk’ar wate’n taka e b’ujk, twa’ ichoki takaren.  
Tama inte’yx ajk’in uk’eche ub’ujk twa’ e ijch’ok, yixto yaja’ upejka uwijch’ok twa’ a’jk’una e b’ujk ulapi.  
+
 
 +
Tama inte’yx ajk’in uk’eche ub’ujk twa’ e ijch’ok, yixto yaja’ upejka uwijch’ok twa’ a’jk’una e b’ujk ulapi.
 +
 
Into’ cha’yi a tata’b’ir; inwajk’e’t o’rnik’ab’ ak’eche, achojb’i’k inb’utz, tarixto turu ani takaren ma’tuk’a manb’anir unumse ub’a, uch’ab’u ani upa’ war ink’uxi, ma’chi twa’ ache tzajtzaj niwijch’ok, ayanto’ utata’ tu’pater, ak’ani me’yra kochwa’ ne’n ink’ani.  
 
Into’ cha’yi a tata’b’ir; inwajk’e’t o’rnik’ab’ ak’eche, achojb’i’k inb’utz, tarixto turu ani takaren ma’tuk’a manb’anir unumse ub’a, uch’ab’u ani upa’ war ink’uxi, ma’chi twa’ ache tzajtzaj niwijch’ok, ayanto’ utata’ tu’pater, ak’ani me’yra kochwa’ ne’n ink’ani.  
Inpatna ta nyo’tot :  
+
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' casa.png|right|95px]]
 +
'''Inpatna ta nyo’tot :'''
 +
 
 
Ink’ajti twa’ nitatob’ o’ ninoyob’ twa’ uk’ajtyob’ takaren inte’ numer xe’ ja’xirob’ una’tob’.  
 
Ink’ajti twa’ nitatob’ o’ ninoyob’ twa’ uk’ajtyob’ takaren inte’ numer xe’ ja’xirob’ una’tob’.  
 +
 
Nakpat intz’ijb’a ta nijun uk’ab’a’ e k’ajtsyaj xe’ k’ajna ta nyo’tot, inb’ijnu tuk’a k’ani uya’ryo’n, incheksu taka ni we’t ajkanwq’i yi inme’ynes ub’an.
 
Nakpat intz’ijb’a ta nijun uk’ab’a’ e k’ajtsyaj xe’ k’ajna ta nyo’tot, inb’ijnu tuk’a k’ani uya’ryo’n, incheksu taka ni we’t ajkanwq’i yi inme’ynes ub’an.
4.1 Uya’re kochwa’ u’t e ub’syaj xe’  
+
 
Responde preguntas directas de respuesta simple  
+
==Uya’re kochwa’ u’t e ub’syaj xe’==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
 +
''Responde preguntas directas de respuesta simple''
 +
 
 
Tara k’ani twa’ o’yb’i taka e ajkanwa’r kora ub’syaj twa’ ja’xirob’ uk’ajtyob’ tuk’a.
 
Tara k’ani twa’ o’yb’i taka e ajkanwa’r kora ub’syaj twa’ ja’xirob’ uk’ajtyob’ tuk’a.
  
Tara ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r uk’ani twa’r awa’re kochwa’ kochwa’ e ub’syaj xe’ uche e ajkanseyaj takare’t.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
¿Tuk’a uk’ajti e pejsyaj xe’ ache tama e jun?  
+
Tara ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r uk’ani twa’r awa’re kochwa’ kochwa’ e ub’syaj xe’ uche e ajkanseyaj takare’t.
¿ Tya’ ani turu?  
+
*¿Tuk’a uk’ajti e pejsyaj xe’ ache tama e jun?  
¿Kochwa’ numuy?  
+
*¿ Tya’ ani turu?  
¿Tuk’ot i’xin?
+
*¿Kochwa’ numuy?  
 +
*¿Tuk’ot i’xin?
  
E XIXIMAY
+
'''E xiximay'''
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 
Tama inte’ nojk’in xe’ ache’na, tama uyajk’inir e winal julio, a’rena mukur nojk’in, tama, ma’chi uk’anyob’ twa’ amorojk’i e pak’ab’ob’.  
 
Tama inte’ nojk’in xe’ ache’na, tama uyajk’inir e winal julio, a’rena mukur nojk’in, tama, ma’chi uk’anyob’ twa’ amorojk’i e pak’ab’ob’.  
 +
 
umen xe’ maja’x me’yra tuk’a k’ani aturb’ana; ajrer taka inte’ armur sa’, b’an jo’te’ucha’k’ar tumin, ujtz’ub’, cha’wojr maksa’, uch’ab’ob’ inkojt nixi’ pa’, upotz’yob’ tama e sa’, uwab’ob’ tama u’t e cha’ tya’ ache’na e juch’.  
 
umen xe’ maja’x me’yra tuk’a k’ani aturb’ana; ajrer taka inte’ armur sa’, b’an jo’te’ucha’k’ar tumin, ujtz’ub’, cha’wojr maksa’, uch’ab’ob’ inkojt nixi’ pa’, upotz’yob’ tama e sa’, uwab’ob’ tama u’t e cha’ tya’ ache’na e juch’.  
 +
 
Yixto aka’y ub’utz’ob’ tuno’r u’t e cha’, uti’ e k’ajk, o’r e ch’ujb’en, e b’ejt, e armur, e b’ujr, b’an ub’utz’ob’ u’t e te’ tya’ wa’r unar yi tuno’r upat e otot, ub’utz’ob’ tuno’r e maxtak, xe’ ayan turob’ tama e otot.  
 
Yixto aka’y ub’utz’ob’ tuno’r u’t e cha’, uti’ e k’ajk, o’r e ch’ujb’en, e b’ejt, e armur, e b’ujr, b’an ub’utz’ob’ u’t e te’ tya’ wa’r unar yi tuno’r upat e otot, ub’utz’ob’ tuno’r e maxtak, xe’ ayan turob’ tama e otot.  
 +
 
Tya’ ak’a’pa, aka’y ub’utz’ob’ ukororte’yr e narob’, twa’ tix alok’oy e Xiximay makwi’r e Otot; e ixiktak pakaxpat pakaxpat alok’ob’ yi e winikob’, war ub’utz’a’ unuk uyokob’ e ixiktak; kora kora uyujku e b’utznib’ tama uti’ e b’i’r tya’ war a’xyob’ e ixiktak pakaxpat e ixik yaja’.  
 
Tya’ ak’a’pa, aka’y ub’utz’ob’ ukororte’yr e narob’, twa’ tix alok’oy e Xiximay makwi’r e Otot; e ixiktak pakaxpat pakaxpat alok’ob’ yi e winikob’, war ub’utz’a’ unuk uyokob’ e ixiktak; kora kora uyujku e b’utznib’ tama uti’ e b’i’r tya’ war a’xyob’ e ixiktak pakaxpat e ixik yaja’.  
 +
 
B’an uchob’, ub’ijnusyajob’, b’an kochwa’ e’ra e Xiximay war alok’esna makwi’r e otot, war ak’ayna ak’ejcha alok’oy najtir.
 
B’an uchob’, ub’ijnusyajob’, b’an kochwa’ e’ra e Xiximay war alok’esna makwi’r e otot, war ak’ayna ak’ejcha alok’oy najtir.
  
Inpatna nib’ajner:  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (130).png|center|250px]]
Inpejku’t e ub’syaj yi inwajk’u nib’ijnusyaj tamar.  
+
 
a). ¿Tuk’at tzakarna ixin e Xiximay umen e winik?  
+
'''Inpatna nib’ajner:'''
b’). ¿Tya’ ani turu e Xiximay?  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' escribiendo.png|right|95px]]
ch). ¿Tuk’a e Xiximay?  
+
Inpejku’t e ub’syaj yi inwajk’u nib’ijnusyaj tamar.
ch’). ¿Kochwa’ k’a’pa lok’ob’ e ixiktak tya’ war ab’utz’ena uyokob’?
+
 +
*a).¿Tuk’at tzakarna ixin e Xiximay umen e winik?  
 +
*b’).¿Tya’ ani turu e Xiximay?  
 +
*ch).¿Tuk’a e Xiximay?  
 +
*ch’).¿Kochwa’ k’a’pa lok’ob’ e ixiktak tya’ war ab’utz’ena uyokob’?
 +
 
 +
==Tara e ajkanwa’r una’ta ti’n uyarob’ir e ub’syaj xe’ ukojko uxte’ arob’ir==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
 +
''Responde preguntas de selección múltiple con 3 distractores. (Nivel I)''
  
4.2 TARA E AJKANWA’R UNA’TA TI’N UYAROB’IR E UB’SYAJ XE’ UKOJKO UXTE’ AROB’IR
+
Tara k’ani twa’ akanse e ajkanwa’r twa’ uyajk’u uyokir e ub’syaj xe’ uxte’ uyokir ukojko.
Responde preguntas de selección múltiple con 3 distractores. (Nivel I)
+
Tara k’ani twa’ akanse e ajkanwa’r twa’ uyajk’u uyokir e ub’syaj xe’ uxte’ uyokir ukojko.  
 
 
K’ani twa’ atz’ijb’a inb’utz twa’ e maxtak una’tob’ uyajk’ob’ kochwa’ uya’rob’ir tu’jam e mojr.  
 
K’ani twa’ atz’ijb’a inb’utz twa’ e maxtak una’tob’ uyajk’ob’ kochwa’ uya’rob’ir tu’jam e mojr.  
 +
 
Chen e ub’syaj taka chan o’ jote’ uyokir ub’an, ejma’r ja’xtaka chekta taka uxte’ uyokir e ub’syaj.  
 
Chen e ub’syaj taka chan o’ jote’ uyokir ub’an, ejma’r ja’xtaka chekta taka uxte’ uyokir e ub’syaj.  
 +
 
E’ra ache’npa twa’ awira jay e ajkanwa’r ma’chi asatpa yi war akano inb’utz.  
 
E’ra ache’npa twa’ awira jay e ajkanwa’r ma’chi asatpa yi war akano inb’utz.  
 +
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 
Tama e ub’syaj xe’ awajkanseyaj uche takare’t uk’ani apojro tama e uxte’rti arob’ir ti’n xe’ inb’utz twa’ awa’ru’t o’ axab’i, b’an kochwa’ uk’ajti e ajkanseyaj.
 
Tama e ub’syaj xe’ awajkanseyaj uche takare’t uk’ani apojro tama e uxte’rti arob’ir ti’n xe’ inb’utz twa’ awa’ru’t o’ axab’i, b’an kochwa’ uk’ajti e ajkanseyaj.
  
E OJRONER CH’ORTI’ LA’R TAKA E ONYA’N TZ’IJB’A’R TWA’ E ONYA’N PAK’AB’OB’ MAYOB’
+
'''E ojroner ch’orti’ la’r taka e onya’n tz’ijb’a’r twa’ e onya’n pak’ab’ob’ mayob’''' <ref> Ajtz’ijb’: Kerry M. Hull</ref>
Ajtz’ijb’: Kerry M. Hull  
+
 
E ojroner Ch’orti’ ja’x inte’ uyojroner tama uk’ab’a e ojroner xe’ uk’ab’a’ e Wati’xk’in Ch’olano.  
+
E ojroner Ch’orti’ ja’x inte’ uyojroner tama uk’ab’a e ojroner xe’ uk’ab’a’ e Wati’xk’in Ch’olano.
 +
 
Tama e “ujamir” e Ch’orti’ ma’tuk’a me’yra e pak’ab’ob’ xe’ una’to’b’ kochwa’ e ojroner Ch’orti’ ja’x e ojroner xe’ la’r taka me’yra e ojroner xe’ uk’anpesob’ ani e o’nya’n pak’ab’ Mayob’, xe’ utz’ijb’ob’ ani e o’nya’n tz’ijb’a’r (jeroglificos).  
 
Tama e “ujamir” e Ch’orti’ ma’tuk’a me’yra e pak’ab’ob’ xe’ una’to’b’ kochwa’ e ojroner Ch’orti’ ja’x e ojroner xe’ la’r taka me’yra e ojroner xe’ uk’anpesob’ ani e o’nya’n pak’ab’ Mayob’, xe’ utz’ijb’ob’ ani e o’nya’n tz’ijb’a’r (jeroglificos).  
 +
 
Xe’ wartokto akano tama uyojroner Mayob’ uchekswob’ ke’ e ojroner Ch’orti’ ayan me’yra ula’rir taka e ojroner xe’ katajwi tama e onya’n tz’ijb’a’r xe’ tz’ijb’ab’ir tama e tunob’ e o’nya’n chinamob’ kochwa’ Kopan, Tikal.
 
Xe’ wartokto akano tama uyojroner Mayob’ uchekswob’ ke’ e ojroner Ch’orti’ ayan me’yra ula’rir taka e ojroner xe’ katajwi tama e onya’n tz’ijb’a’r xe’ tz’ijb’ab’ir tama e tunob’ e o’nya’n chinamob’ kochwa’ Kopan, Tikal.
 +
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (133).png|center|350px]]
  
 
Uyub’i kawirse ke’ ayan ucheksuna’r “gramatical,” “fonológica” yi e “lexical” ke’ e ojroner Ch’orti’ ja’x xe’ la’r taka e ojroner twa’ e o’nya’n tz’ijb’a’r.  
 
Uyub’i kawirse ke’ ayan ucheksuna’r “gramatical,” “fonológica” yi e “lexical” ke’ e ojroner Ch’orti’ ja’x xe’ la’r taka e ojroner twa’ e o’nya’n tz’ijb’a’r.  
 +
 
Ka’xin kaka’y kawira kora kora e ojroner xe’ la’r tu’jam e Ch’orti’ yi e o’nya’n tz’ijb’a’r (iran ente’yx u’t e jun twa’ awira e o’nya’n tz’ijb’a’r).  
 
Ka’xin kaka’y kawira kora kora e ojroner xe’ la’r tu’jam e Ch’orti’ yi e o’nya’n tz’ijb’a’r (iran ente’yx u’t e jun twa’ awira e o’nya’n tz’ijb’a’r).  
 +
 
Kochwa’ e’ron taka e chuchu’ umojrir e ojroner ira tama e o’nya’n tz’ijb’a’r, ayan me’yra e ojronerob’ xe’ la’r tu’jam e cha’te’ ojronerob’.  
 
Kochwa’ e’ron taka e chuchu’ umojrir e ojroner ira tama e o’nya’n tz’ijb’a’r, ayan me’yra e ojronerob’ xe’ la’r tu’jam e cha’te’ ojronerob’.  
 +
 
Tama umojrir e ojronerob’ ira tara, uyub’i kana’ta ub’an ke’ e ojroner tama e onya’n tz’ijb’a’r maja’x inte’ ojroner Yukatekano.  
 
Tama umojrir e ojronerob’ ira tara, uyub’i kana’ta ub’an ke’ e ojroner tama e onya’n tz’ijb’a’r maja’x inte’ ojroner Yukatekano.  
 +
 
Kochwa’ inte’ irseyaj, e ojroner “ti’” tama e onya’n tz’ijb’a’r uk’ani uya’re “boca” tama e nakpat ojroner, yi tama e ojroner Yukateko e ojroner twa’ e “boca” ja’x e “chi’”.  
 
Kochwa’ inte’ irseyaj, e ojroner “ti’” tama e onya’n tz’ijb’a’r uk’ani uya’re “boca” tama e nakpat ojroner, yi tama e ojroner Yukateko e ojroner twa’ e “boca” ja’x e “chi’”.  
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (134).png|right|250px]]
 
E ojroner “t’ab’ay” tama e Ch’orti’ xe’ uk’ani uya’re “subir” tama e nakpat ojroner, matuk’a ayan koche’ra tama e ojroner Yukateko.  
 
E ojroner “t’ab’ay” tama e Ch’orti’ xe’ uk’ani uya’re “subir” tama e nakpat ojroner, matuk’a ayan koche’ra tama e ojroner Yukateko.  
Uk’a’pa’rir e ojroner xe’ ta’k’wan tama uwi’r e ojroner “t’ab’” xe’ ja’x –ay ayantaka tama e ojroner Ch’orti’.  
+
 
 +
Uk’a’pa’rir e ojroner xe’ ta’k’wan tama uwi’r e ojroner “t’ab’” xe’ ja’x –ay ayantaka tama e ojroner Ch’orti’.
 +
 
Matuk’a uk’a’pa’rir e ojroner koche’ra tama e mojrob’ ojronerob’ Mayob. B’an ixto ya’ e Ch’orti’ la’r me’yra taka e o’nya’n tzi’jb’a’r.
 
Matuk’a uk’a’pa’rir e ojroner koche’ra tama e mojrob’ ojronerob’ Mayob. B’an ixto ya’ e Ch’orti’ la’r me’yra taka e o’nya’n tzi’jb’a’r.
  
Ayan yajrir tya’ e pajrb’ir “escenas” tama e o’nya’n tunob’ uwirsyo’nob’ unojk’in e b’ajxan tata’noyob’. “b’an e’ra,” tama e Noj Tun (estela) 1 twa’ uchinam xe’ uk’ab’a’ Ixlu uwirsyo’n inte’ winik xe’ wa’wan taka cha’te’ ch’u’rirob’ (dioses) tu’jor.  
+
Ayan yajrir tya’ e pajrb’ir “escenas” tama e o’nya’n tunob’ uwirsyo’nob’ unojk’in e b’ajxan tata’noyob’. “b’an e’ra,” tama e Noj Tun (estela) 1 twa’ uchinam xe’ uk’ab’a’ Ixlu uwirsyo’n inte’ winik xe’ wa’wan taka cha’te’ ch’u’rirob’ (dioses) tu’jor.
E ch’u’rirob’ ira ukojkob’ inte’ uwirsenib’, inte’ uk’ab’a’ “k’in” yi ente’ “ak’ab’a’,” o “akb’ar” tama e Ch’orti’.  
+
Into, ja’xirob’ e ch’u’rirob’ twa’ e k’in yi e ak’b’ar. Tu’ xoyojk’ir e ch’u’rirob’ ira ayan me’yra e ch’ujrje’yob’ xe’ uya’ro’n ke’ aturanob’ tama e tokar, o’ tama ujam e ja’. B’an koche’ra uyub’i kawira ke’ utwa’chir e Ch’orti’ utakryo’n twa’ kana’ta xe’ war anumuy.  
+
E ch’u’rirob’ ira ukojkob’ inte’ uwirsenib’, inte’ uk’ab’a’ “k’in” yi ente’ “ak’ab’a’,” o “akb’ar” tama e Ch’orti’.
 +
 +
Into, ja’xirob’ e ch’u’rirob’ twa’ e k’in yi e ak’b’ar. Tu’ xoyojk’ir e ch’u’rirob’ ira ayan me’yra e ch’ujrje’yob’ xe’ uya’ro’n ke’ aturanob’ tama e tokar, o’ tama ujam e ja’. B’an koche’ra uyub’i kawira ke’ utwa’chir e Ch’orti’ utakryo’n twa’ kana’ta xe’ war anumuy.
 +
 
B’ajxan, e ajniromob’ Ch’orti’ ya’xix ojronob’ tama e xoyoyoj xe’ tya’ch wa’r chekerto tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’. B’an kocha’ e’ra: e ajniromob’ ojronob’ koche’ra.
 
B’ajxan, e ajniromob’ Ch’orti’ ya’xix ojronob’ tama e xoyoyoj xe’ tya’ch wa’r chekerto tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’. B’an kocha’ e’ra: e ajniromob’ ojronob’ koche’ra.
A’syob’ watob’ xoyojk’ir te Katata’ (Dios), tamar uxoyojk’ir te Katu’ (Reyna)  
+
 
 +
'''A’syob’ watob’ xoyojk’ir te Katata’ (Dios), tamar uxoyojk’ir te Katu’ (Reyna)'''
 +
 
 
E ajniromob’ Ch’orti’ uk’ajtyo’b’ kochwa’ e ma’b’anb’anob’ nawalob’ a’syob’ tama e xoyoyoj ak’ajna xe’ ayan tuxoyojk’ir e k’in yi e katu’.  
 
E ajniromob’ Ch’orti’ uk’ajtyo’b’ kochwa’ e ma’b’anb’anob’ nawalob’ a’syob’ tama e xoyoyoj ak’ajna xe’ ayan tuxoyojk’ir e k’in yi e katu’.  
Ente’yx ajnirom uk’ajtye’n: “E Katata’ ch’a’r te xoyojk’ir. Ayan e Katata’ war ajchi a’tesna.”
 
  
Kochwa’ ana’tantz’a me’yra tama e turer Ch’orti’, tya’ cheker e xoyoyoj tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’, che ke’ “war atesna” tamar, kochwa’ uya’re e ajnirom ak’ajna.  
+
Ente’yx ajnirom uk’ajtye’n: “E Katata’ ch’a’r te '''xoyojk’ir.''' Ayan e Katata’ war ajchi a’tesna.”
Jay e Katata’ K’in yi e xoyojk’ir Katu’ war a’tesnob’ tama uxoyoyoj e ja’ tama utwa’chir e Ch’orti’, b’ajk’at uyub’i kak’anpes e na’tanyaj ira twa’ kacheksu xe’ war anumuy tu’jor e Noj Tun 1 twa’ e chinam xe’ uk’ab’a’ Ixlu ke’ ne’n inchijchi b’ajxan.  
+
 
Tara ub’an e Katata’ K’in yi e xoyojk’ir Katu’ wa’rob’ tama u’t e k’in makb’irob’ umen e ch’ujrje’yrob’.
+
Kochwa’ ana’tantz’a me’yra tama e turer Ch’orti’, tya’ cheker e xoyoyoj tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’, che ke’ “war atesna” tamar, kochwa’ uya’re e ajnirom ak’ajna.
 +
 +
Jay e Katata’ K’in yi e '''xoyojk’ir''' Katu’ war a’tesnob’ tama uxoyoyoj e ja’ tama utwa’chir e Ch’orti’, b’ajk’at uyub’i kak’anpes e na’tanyaj ira twa’ kacheksu xe’ war anumuy tu’jor e Noj Tun 1 twa’ e chinam xe’ uk’ab’a’ Ixlu ke’ ne’n inchijchi b’ajxan.  
 +
 
 +
Tara ub’an e Katata’ K’in yi e '''xoyojk’ir''' Katu’ wa’rob’ tama u’t e k’in makb’irob’ umen e ch’ujrje’yrob’.
  
 
Tama e onya’n tz’ijb’a’r tu’yejtz’er e “imagen” ira, e “verbo” xe’ cheker tara apejkna u’t “a’ti”, o “bañar” tama e nakpat ojroner.  
 
Tama e onya’n tz’ijb’a’r tu’yejtz’er e “imagen” ira, e “verbo” xe’ cheker tara apejkna u’t “a’ti”, o “bañar” tama e nakpat ojroner.  
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (136).png|right|300px]]
 
E Ch’ortyob’ chob’ ke’ tya’ cheker e xoyoyoj tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’ ja’x inte’ irseyaj xe’ k’ani ak’axi e jaja’r.  
 
E Ch’ortyob’ chob’ ke’ tya’ cheker e xoyoyoj tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’ ja’x inte’ irseyaj xe’ k’ani ak’axi e jaja’r.  
 +
 
Ayan inyajr tya’ inte’ ajnirom uk’ajtye’n koche’ra: “E Katata’ war a’tesna, K’ani ak’axi e jaja’r.”  
 
Ayan inyajr tya’ inte’ ajnirom uk’ajtye’n koche’ra: “E Katata’ war a’tesna, K’ani ak’axi e jaja’r.”  
Tama e onya’n tz’ijb’a’r xe’ cheker tu’yejtz’er e “imagen” ira nakpat uk’ab’ob’ e k’in yi e katu’ katajwi uk’ab’a’ e Chaahk, xoyojk’ir (el dios) e jaja’r, xe’ uwirsyo’n ke’ Kochwa’ uyub’i kawira, utwa’chirob’ e Ch’orti’ ukojko’b’to me’yra tama e onya’n k’ub’esyaj ira.  
+
 
 +
Tama e onya’n tz’ijb’a’r xe’ cheker tu’yejtz’er e “imagen” ira nakpat uk’ab’ob’ e k’in yi e katu’ katajwi uk’ab’a’ e Chaahk, '''xoyojk’ir''' (el dios) e jaja’r, xe’ uwirsyo’n ke’ Kochwa’ uyub’i kawira, utwa’chirob’ e Ch’orti’ ukojko’b’to me’yra tama e onya’n k’ub’esyaj ira.  
 +
 
 
E ojroner Ch’orti’ ma’chi twa’ uxeb’e u’t.  
 
E ojroner Ch’orti’ ma’chi twa’ uxeb’e u’t.  
Atujri me’yra e Ch’orti’ ub’an tu’nak’u’t e ajkanseyajob’ najtirob’ xe’ war ukanyob’ e ojronerob’ Mayob’.  
+
Atujri me’yra e Ch’orti’ ub’an tu’nak’u’t e ajkanseyajob’ najtirob’ xe’ war ukanyob’ e ojronerob’ Mayob’.
 +
 
War ab’orob’ ajk’in ajk’in e pak’ab’ob’ najtirob’ xe’ k’ani ukanyob’ e Ch’orti’ b’an taka ke’ ja’x e ojroner xe’ la’r taka e ojroner xe’ uk’anpesob’ ani e onya’n Mayob’ chi’ a’chpob’ ani e nojta’ ototob’ xe’ inb’utz uwirna’r.  
 
War ab’orob’ ajk’in ajk’in e pak’ab’ob’ najtirob’ xe’ k’ani ukanyob’ e Ch’orti’ b’an taka ke’ ja’x e ojroner xe’ la’r taka e ojroner xe’ uk’anpesob’ ani e onya’n Mayob’ chi’ a’chpob’ ani e nojta’ ototob’ xe’ inb’utz uwirna’r.  
 +
 
E onya’n Mayob’ ukojkob’ me’yra una’tanyaj yi inb’utz inb’utz u’t utwa’chirach. E onya’n tata’b’irob’ Mayob’ ira ja’x e unoyob’ e pak’ab’ob’ Ch’ortyob’.  
 
E onya’n Mayob’ ukojkob’ me’yra una’tanyaj yi inb’utz inb’utz u’t utwa’chirach. E onya’n tata’b’irob’ Mayob’ ira ja’x e unoyob’ e pak’ab’ob’ Ch’ortyob’.  
“Este es una razón más que la gente Ch’orti’ tiene que ser muy orgullosos del idioma Ch’orti’ y la cultura Ch’orti’ y trabajar con toda fuerza para no sólo conservarlos pero hacerlos abundar”. (Kerry, 2003)
 
  
Inpatna taka niwajkaseyaj :  
+
''“Este es una razón más que la gente Ch’orti’ tiene que ser muy orgullosos del idioma Ch’orti’ y la cultura Ch’orti’ y trabajar con toda fuerza para no sólo conservarlos pero hacerlos abundar”''.<ref> (Kerry, 2003) </ref>
- Kak’ajti twa’ upejka e k’ajtsaj xe’ turu tichan, nakpat kapejku’t no’n  
+
 
- Kapejk’ik e ub’syaj xe’ tz’ijb’ab’irob’ ejmar yi kaxab’i’k e arob’ir xe’ kana’ta inb’utz tama e ojroner xe’ kapejki’x, jay ayan tuk’a ma’taka ana’ta kochwa’ twa’ ache ub’in taka awajkanseyaj.  
+
<div style="clear:both"></div>
¿Kochwa’ uk’ab’a’ e winik xe’ ucheksu e ojroner ira takaron? Fermín Luceta  
+
'''Inpatna taka niwajkaseyaj :'''
Kerry M. Hull  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
Juana Pérez  
+
*Kak’ajti twa’ upejka e k’ajtsaj xe’ turu tichan, nakpat kapejku’t no’n  
¿ Tama tuk’a tar tz’ijb’ab’ir una’tanyaj e o’nya’n mayob’? jun  
+
*Kapejk’ik e ub’syaj xe’ tz’ijb’ab’irob’ ejmar yi kaxab’i’k e arob’ir xe’ kana’ta inb’utz tama e ojroner xe’ kapejki’x, jay ayan tuk’a ma’taka ana’ta kochwa’ twa’ ache ub’in taka awajkanseyaj.  
ma’tuk’a tar  
+
 
tun  
+
*¿Kochwa’ uk’ab’a’ e winik xe’ ucheksu e ojroner ira takaron?  
¿Tuk’a ojroner uk’anpesob’ e o’nya’n pak’ab’ tara tya’ turo’n? xinka  
+
 
yukateko  
+
::Fermín Luceta  
ch’orti’  
+
::Kerry M. Hull  
¿ Tya’ e k’in yi e katu’ makb’irob’ umen e ch’ujrje’yrob’ e o’nya’n  
+
::Juana Pérez  
pak’ab’ chenob’? war a’ti  
+
 
war awayan  
+
*¿Tama tuk’a tar tz’ijb’ab’ir una’tanyaj e o’nya’n mayob’?  
war ak’aywi
+
 
4.3 E AJKANWA’R UYAJK’U UYA’ROB’IR E UB’SYAJ XE’ UK’ECHI’X NOJ UB’IJNUSYAJ
+
::jun  
Responde preguntas que requieren más de una oración  
+
::ma’tuk’a tar  
 +
::tun  
 +
 
 +
*¿Tuk’a ojroner uk’anpesob’ e o’nya’n pak’ab’ tara tya’ turo’n?
 +
 
 +
::xinka  
 +
::yukateko  
 +
::ch’orti’  
 +
 
 +
*¿Tya’ e k’in yi e katu’ makb’irob’ umen e ch’ujrje’yrob’ e o’nya’n pak’ab’ chenob’?  
 +
 
 +
::war a’ti  
 +
::war awayan  
 +
::war ak’aywi
 +
 
 +
==E ajkanwa’r uyajk’u uya’rob’ir e ub’syaj xe’ uk’echi’x noj ub’ijnusyaj==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
 +
''Responde preguntas que requieren más de una oración''
 +
 
 
Tara erer twa’ apejka inte’ k’ajtsaj takarob’, nakpat oyb’i jay kepta tu’jorob’, jay ayan tuk’a ub’ijnwob’, k’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r war uk’ajti inb’utz uyojroner.  
 
Tara erer twa’ apejka inte’ k’ajtsaj takarob’, nakpat oyb’i jay kepta tu’jorob’, jay ayan tuk’a ub’ijnwob’, k’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r war uk’ajti inb’utz uyojroner.  
 +
 
Nakpat e patna’r ira aren e maxtak twa’ upojro inte’xy k’ajtsaj yi tz’ustaka twa’ aturanob’ upejkob’, twa’ akanwob’ upejkob’ e junob’ taka unak’u’tob’ taka, ajk’un inte’ jamir twa’ uchob’ inb’utz.  
 
Nakpat e patna’r ira aren e maxtak twa’ upojro inte’xy k’ajtsaj yi tz’ustaka twa’ aturanob’ upejkob’, twa’ akanwob’ upejkob’ e junob’ taka unak’u’tob’ taka, ajk’un inte’ jamir twa’ uchob’ inb’utz.  
 +
 
Tara uyub’i ache e noj ub’syaj taka e ajkanwa’r tya’ ja’xir, uk’ani twa’ uk’ajti noj uyokir.  
 
Tara uyub’i ache e noj ub’syaj taka e ajkanwa’r tya’ ja’xir, uk’ani twa’ uk’ajti noj uyokir.  
 +
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 
E ajkanwa’r ukani uyajk’u uya’rob’ir e ub’syaj xe’ ache’na takar.  
 
E ajkanwa’r ukani uyajk’u uya’rob’ir e ub’syaj xe’ ache’na takar.  
 +
 
Ukani uyajk’u ub’ijnusyaj ta’inte’ ub’syaj xe’ ache’na.
 
Ukani uyajk’u ub’ijnusyaj ta’inte’ ub’syaj xe’ ache’na.
  
E MUKMAYAJ
+
 
 +
'''E mukmayaj'''
 +
 
 
Tya’ achamay inkojt winik, ya akay uyatesnob’. Yixto uya’tesob’ yi akay ub’asyob’, uchob’ taka ub’asb’irob’, ukojkob’. B’an ixto, war ache’na yar e pa’ twa’ awe’sena e pak’ab’ xe’ k’otob’.  
 
Tya’ achamay inkojt winik, ya akay uyatesnob’. Yixto uya’tesob’ yi akay ub’asyob’, uchob’ taka ub’asb’irob’, ukojkob’. B’an ixto, war ache’na yar e pa’ twa’ awe’sena e pak’ab’ xe’ k’otob’.  
Asakojpa inte’x ajk’in awe’sena inyajrix e pak’ab’ xe’ asakojpob’ e orajk’in ak’ejcha a’xin ta mukmayaj tya’ a’xin amujka e ajchamer, taka yar e wya’r.  
+
 
 +
Asakojpa inte’x ajk’in awe’sena inyajrix e pak’ab’ xe’ asakojpob’ e orajk’in ak’ejcha a’xin ta mukmayaj tya’ a’xin amujka e ajchamer, taka yar e wya’r.
 +
 
E’ra ja’x taka ti’n xe’ war upajnyob’ e ch’en, tya’ a’xin amujka e ajchamer.  
 
E’ra ja’x taka ti’n xe’ war upajnyob’ e ch’en, tya’ a’xin amujka e ajchamer.  
B’an ani uchob’ e onya’n pak’ab’ te morwa’rob’, e’ra chekerto’ ache’na kochwa’ yaja’.  
+
B’an ani uchob’ e onya’n pak’ab’ te morwa’rob’, e’ra chekerto’ ache’na kochwa’ yaja’.
 +
 
Aka’y ache’na ub’an e k’ajtsyaj twa’ e katata’ uch’ami tu’t k’in tya’ ak’otoy b’orom ajk’in asutpa akojkna umen upya’rob’, ache’n e b’ak’atpa’, yi e sa’ jay ma’ e kajwe’ aturb’ana tama e k’ajn we’nib’ yi akay apujka tya’ ak’a’pa e k’atsyaj tu’t e Katata’ taka e pak’ab’ xe’ k’otob’ tu’yotot e pak’ab’ xe’ chamay.  
 
Aka’y ache’na ub’an e k’ajtsyaj twa’ e katata’ uch’ami tu’t k’in tya’ ak’otoy b’orom ajk’in asutpa akojkna umen upya’rob’, ache’n e b’ak’atpa’, yi e sa’ jay ma’ e kajwe’ aturb’ana tama e k’ajn we’nib’ yi akay apujka tya’ ak’a’pa e k’atsyaj tu’t e Katata’ taka e pak’ab’ xe’ k’otob’ tu’yotot e pak’ab’ xe’ chamay.  
Tya’ war akojkna e chamen e pak’ab’ ti’n xe’ ak’otoy uk’eche, yar u’t e b’u’r, u’t e ixim, atz’am, sakchi’, e chab’ twa’ ayajra tama e kajwe’, u’t e k’ajk twa’ awab’na.  
+
 
 +
Tya’ war akojkna e chamen e pak’ab’ ti’n xe’ ak’otoy uk’eche, yar u’t e b’u’r, u’t e ixim, atz’am, sakchi’, e chab’ twa’ ayajra tama e kajwe’, u’t e k’ajk twa’ awab’na.
 +
 
Ti’n warix ak’otoy takar yar uk’ajk, war uwab’u tya’ ch’a’r e ajchamer.  
 
Ti’n warix ak’otoy takar yar uk’ajk, war uwab’u tya’ ch’a’r e ajchamer.  
 +
 
Tuno’r ani ache’na, e k’ajyer ira ma’chi kawakta ti kamorwa’r, b’anto ache’na, aturb’ana e k’ujtz tu’jor e we’nib’, ti’n xe’ uyusre achamri uch’ami, e’ra uchob’ ani twa’tix ma’chi awayanob’.  
 
Tuno’r ani ache’na, e k’ajyer ira ma’chi kawakta ti kamorwa’r, b’anto ache’na, aturb’ana e k’ujtz tu’jor e we’nib’, ti’n xe’ uyusre achamri uch’ami, e’ra uchob’ ani twa’tix ma’chi awayanob’.  
 +
 
Yi e ixiktak war uyustob’ e wya’r twa’ upukyob’ taka e ajkojsanob’.
 
Yi e ixiktak war uyustob’ e wya’r twa’ upukyob’ taka e ajkojsanob’.
  
Patna’r: nakpat tya’ apejki’x ajun kone’r k’ani twa’ awaru’t e ub’syaj xe’ achekta ejmar, k’ani twa’ ache ab’ajner.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
¿Kochwa’ ache’na e mukmayaj ta morwa’r?  
+
'''Patna’r:''' nakpat tya’ apejki’x ajun kone’r k’ani twa’ awaru’t e ub’syaj xe’ achekta ejmar, k’ani twa’ ache ab’ajner.  
¿Tuk’ot atesna yi ache’na e kojksaj te chamen pak’ab’?  
+
 
¿Tuk’a twa’, tya’ a’xin amujka inkojt chamen pak’ab’ ak’ejcha tuno’r ub’ujk, uxanab’ yi tuno’r xe’ uk’anpes ani tya’ b’ixir?  
+
*¿Kochwa’ ache’na e mukmayaj ta morwa’r?
¿Inb’utz ka ache’na e mukmayaj oni’x?.
+
*¿Tuk’ot atesna yi ache’na e kojksaj te chamen pak’ab’?  
 +
*¿Tuk’a twa’, tya’ a’xin amujka inkojt chamen pak’ab’ ak’ejcha tuno’r ub’ujk, uxanab’ yi tuno’r xe’ uk’anpes ani tya’ b’ixir?  
 +
*¿Inb’utz ka ache’na e mukmayaj oni’x?.
 +
 
 +
==Uch’ami e ojroner xe’ tz’ijb’ab’ir==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
 +
''Comprende y sigue instrucciones escritas''
  
4.4 UCH’AMI E OJRONER XE’ TZ’IJB’AB’IR
 
Comprende y sigue instrucciones escritas
 
 
K’ani twa’ awajk’u a’xin uyokir e patna’rob’ xe’ twa’ ache’npa.  
 
K’ani twa’ awajk’u a’xin uyokir e patna’rob’ xe’ twa’ ache’npa.  
 +
 
K’ani twa’ ach’ujku jay tuno’r e ajkanwa’r war uch’amyob’ e ojroner xe’ war awajk’u.  
 
K’ani twa’ ach’ujku jay tuno’r e ajkanwa’r war uch’amyob’ e ojroner xe’ war awajk’u.  
Ajk’un taka inte’ janb’ya’rir tuno’r uyokir e kanwa’r twa’ e maxtak una’tob’ tuk’a twa’ uchob’.  
+
 
 +
Ajk’un taka inte’ janb’ya’rir tuno’r uyokir e kanwa’r twa’ e maxtak una’tob’ tuk’a twa’ uchob’.
 +
 
Yaj ayan awira ke’ ayanto e maxtak xe’ ma’taka war uch’ami e uyokir e ojroner, sutpen ak’ajti takarob’.  
 
Yaj ayan awira ke’ ayanto e maxtak xe’ ma’taka war uch’ami e uyokir e ojroner, sutpen ak’ajti takarob’.  
Uk’ub’se uyokir ojroner xe’ ajk’una tama inte’ kanseyaj.  
+
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 +
Uk’ub’se uyokir ojroner xe’ ajk’una tama inte’ kanseyaj.
 +
 
Ub’in taka inte’ janb’ya’rir tuno’r xe’ e ajkanseyaj war uk’ajti twa’ ana’ta tuk’a twa’ ache.  
 
Ub’in taka inte’ janb’ya’rir tuno’r xe’ e ajkanseyaj war uk’ajti twa’ ana’ta tuk’a twa’ ache.  
 +
 
Jay ayan tuk’a, ma’taka ketpa ta jor sutpen o’yb’i taka awajkanseyaj.  
 
Jay ayan tuk’a, ma’taka ketpa ta jor sutpen o’yb’i taka awajkanseyaj.  
 +
 
Una’ta uche tuno’rxix xe’ a’rena umen e ajkanseyaj.
 
Una’ta uche tuno’rxix xe’ a’rena umen e ajkanseyaj.
  
Patna’r: taka nipya’rob’, kach’ujku e me’ynob’ xe’ achekta ejmar. Nakpat katz’ijb’a ti kajun xe’ kab’ijnu.
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (142).png|center|250px]]
  
Ko’jron tamar yi kawaru’t tuk’a:  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
¿Tuk’a k’ani uya’ryo’n e inte’ inte’ me’ynob’ irob’?  
+
'''Patna’r:''' taka nipya’rob’, kach’ujku e me’ynob’ xe’ achekta ejmar. Nakpat katz’ijb’a ti kajun xe’ kab’ijnu.
¿Ayan tya’ kawira e ojronerob’ ira taka e me’ynob’ yi tuk’a b’ijnusyaj uyajk’o’n?.  
+
 
¿Tuk’a twa’ inb’utz uk’ub’sena’r ojroner xe’ kapejka?  
+
<center>
Nib’ajner:  
+
<gallery widths=200px heights=200px style="clear:both">
Inpejka taka inte’ erachir e ojroner xe’ achekta ejmar:
+
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (143).png
 +
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (143.1).png
 +
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (143.2).png
 +
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (143.3).png
 +
</gallery>
 +
</center>
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 +
'''Ko’jron tamar yi kawaru’t tuk’a:'''
 +
 
 +
*¿Tuk’a k’ani uya’ryo’n e inte’ inte’ me’ynob’ irob’?  
 +
*¿Ayan tya’ kawira e ojronerob’ ira taka e me’ynob’ yi tuk’a b’ijnusyaj uyajk’o’n?.  
 +
*¿Tuk’a twa’ inb’utz uk’ub’sena’r ojroner xe’ kapejka?  
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' mujer leyendo.png|right|95px]]
 +
'''Nib’ajner:'''
 +
 
 +
'''Inpejka taka inte’ erachir e ojroner xe’ achekta ejmar:'''
 +
 
 +
<div style="color:#000; border:solid 3px #cecece; width:80%; margin:2em auto 2em auto; border-radius:5px; padding:5px;">
 +
'''Arob’syajir'''
  
Arob’syajir
 
 
Twa’ tuno’r e pak’ab’ob’ te morwa’r ira, kawaryo’x ke’ tama e jo’ ajk’in a’xin ache’npa inte’ xekmayaj twa’ tuno’r e b’ik’it maxtak xe’ ukojkob’ inte’ ujab’ yi jo’te’ jab’ob’, a’xin aturb’ana e xek’mayaj tu’pater e nichirmok yi te otz’ner ojob’.
 
Twa’ tuno’r e pak’ab’ob’ te morwa’r ira, kawaryo’x ke’ tama e jo’ ajk’in a’xin ache’npa inte’ xekmayaj twa’ tuno’r e b’ik’it maxtak xe’ ukojkob’ inte’ ujab’ yi jo’te’ jab’ob’, a’xin aturb’ana e xek’mayaj tu’pater e nichirmok yi te otz’ner ojob’.
 +
</div>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 +
'''Kone’r inwaru’t e ub’syajob’ ira'''
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' mujer leyendo.png|right|95px]]
 +
 +
*Chi twa’ e ojroner ira?
 +
*Tuk’a uyaryo’n e ojroner ira?
 +
*Tya’ twa’ ache’npa e xek’mayaj?
 +
*Chi uyeb’ta e ojroner ira?
 +
 +
'''Inpatna nib’ajner:''' Tzijb’an e ojroner ira tajun yi chen mojrix arob’syaj twa’ ikano kochwa’ ache’npa, nakpat awirse awajkanseyaj yi pejken tu’t e mojr apya’rob’.
  
Kone’r inwaru’t e ub’syajob’ ira
+
'''Ta nyo’tot:'''
Chi twa’ e ojroner ira?
 
Tuk’a uyaryo’n e ojroner ira?
 
Tya’ twa’ ache’npa e xek’mayaj?
 
Chi uyeb’ta e ojroner ira?
 
Inpatna nib’ajner: Tzijb’an e ojroner ira tajun yi chen mojrix arob’syaj twa’ ikano kochwa’ ache’npa, nakpat awirse awajkanseyaj yi pejken tu’t e mojr apya’rob’.
 
Ta nyo’tot:  
 
 
Tama inte’ intajch jun intz’ijb’a inte’ arob’syaj xe’ twa’ uwira nipya’rach ta nyo’tot.  
 
Tama inte’ intajch jun intz’ijb’a inte’ arob’syaj xe’ twa’ uwira nipya’rach ta nyo’tot.  
Ink’ajti taka nitata’ twa’ uyajk’e’n inte’ arob’syaj twa’ e ajkanseyaj ne’n intz’ijb’a ta nijun yi tya’ ink’otoy ta nikanwa’r inpejka tu’t e kanseyaj.
 
  
4.5 E AJKANWA’R UK’AJTI KOCHWA’ U’T E PAK’AB’ XE’ AK’AJNA TA INTE’ K’AJTSAJ
+
Ink’ajti taka nitata’ twa’ uyajk’e’n inte’ '''arob’syaj''' twa’ e ajkanseyaj ne’n intz’ijb’a ta nijun yi tya’ ink’otoy ta nikanwa’r inpejka tu’t e kanseyaj.
Establece características del personaje principal de un relato  
+
 
 +
==E ajkanwa’r uk’ajti kochwa’ u’t e pak’ab’ xe’ ak’ajna ta inte’ k’ajtsaj==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
 +
''Establece características del personaje principal de un relato''
 +
 
 
K’ani twa’ awira, jay e ajkanwa’r una’ta ti’n xe’ ujorir uk’ab’a’ xe’ ak’ab’ajsenpa tama inte’ numer  
 
K’ani twa’ awira, jay e ajkanwa’r una’ta ti’n xe’ ujorir uk’ab’a’ xe’ ak’ab’ajsenpa tama inte’ numer  
 +
 
K’ajti’k inte’ k’ajtsyaj twa’ e ajkanwa’r uya’re ti’n ujorir e k’ab’ob’ xe’ ak’ajna tama inte’ numer.  
 
K’ajti’k inte’ k’ajtsyaj twa’ e ajkanwa’r uya’re ti’n ujorir e k’ab’ob’ xe’ ak’ajna tama inte’ numer.  
 +
 +
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 
K’ani twa’ ana’ta chi chi e b’ajxan k’ab’ob’ xe’ achekta tama inte’ k’ajtsaj o’ numer.  
 
K’ani twa’ ana’ta chi chi e b’ajxan k’ab’ob’ xe’ achekta tama inte’ k’ajtsaj o’ numer.  
 
Twa’ ana’ta ti’n ujorir e k’ab’ob’ xe’ ak’ajna ta inte’ numer k’ani twa’ apejka inyajr o’ cha’yajr e tz’ijb’ayaj.
 
Twa’ ana’ta ti’n ujorir e k’ab’ob’ xe’ ak’ajna ta inte’ numer k’ani twa’ apejka inyajr o’ cha’yajr e tz’ijb’ayaj.
  
E AJKOJK WAKAX
+
'''E Ajkojk wakax'''
 +
 
 
Ta inyajr inkojt, ajkojk wakax, ajk’in ajk’in ani at’ab’ay ta witz’ir twa’ uwe’se uwakax, tama e ch’uyujk’inix, asutpa tu’yotot , a’rwob’ uwakaxob’ , yi umaki’ tama uchikero.  
 
Ta inyajr inkojt, ajkojk wakax, ajk’in ajk’in ani at’ab’ay ta witz’ir twa’ uwe’se uwakax, tama e ch’uyujk’inix, asutpa tu’yotot , a’rwob’ uwakaxob’ , yi umaki’ tama uchikero.  
 +
 
Ta inyajr tya’ war uwe’se uwakaxob’, wa’n tama e witzir xe’ me’yra nojta’ uwa’tar , yi tarex kay a’ru:  
 
Ta inyajr tya’ war uwe’se uwakaxob’, wa’n tama e witzir xe’ me’yra nojta’ uwa’tar , yi tarex kay a’ru:  
- Ojy!, Ojy! ¡takrenen! E b’oj k’ani uk’uxi niwakaxob’; e winikob’ xe’ turob’ ta chinam ajner taka t’ab’ob’ ta k’opot.  
+
 
 +
- Ojy!, Ojy! ¡takrenen! E b’oj k’ani uk’uxi niwakaxob’; e winikob’ xe’ turob’ ta chinam ajner taka t’ab’ob’ ta k’opot.
 +
 
Uk’echob’ e tunob’ yi e tyob’ twa’ ukorpesob’ e ajkok, taka uwakax. Tya’ k’otob’, chektob’ uwirob’ ke’ ajkojk wakax intaka ojron, e b’ojb’ ma’chi k’otoy.
 
Uk’echob’ e tunob’ yi e tyob’ twa’ ukorpesob’ e ajkok, taka uwakax. Tya’ k’otob’, chektob’ uwirob’ ke’ ajkojk wakax intaka ojron, e b’ojb’ ma’chi k’otoy.
 +
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (147).png|center|320px]]
  
 
B’an uche cha’yajr, e pak’ab’ intaka at’ab’ob’, tamar taka ke’ b’ojb’ ma’chi ani ak’otoy.  
 
B’an uche cha’yajr, e pak’ab’ intaka at’ab’ob’, tamar taka ke’ b’ojb’ ma’chi ani ak’otoy.  
 +
 
Ta inte’yx ajk’in, ta chinam cheker kora arwa’r, te ajkojk wakax:  
 
Ta inte’yx ajk’in, ta chinam cheker kora arwa’r, te ajkojk wakax:  
¡Ojy!— ¡Ojy!, ¡takrenen kora! ¡ e b’ojb’ uk’uxi niwakaxob’!, e’ra e’rach ixtoya!.  
+
 
 +
¡Ojy!— ¡Ojy!, ¡takrenen kora! ¡ e b’ojb’ uk’uxi niwakaxob’!, e’ra e’rach ixtoya!.
 +
 
Tama e ajk’in yaja’ ma’majchi t’ab’ay twa’ atakarna: tuno’rob’ ub’ijnwob’, kochwa’ e winik yaja’ intaka uyusre a’si takarob’.  
 
Tama e ajk’in yaja’ ma’majchi t’ab’ay twa’ atakarna: tuno’rob’ ub’ijnwob’, kochwa’ e winik yaja’ intaka uyusre a’si takarob’.  
 +
 
E b’oj uk’uxi inkojt wakax yi mojr uyakta k’uxem.  
 
E b’oj uk’uxi inkojt wakax yi mojr uyakta k’uxem.  
 +
 
E ajkojk wakax, sutpa tzajtaka tama uwakax, tamar taka xe’ k’a’pa k’ujxa. yi ma’taka tamar xe’ me’yra umajres e pak’ab’ob b’ajxan, ma’chi uk’ajti xe’ erachir taka e mojr pak’ab’.
 
E ajkojk wakax, sutpa tzajtaka tama uwakax, tamar taka xe’ k’a’pa k’ujxa. yi ma’taka tamar xe’ me’yra umajres e pak’ab’ob b’ajxan, ma’chi uk’ajti xe’ erachir taka e mojr pak’ab’.
  
Inpatna taka nipya’rob’  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (148).png|center|320px]]
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 +
'''Inpatna taka nipya’rob’'''
 +
 
 
Kojron tama e numer ira yi nakpat kawaru’t, e ub’syaj xe’ achekta ejmar.  
 
Kojron tama e numer ira yi nakpat kawaru’t, e ub’syaj xe’ achekta ejmar.  
¿Kochwa’ uk’ab’a’ e numer xe’ kapejka?  
+
 
¿ Tuk’a arak’ ukojko ani e winik?  
+
*¿Kochwa’ uk’ab’a’ e numer xe’ kapejka?  
¿ Tya’ ani uwe’se uwakax e ajkojk?  
+
*¿ Tuk’a arak’ ukojko ani e winik?  
¿Tuk’a uk’ab’a’ e arak’ xe’ uk’uxi e wakax?  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' escribiendo.png|right|95px]]
¿Chi ujorir e k’ajtsay ira?  
+
*¿ Tya’ ani uwe’se uwakax e ajkojk?
Inpatna nib’ajner:  
+
*¿Tuk’a uk’ab’a’ e arak’ xe’ uk’uxi e wakax?  
 +
*¿Chi ujorir e k’ajtsay ira?  
 +
 
 +
'''Inpatna nib’ajner:'''
 +
 
 
intz’ijb’a ta nijun, e numer xe’ inpejki’x, jay ma’chi ketpa inb’utz ta nyu’t insutpa inpejku’t, nakpat intz’ijb’a e ojroner ta nijun xe’ ma’chi inna’ta tuk’a k’ani che.
 
intz’ijb’a ta nijun, e numer xe’ inpejki’x, jay ma’chi ketpa inb’utz ta nyu’t insutpa inpejku’t, nakpat intz’ijb’a e ojroner ta nijun xe’ ma’chi inna’ta tuk’a k’ani che.
  
4.6 E AJKANWA’R UNA’TA TI’N XE’ AK’AB’AJSENA NAKPAT TA INTE’ K’AJTSAJ
+
==E ajkanwa’r una’ta ti’n xe’ ak’ab’ajsena nakpat ta inte’ k’ajtsaj==
Establece características de los personajes secundarios  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
 +
''Establece características de los personajes secundarios''
 +
 
 
K’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r una’ta ti’n e mojr k’ab’ob’ xe’ achekta nakpat e b’ajxan k’ab’ob’ xe’ ak’ab’ajsena tama inte’ numer.  
 
K’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r una’ta ti’n e mojr k’ab’ob’ xe’ achekta nakpat e b’ajxan k’ab’ob’ xe’ ak’ab’ajsena tama inte’ numer.  
 +
 
Twa’ awira jay e ajkanwa’r una’ta e nakpat k’ab’ob’ xe’ achekta aren twa’ ja’xir utz’ijb’a tama inte’ jun.  
 
Twa’ awira jay e ajkanwa’r una’ta e nakpat k’ab’ob’ xe’ achekta aren twa’ ja’xir utz’ijb’a tama inte’ jun.  
 +
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 
Una’ta pejka e jun, yi uk’ajti ti’n e nakpat k’ab’ob’ xe’ achekta tama inte’ k’ajtsyaj.  
 
Una’ta pejka e jun, yi uk’ajti ti’n e nakpat k’ab’ob’ xe’ achekta tama inte’ k’ajtsyaj.  
 +
 
Uk’ajti tuk’a tuk’a akay anamuy taka e nakpat k’ab’ob’ tama inte’ numer.
 
Uk’ajti tuk’a tuk’a akay anamuy taka e nakpat k’ab’ob’ tama inte’ numer.
  
E XANB’AROB’
+
'''E xanb’arob’'''
 +
 
 
Cha’kojt winikob’ axanob’ tu’jor uchijob’, utajwi ub’ob’ ta inte’ uxayjr b’i’r, inkojt a’xin ani ta chinam yi inkojt tu’morwa’r.  
 
Cha’kojt winikob’ axanob’ tu’jor uchijob’, utajwi ub’ob’ ta inte’ uxayjr b’i’r, inkojt a’xin ani ta chinam yi inkojt tu’morwa’r.  
 +
 
Uchijob’ uloxob’ob’, tya’ utajwi ub’ob’, ta b’i’r, yi e inkojt chij a’ru:  
 
Uchijob’ uloxob’ob’, tya’ utajwi ub’ob’, ta b’i’r, yi e inkojt chij a’ru:  
-¡aktanen innumuy! K’ani twa’ ink’otoy ta noj chinam wa’kchetaka.  
+
 
-Yi ne’n k’anix twa’ ink’otoy tama e otot — a’ru e inkojt.  
+
*¡aktanen innumuy! K’ani twa’ ink’otoy ta noj chinam wa’kchetaka.  
-Aktanen innumuy! -Arwob’ e cha’kojtob’.  
+
*Yi ne’n k’anix twa’ ink’otoy tama e otot — a’ru e inkojt.  
 +
*Aktanen innumuy! -Arwob’ e cha’kojtob’.
 +
 
Ixnob’ war atz’ojyob’ yi war arwob’, nakpatix k’otoy inkojt winik xe’ war ani uyub’i tz’ustaka ixtura arob’nob’:  
 
Ixnob’ war atz’ojyob’ yi war arwob’, nakpatix k’otoy inkojt winik xe’ war ani uyub’i tz’ustaka ixtura arob’nob’:  
-Ne’n inb’ijnu xe’ ayan me’yra uneb’eyr twa’ ak’otoy wa’kchetaka, ja’x xe’ twa’ awa’n ta enxejr e b’i’r, twa’ e cha’kojtox uyub’i ixk’otoy tya’ war ixixin.  
+
 
B’an twa’ ache’npa yi e tz’ojyir o’stanpa, inkojt inkojt, uyub’i ixantes ib’i’r. Cha’yi e winik xe’ inb’ij ujor.  
+
*Ne’n inb’ijnu xe’ ayan me’yra uneb’eyr twa’ ak’otoy wa’kchetaka, ja’x xe’ twa’ awa’n ta enxejr e b’i’r, twa’ e cha’kojtox uyub’i ixk’otoy tya’ war ixixin.  
Inpatna nib’ajner:  
+
 
 +
B’an twa’ ache’npa yi e tz’ojyir o’stanpa, inkojt inkojt, uyub’i ixantes ib’i’r. Cha’yi e winik xe’ inb’ij ujor.
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' mujer leyendo.png|right|95px]]
 +
'''Inpatna nib’ajner:'''
 +
 
Insutpa inpejku’t e numer ira  
 
Insutpa inpejku’t e numer ira  
 +
 
Inturan inb’ijnu yi inwaru’t e ub’syajob’ xe’ achekta ejmar.
 
Inturan inb’ijnu yi inwaru’t e ub’syajob’ xe’ achekta ejmar.
  
¿Jay kojt pak’ab’ ak’ab’ajsenpa te numer?  
+
*¿Jay kojt pak’ab’ ak’ab’ajsenpa te numer?  
¿Tuk’a twa’ tz’ojyob’ e cha’kojt winikob’?  
+
*¿Tuk’a twa’ tz’ojyob’ e cha’kojt winikob’?  
¿Chi chi atakarsanob’ tama e numer?  
+
*¿Chi chi atakarsanob’ tama e numer?  
Inpatna nib’ajner:  
+
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' escribiendo.png|right|95px]]
 +
'''Inpatna nib’ajner:'''
 +
 
Intz’ijb’a ta nijun e numer e ajxanb’arob’ ira yi inche inte’ me’yn xe’ ucheksu e numer.  
 
Intz’ijb’a ta nijun e numer e ajxanb’arob’ ira yi inche inte’ me’yn xe’ ucheksu e numer.  
Intz’ijb’a e ub’syaj ira ta nijun yi inwaru’t.  
+
 
 +
Intz’ijb’a e ub’syaj ira ta nijun yi inwaru’t.
 +
 
Nakpta Inwirse nipatna’r e ajkanseyaj.  
 
Nakpta Inwirse nipatna’r e ajkanseyaj.  
¿Chi takar axanob’ e ajxanb’arob’ winikob’ xe’ achekta tama e k’ajtsaj?
 
¿Tuk’a twa’ e pak’ab’ atz’ojyob’?
 
  
4.7 E AJKANWA’R UNA’TA UYOKIR E KANWA’R TAMA INTE’ PATNA’R
+
*¿Chi takar axanob’ e ajxanb’arob’ winikob’ xe’ achekta tama e k’ajtsaj?
Establece secuencias espaciales  
+
*¿Tuk’a twa’ e pak’ab’ atz’ojyob’?
 +
 
 +
==E ajkanwa’r una’ta uyokir e kanwa’r tama inte’ patna’r==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
 +
''Establece secuencias espaciales''
 +
 
 
Ajkanseyaje’t uk’ani twa’ awira jay e akanwa’r uk’eche a’xin uyokir e kanwa’r tama tuno’r xe’ ne’t war akanse, jay ma’chi k’ani twa’ apojro inte’xy uyokir twa’ tuno’rob’ akanwob’, tya’ awira xe’ inb’utz war uchyob’ xe’ ne’t war akanse, aren inb’utz yar apatna’r.  
 
Ajkanseyaje’t uk’ani twa’ awira jay e akanwa’r uk’eche a’xin uyokir e kanwa’r tama tuno’r xe’ ne’t war akanse, jay ma’chi k’ani twa’ apojro inte’xy uyokir twa’ tuno’rob’ akanwob’, tya’ awira xe’ inb’utz war uchyob’ xe’ ne’t war akanse, aren inb’utz yar apatna’r.  
 +
 
Kansen yar e b’ik’it maxtak twa’ uyustob’ inb’utz upatna’rob’ tama ukajyesna’r yi tama uk’a’pa’rir.  
 
Kansen yar e b’ik’it maxtak twa’ uyustob’ inb’utz upatna’rob’ tama ukajyesna’r yi tama uk’a’pa’rir.  
Pejkan e ojronerob’ taka e ajkanwa’r yi nakpat ko’sta twa’ e maxtak ukanyob’ tuk’a ojroner a’xin b’ajxan.  
+
 
 +
Pejkan e ojronerob’ taka e ajkanwa’r yi nakpat ko’sta twa’ e maxtak ukanyob’ tuk’a ojroner a’xin b’ajxan.
 +
 
 +
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 
E ajkanwa’r ukani uyusta e ojronerob’ taka uyokir e u’t tz’ijb’arob’, ti’n ojroner a’xin b’ajxan, b’an twa’ uche tya’ uk’apes uyusta e ojronerob’.  
 
E ajkanwa’r ukani uyusta e ojronerob’ taka uyokir e u’t tz’ijb’arob’, ti’n ojroner a’xin b’ajxan, b’an twa’ uche tya’ uk’apes uyusta e ojronerob’.  
Kach’ujki’k e me’yn irob’ kochwa’ turu yi tuk’ot kochwa’ yajal.
 
  
Kakanwi’k taka e ojronerob’ ira:  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (153).png|center|320px]]
E pak’ab’: a’tyob’, awayanob’, awyob’, amokranob’, akuxnob’, arwob’, achonmob’, ab’ixk’ob’, apatnob’, achwob’, atob’, apchob’.  
+
<center>Kach’ujki’k e me’yn irob’ kochwa’ turu yi tuk’ot kochwa’ yajal.</center>
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 +
'''Kakanwi’k taka e ojronerob’ ira:'''
 +
 
 +
'''E pak’ab’: a’tyob’, awayanob’, awyob’, amokranob’, akuxnob’, arwob’, achonmob’, ab’ixk’ob’, apatnob’, achwob’, atob’, apchob’.'''
 +
 
 
Uyub’i kache ub’an taka e u’t tzikma’r  
 
Uyub’i kache ub’an taka e u’t tzikma’r  
Patna’r: Inb’ijnu yi inpatna nib’ajner:  
+
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (154).png|center|700px]]
 +
 
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' mujer leyendo.png|right|95px]]
 +
'''Patna’r: Inb’ijnu yi inpatna nib’ajner:'''
 +
 
Inb’ijnu tuk’a inche tama tuno’r e ajk’in yi intz’ijb’a ta nijun.  
 
Inb’ijnu tuk’a inche tama tuno’r e ajk’in yi intz’ijb’a ta nijun.  
 +
 
Nakpat u’nsta tuk’a ojroner a’xin b’ajxan yi e mojr xe’ a’xin tu pat, b’an tu k’a’pa’rir.  
 
Nakpat u’nsta tuk’a ojroner a’xin b’ajxan yi e mojr xe’ a’xin tu pat, b’an tu k’a’pa’rir.  
 +
 
Sajkan kochwa’ twa’ aturb’a uk’ab’a’.  
 
Sajkan kochwa’ twa’ aturb’a uk’ab’a’.  
Ya’ ak’a’pes o’sta irsen awajkanseyaj, jay ib’utz ache.
 
Kapatna Komon:
 
Kacheksu taka inte’ me’yn, ta inte’ noj-jun kochwa’ achekta inte’ yar te’ tya’; akuxpa, ach’i’, ob’oro yi achamay, k’ani twa’ awa’re tuk’ot kochwa’ yaja’.
 
Inpatna ta nyo’tot:
 
- Intz’ijb’a ta nijun tuno’r e patna’r xe’ uche nitu’ tama tuno’r e ajk’in.
 
- Nakpat o’sta a’xin tuk’a patna’r uche b’ajxan xe’ a’xin nakpat yi b’an tya’ ak’otoy uk’a’pa’rir e patna’rob’ xe’ uche.
 
- K’ani twa’ acheksu tu’t apya’rob’ yi tu’twa’ awajkanseyaj twa’ awira jay war ikano.
 
  
4.8 E AJKANWA’R UNA’TA UYOKIR E AJK’INAR
+
Ya’ ak’a’pes o’sta irsen awajkanseyaj, jay ib’utz ache.
Establece secuencias temporales  
+
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' dibujando.png|right|95px]]
 +
'''kapatna Komon:'''
 +
 
 +
Kacheksu taka inte’ me’yn, ta inte’ noj-jun kochwa’ achekta inte’ yar te’ tya’; akuxpa, ach’i’, ob’oro yi achamay, k’ani twa’ awa’re tuk’ot kochwa’ yaja’.
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' casa.png|right|95px]]
 +
'''Inpatna ta nyo’tot:'''
 +
 
 +
*Intz’ijb’a ta nijun tuno’r e patna’r xe’ uche nitu’ tama tuno’r e ajk’in.
 +
*Nakpat o’sta a’xin tuk’a patna’r uche b’ajxan xe’ a’xin nakpat yi b’an tya’ ak’otoy uk’a’pa’rir e patna’rob’ xe’ uche.
 +
*K’ani twa’ acheksu tu’t apya’rob’ yi tu’twa’ awajkanseyaj twa’ awira jay war ikano.
 +
 
 +
==E ajkanwa’r una’ta uyokir e ajk’inar==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
 +
''Establece secuencias temporales''
 +
 
Erer akanse kochwa’ turu jab’a’rir taka e ajkanwa’rob’ b’an kochwa’ e:  
 
Erer akanse kochwa’ turu jab’a’rir taka e ajkanwa’rob’ b’an kochwa’ e:  
Kone’r, sajmi, wartokto, e’raxix, akb’i, cha’b’i, uxi’, a’mb’i, cha’jab’i, yi mojrixix. E’ra inb’utz tama ayan me’yra pak’ab’ ma’chi’x uk’anpesob’.  
+
'''Kone’r, sajmi, wartokto, e’raxix, akb’i, cha’b’i, uxi’, a’mb’i, cha’jab’i,''' yi mojrixix. E’ra inb’utz tama ayan me’yra pak’ab’ ma’chi’x uk’anpesob’.
Tz’ijb’an tama e tz’ijnib’te’ kochwa’ turu uyokir ajk’inar.  
+
 +
Tz’ijb’an tama e tz’ijnib’te’ kochwa’ turu uyokir ajk’inar.
 +
 
Chen kora b’ijnusyaj taka uyokir e ajk’inob’, twa’ e ajkanwa’r una’ta kochwa’ ak’anpespa.  
 
Chen kora b’ijnusyaj taka uyokir e ajk’inob’, twa’ e ajkanwa’r una’ta kochwa’ ak’anpespa.  
 +
 
K’ajtin taka e ajkanwa’r inte’ numer tya’ aro’npa tuno’r ojronerob’ xe’ kachekswi’x tichan.  
 
K’ajtin taka e ajkanwa’r inte’ numer tya’ aro’npa tuno’r ojronerob’ xe’ kachekswi’x tichan.  
 +
 
Uyub’i awakta e patna’r ub’an, twa’ uyub’yob’ taka utatob’ mojrix uyokir e ajk’inar.  
 
Uyub’i awakta e patna’r ub’an, twa’ uyub’yob’ taka utatob’ mojrix uyokir e ajk’inar.  
Aren twa’ uche inte’ tz’ijb’ayaj tya’ uk’anpesob’ e ojroner xe’ uyub’yob’ taka utatob’ tama uyajk’inar e jab’.  
+
 
 +
Aren twa’ uche inte’ tz’ijb’ayaj tya’ uk’anpesob’ e ojroner xe’ uyub’yob’ taka utatob’ tama uyajk’inar e jab’.
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 
E ajkanwa’r ukani uyokir e ajk’inar.  
 
E ajkanwa’r ukani uyokir e ajk’inar.  
Una’ta uk’anpes tya’ o’jron taka upya’rob’.  
+
 
INKOJT IXIK
+
Una’ta uk’anpes tya’ o’jron taka upya’rob’.
 +
 
 +
 
 +
'''Inkojt ixik'''
 +
 
Kone’r a’xin anumuy inte’ nixi’ kilis, cha’yi inkojt ixik, uya’re unoya, inb’ak’ajr che unoya tamar taka ke’ e job’ akilisran ub’an, ma’chi uyub’i ka’ti nakpatix xe’ numuy, utijrs kawe’rir yi kab’aker.  
 
Kone’r a’xin anumuy inte’ nixi’ kilis, cha’yi inkojt ixik, uya’re unoya, inb’ak’ajr che unoya tamar taka ke’ e job’ akilisran ub’an, ma’chi uyub’i ka’ti nakpatix xe’ numuy, utijrs kawe’rir yi kab’aker.  
 +
 
Tar e yaja’, e’raxix inxin intares nija’, e’ra ma’chito’ anumuy e kilis uk’anto uyajk’inar twa’ anumuy.
 
Tar e yaja’, e’raxix inxin intares nija’, e’ra ma’chito’ anumuy e kilis uk’anto uyajk’inar twa’ anumuy.
  
 
Tuno’r e ja’ xe’ akerejb’a akb’i k’ani umajka’r twa’ ma’chi akilisran, twa’ uyub’i ko’ychi yi ma’tuk’a kanumer cha’yi unoya e ixik.  
 
Tuno’r e ja’ xe’ akerejb’a akb’i k’ani umajka’r twa’ ma’chi akilisran, twa’ uyub’i ko’ychi yi ma’tuk’a kanumer cha’yi unoya e ixik.  
Inpatna Nib’ajner:  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' mujer leyendo.png|right|95px]]
- Inpejka cha’yajr e tz’ijb’ayaj xe’ turu tichan.  
+
'''Inpatna Nib’ajner:'''
- Intz’ijb’a ta nijun.  
+
 
- Inxab’i tuno’r uyokir e ajk’inar xe’ intajwi tama e tz’ijb’ayaj xe’ inpejki’x.  
+
*Inpejka cha’yajr e tz’ijb’ayaj xe’ turu tichan.  
4.9 UTAJWI UYOKIR E OJRONER
+
*Intz’ijb’a ta nijun.  
Realiza inferencias  
+
*Inxab’i tuno’r uyokir e ajk’inar xe’ intajwi tama e tz’ijb’ayaj xe’ inpejki’x.
 +
 
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
 
 +
==Utajwi uyokir e ojroner==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
 +
''Realiza inferencias''
 +
 
 
K’ani irna’r jay tama e kanseyaj xe’ war ache’npa e ajkanwa’r war ucha’mi yi war ub’ijnu tama uyokir e ojroner xe’ war akanse.  
 
K’ani irna’r jay tama e kanseyaj xe’ war ache’npa e ajkanwa’r war ucha’mi yi war ub’ijnu tama uyokir e ojroner xe’ war akanse.  
 +
 
K’ani twa’ awira jay maja’x intaka war utz’ijb’a tama jun yi ma’chi utajwi uyokir e kanwa’r.  
 
K’ani twa’ awira jay maja’x intaka war utz’ijb’a tama jun yi ma’chi utajwi uyokir e kanwa’r.  
 +
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' escribiendo.png|right|95px]]
 
E ajkanwa’r ukani kochwa’ twa’ utajwi uyokir tante’ ojroner una’ta uyajk’u ub’ijnusyaj tama inte’ ojroner xe’ war ukani.
 
E ajkanwa’r ukani kochwa’ twa’ utajwi uyokir tante’ ojroner una’ta uyajk’u ub’ijnusyaj tama inte’ ojroner xe’ war ukani.
  
Kak’ajti taka taka e ajkanseyaj, twa’ upejku’t inte’ pejksaj; b’an kochwa’ e’ra.  
+
Kak’ajti taka taka e ajkanseyaj, twa’ upejku’t inte’ pejksaj; b’an kochwa’ e’ra.
 +
 
Nakpat katz’ijb’a ti kajun  
 
Nakpat katz’ijb’a ti kajun  
EL K’AJK
+
 
 +
'''El k’ajk'''
 +
 
 
E Miguel yi e Pedro ayan ani me’yra uyak’achob’, tuno’r e ajk’in ani uwe’se, uch’aki ani ub’an e si’ twa’ ut’oryob’ e k’ajk twa’ ub’ajnob’ upob’.  
 
E Miguel yi e Pedro ayan ani me’yra uyak’achob’, tuno’r e ajk’in ani uwe’se, uch’aki ani ub’an e si’ twa’ ut’oryob’ e k’ajk twa’ ub’ajnob’ upob’.  
 +
 
Ta inyajr e ch’om maxtak, kay a’syob’ taka e k’ajk xe’ ut’oryob’. Nakpat xe’ k’a’pa asyob’ taka e k’ajk uwirob’ uyak’achob’ xe’ k’a’pa tob’ob’ umen e b’ajk’ut.  
 
Ta inyajr e ch’om maxtak, kay a’syob’ taka e k’ajk xe’ ut’oryob’. Nakpat xe’ k’a’pa asyob’ taka e k’ajk uwirob’ uyak’achob’ xe’ k’a’pa tob’ob’ umen e b’ajk’ut.  
 +
 
Uyotot war ani apuruy, e Miguel yi e Pedro lok’oy ajnyob’ ub’an, taka e ak’ach najtir.  
 
Uyotot war ani apuruy, e Miguel yi e Pedro lok’oy ajnyob’ ub’an, taka e ak’ach najtir.  
 +
 
E otot puruy tamar taka kochwa’ e ja’ ma’tuk’a, tuno’r e arak’ k’a’pa chamay umen e wina’r, e otot puruy umen xe’ war asyob’ taka e k’ajk.  
 
E otot puruy tamar taka kochwa’ e ja’ ma’tuk’a, tuno’r e arak’ k’a’pa chamay umen e wina’r, e otot puruy umen xe’ war asyob’ taka e k’ajk.  
Inpatna nib’ajner:  
+
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' mujer leyendo.png|right|95px]]
 +
'''Inpatna nib’ajner:'''
 +
 
 
Nakpat xe’ inpejki’x e numer xe’ turu tichan, inwaru’t e ub’syajob’ xe’ achekta ejmar tama nijun.
 
Nakpat xe’ inpejki’x e numer xe’ turu tichan, inwaru’t e ub’syajob’ xe’ achekta ejmar tama nijun.
  
1. ¿Tuk’a uk’ab’ob’ e ch’om maxtak xe’ ak’ab’ajsenpa tama e numer xe’ kapejku’t?  
+
#¿Tuk’a uk’ab’ob’ e ch’om maxtak xe’ ak’ab’ajsenpa tama e numer xe’ kapejku’t?  
2. ¿Tuk’a ab’ijnu tama e numer xe’ apejku’t?  
+
#¿Tuk’a ab’ijnu tama e numer xe’ apejku’t?  
3. ¿Tu’ka kanseyaj uyajk’e’t e numer ira?.  
+
#¿Tu’ka kanseyaj uyajk’e’t e numer ira?.  
4. ¿ Tuk’a twa’ merer ka’si taka e k’ajk’?.  
+
#¿ Tuk’a twa’ merer ka’si taka e k’ajk’?.
4.10 Una’ta kochwa’ ak’otoy ak’a’pa e kanwa’r  
+
 
Establece conclusiones  
+
==Una’ta kochwa’ ak’otoy ak’a’pa e kanwa’r==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
 +
''Establece conclusiones''
 +
 
 
Tama tuno’r patna’r xe’ ne’t awakta taka e ajkanwa’r, uk’ani twa’ awira jay war ulok’se uyokir ub’ijnusyaj tama e patna’r xe’ uche.  
 
Tama tuno’r patna’r xe’ ne’t awakta taka e ajkanwa’r, uk’ani twa’ awira jay war ulok’se uyokir ub’ijnusyaj tama e patna’r xe’ uche.  
 +
 
E’ra uyub’i ache’npa tz’ijb’ab’ir u’t o’ k’ajtb’ir u’t tama inte’ k’ajtsaj o’ numer xe’ anumuy tama kab’ixirar.  
 
E’ra uyub’i ache’npa tz’ijb’ab’ir u’t o’ k’ajtb’ir u’t tama inte’ k’ajtsaj o’ numer xe’ anumuy tama kab’ixirar.  
 +
 
K’a’jtin taka e ajkanwa’r inte’ numer xe’ anumuy tya’ turu o’ tama inte’xy ojroner.  
 
K’a’jtin taka e ajkanwa’r inte’ numer xe’ anumuy tya’ turu o’ tama inte’xy ojroner.  
 +
 
chen e patna’r ub’an twa’ upojrob’ tama e tzejpjun o taka ajk’oter pak’ab’ xe’ una’tob’ kochwa’ e uchekta’r e ch’ortyob’.  
 
chen e patna’r ub’an twa’ upojrob’ tama e tzejpjun o taka ajk’oter pak’ab’ xe’ una’tob’ kochwa’ e uchekta’r e ch’ortyob’.  
 +
 
K’ajtin twa’ utz’ijb’ tu’junob’ yi utz’ijb’ikob’ uxte’ b’ijnusyaj xe’ ub’ijnwob’ tama uchekta’r e Ch’ortyob’.
 
K’ajtin twa’ utz’ijb’ tu’junob’ yi utz’ijb’ikob’ uxte’ b’ijnusyaj xe’ ub’ijnwob’ tama uchekta’r e Ch’ortyob’.
  
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 
E ajkanwa’r una’ta uyajk’u ub’ijnusyaj tante’ tz’ijb’ayaj pejk jun xe’ uche.  
 
E ajkanwa’r una’ta uyajk’u ub’ijnusyaj tante’ tz’ijb’ayaj pejk jun xe’ uche.  
 +
 
Una’ta ti’n uk’a’pa’rir e ojroner xe’ war upejka.
 
Una’ta ti’n uk’a’pa’rir e ojroner xe’ war upejka.
  
Inpatna nib’ajner:  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (159).png|center|320px]]
- Intz’ijb’a ta nijun e ojroner xe’ ma’chi inna’ta tuk’a k’ani che.  
+
 
- Insajkan te’sajknib’ ojroner o’ taka e ajna’tanyaj pak’ab’ yi taka nitatob’, twa’ inna’ta uyokir e ojronerob’.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
- Nakpat inwirse e ajkanseyaj  
+
'''Inpatna nib’ajner:'''
4.11 Uk’anpes e tzejpjun twa’ upojro mojr kanwa’r  
+
*Intz’ijb’a ta nijun e ojroner xe’ ma’chi inna’ta tuk’a k’ani che.  
Utiliza de obras de consulta y otras obras de referencia  
+
*Insajkan te’sajknib’ ojroner o’ taka e ajna’tanyaj pak’ab’ yi taka nitatob’, twa’ inna’ta uyokir e ojronerob’.  
 +
*Nakpat inwirse e ajkanseyaj
 +
 
 +
==Uk’anpes e tzejpjun twa’ upojro mojr kanwa’r==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
 +
''Utiliza de obras de consulta y otras obras de referencia''
 +
 
 
Kansen e maxtak kochwa’ uk’anpes e tzejpjunob’, e tz’ijb’ xe’ turu tu‘yuxinar, tuno’r uyokir xe’ uk’eche tama e sakmayaj yi kochwa’ twa’ akay akay usikb’ob’ tuno’rxi’x kanwa’r twa’ una’tanwa’rob
 
Kansen e maxtak kochwa’ uk’anpes e tzejpjunob’, e tz’ijb’ xe’ turu tu‘yuxinar, tuno’r uyokir xe’ uk’eche tama e sakmayaj yi kochwa’ twa’ akay akay usikb’ob’ tuno’rxi’x kanwa’r twa’ una’tanwa’rob
  
Ub’in taka e ajkanseyaj jay ayan tuk’a ma’chi ketpa ta ajor.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 +
Ub’in taka e ajkanseyaj jay ayan tuk’a ma’chi ketpa ta ajor.
 +
 
Turb’an ab’a twa’ akani kochwa’ twa’ ak’anpes e tzejpjunob’ taka awajkanseyaj  
 
Turb’an ab’a twa’ akani kochwa’ twa’ ak’anpes e tzejpjunob’ taka awajkanseyaj  
Kanwe’n awajk’u ab’ijnusyaj ta inte’ pejkjun xe’ ache.
 
Inpatna nib’ajner:
 
- Nib’ajner inxin ta t’ab’esnib’jun yi inpojro kochwa’ chekta e winik tu’jor e rum
 
- Intz’ijb’a ta nijun yi inwirse e ajkanseyaj.
 
- Ta inte’yx jun intz’ijb’a a’xin inte’ chuchu’ ojroner tama uchekta’r e winik.
 
- Nakpat intz’ijb’a taka niwojroner xe’ ne’n inb’ijnu tama uchekta’r winik tu’jor e rum.
 
  
4.12 Uk’anpes e tz’ijb’ab’ir jun xe’ alok’esna.  
+
Kanwe’n awajk’u ab’ijnusyaj ta inte’ pejkjun xe’ ache.
Utiliza publicaciones periódicas: periódico, semanario, boletín, revista, revistas especializadas  
+
 
Kansen e maxtak kochwa’ uk’anpes e junob’ xe’ akay achojna ajk’in ajk’in taka me’ya tz’ijb’ayaj.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' escribiendo.png|right|95px]]
- Ajk’un tuno’r ana’tanwa’r tama uk’anpesna’r e tz’ijb’ab’ir junob’.  
+
'''Inpatna nib’ajner:'''
- Kansen e maxtak kochwa’ twa’ uk’anpes e tz’ijb’ab’ir junob’ tama inte’ sajkmayaj.  
+
- K’anpes e jun xe’ uk’ab’a’ kayuxinar .
+
*Nib’ajner inxin ta t’ab’esnib’jun yi inpojro kochwa’ chekta e winik tu’jor e rum
 +
*Intz’ijb’a ta nijun yi inwirse e ajkanseyaj.
 +
*Ta inte’yx jun intz’ijb’a a’xin inte’ chuchu’ ojroner tama uchekta’r e winik.
 +
*Nakpat intz’ijb’a taka niwojroner xe’ ne’n inb’ijnu tama uchekta’r winik tu’jor e rum.
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (161).png|center|250px]]
 +
 
 +
==Uk’anpes e tz’ijb’ab’ir jun xe’ alok’esna==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
 +
''Utiliza publicaciones periódicas: periódico, semanario, boletín, revista, revistas especializadas''
 +
 
 +
Kansen e maxtak kochwa’ uk’anpes e junob’ xe’ akay achojna ajk’in ajk’in taka me’ya tz’ijb’ayaj.
 +
 +
*Ajk’un tuno’r ana’tanwa’r tama uk’anpesna’r e tz’ijb’ab’ir junob’.  
 +
*Kansen e maxtak kochwa’ twa’ uk’anpes e tz’ijb’ab’ir junob’ tama inte’ sajkmayaj.  
 +
*K’anpes e jun xe’ uk’ab’a’ kayuxinar .
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (162).png|center|300px]]
  
 
Ukani uk’anpes e junob’ xe’ ukojko me’yra tz’ijb’ayaj.  
 
Ukani uk’anpes e junob’ xe’ ukojko me’yra tz’ijb’ayaj.  
- Akano usajka me’yra kanwa’rob’ tama e junob’ xe’ che’npi’x ti kawojroner.
 
- Una’ta tuk’a twa’ uk’anpes e tz’ijb’ayajob’.
 
Chankojto’n kapatna:
 
- Taka nipya’rob’ intz’ijb’a inte’ jun tya’ achekta upatna’rir yi, utwa’chir ub’ixirar e ixiktak, uyub’i ak’anpes e jun xe’ uk’ab’a’ kayuxinar, ub’ijrar te 169 tu’pater b’ojb’ir ixiktak, twa’ ana’ta utwa’chir xe’ ukojkob’ tama ub’ixirarob’.
 
- Nakpat k’ajtin tu’t apya’rob’ xe’ war akanwob’ takare’t yi taka e ajkanseyaj.
 
- Taka e ajkanseyaj o’stan inte’ jun, tya’ achekta tuno’r e inb’utzir xe’ ne’t ak’ani acheksu tu’pater e ixik.
 
- Xurik tama e jun tya’ achektob’ ume’yn e ajpatna’rob’ ixiktak, yi takb’un ta inte’ jun nojta’, ajk’un ab’ijnusyaj tama e me’ynob’ yi tuk’a uyub’i kache twa’ acheksunar utwa’chir e ixiktak.
 
  
4.13 UPEJKSAJ E CHUCHU’ OJRONEROB’ XE’ INB’UTZ
+
*Akano usajka me’yra kanwa’rob’ tama e junob’ xe’ che’npi’x ti kawojroner.
Lectura de párrafos, relato corto, consejos, resúmenes, leyenda, biografía  
+
*Una’ta tuk’a twa’ uk’anpes e tz’ijb’ayajob’.
Kansen upejka e tz’ijb’ayaj xe’ inb’utz taka e ajkanwa’rob’.  
+
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 +
'''Chankojto’n kapatna:'''
 +
*Taka nipya’rob’ intz’ijb’a inte’ jun tya’ achekta upatna’rir yi, utwa’chir ub’ixirar e ixiktak, uyub’i ak’anpes e jun xe’ uk’ab’a’ kayuxinar, ub’ijrar te 169 tu’pater b’ojb’ir ixiktak, twa’ ana’ta utwa’chir xe’ ukojkob’ tama ub’ixirarob’.
 +
*Nakpat k’ajtin tu’t apya’rob’ xe’ war akanwob’ takare’t yi taka e ajkanseyaj.
 +
*Taka e ajkanseyaj o’stan inte’ jun, tya’ achekta tuno’r e inb’utzir xe’ ne’t ak’ani acheksu tu’pater e ixik.
 +
*Xurik tama e jun tya’ achektob’ ume’yn e ajpatna’rob’ ixiktak, yi takb’un ta inte’ jun nojta’, ajk’un ab’ijnusyaj tama e me’ynob’ yi tuk’a uyub’i kache twa’ acheksunar utwa’chir e ixiktak.
 +
 
 +
==Upejksaj e chuchu’ ojronerob’ xe’ inb’utz==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
 +
''Lectura de párrafos, relato corto, consejos, resúmenes, leyenda, biografía''
 +
 
 +
Kansen upejka e tz’ijb’ayaj xe’ inb’utz taka e ajkanwa’rob’.
 +
 
K’ajtin taka e ajkanwa’rob’ chuchu’ ojronerob’ xe’ uyakta me’yra b’ijnusyaj.  
 
K’ajtin taka e ajkanwa’rob’ chuchu’ ojronerob’ xe’ uyakta me’yra b’ijnusyaj.  
Irsen ta inte’ jun kochwa’ twa’ ukanyob’ uchu’resob’ tz’ijb’ayajob’ tama inte’ k’ajtsaj. Kansen ub’an kochwa’ twa’ uyusta uchekta’rir ub’ixirar unumer e pak’ab’.  
+
 
 +
Irsen ta inte’ jun kochwa’ twa’ ukanyob’ uchu’resob’ tz’ijb’ayajob’ tama inte’ k’ajtsaj. Kansen ub’an kochwa’ twa’ uyusta uchekta’rir ub’ixirar unumer e pak’ab’.
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 
Akani apejku’t e chuchu’ ojronerob’ xe’ inb’utz b’an kochwa’ e k’ub’seyaj, numerob’, k’ajtsaj.  
 
Akani apejku’t e chuchu’ ojronerob’ xe’ inb’utz b’an kochwa’ e k’ub’seyaj, numerob’, k’ajtsaj.  
Patna’r:  
+
 
Inpejka e chuchu’ ojronerob’ xe’ achekta ejmar.  
+
'''Patna’r:'''
 +
 
 +
Inpejka e chuchu’ ojronerob’ xe’ achekta ejmar.
 +
 
Nakpat intz’ijb’a ta nijun.
 
Nakpat intz’ijb’a ta nijun.
  
E kanseyaj te Ch’orti’  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 +
'''E kanseyaj te Ch’orti’'''
 +
 
 
Ukanwa’r tama kawojroner uyajk’o’n me’yra na’tanyaj, katuran taka inte’ inb’utzir tama uyototir e kanseyaj, no’n katza’y tamar taka ke’ kawajkanseyaj tama kawojroner ukansyo’n, tar ixto no’n katza’y me’yra.
 
Ukanwa’r tama kawojroner uyajk’o’n me’yra na’tanyaj, katuran taka inte’ inb’utzir tama uyototir e kanseyaj, no’n katza’y tamar taka ke’ kawajkanseyaj tama kawojroner ukansyo’n, tar ixto no’n katza’y me’yra.
  
E tz’unun  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (165).png|center|275px]]
 +
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
 +
<div style="width:50%; float:left;">
 +
<poem>
 +
'''E tz’unun'''
 +
 
 
Yar e mut xe’ uk’ab’a’ tz’unun kawira ach’u’wanob’ tama e nichirob’ utz’wob’ e chab’ tamar, yixto e’ra ja’x ub’ixirar e yar e mut ira, b’an aktana umen e katata’.  
 
Yar e mut xe’ uk’ab’a’ tz’unun kawira ach’u’wanob’ tama e nichirob’ utz’wob’ e chab’ tamar, yixto e’ra ja’x ub’ixirar e yar e mut ira, b’an aktana umen e katata’.  
 +
 
Cheke ja’xir ketpa twa’ uyuch’i e chab’ tamar taka ke’ uk’ub’se e Katata’ tya’ eb’tana i’xin uche inte’ sakarb’ir xe’ arena umen e katata’, ja’xir wa’kchetaka a‘xin yi wa’kchetaka tari taka e eb’tayaj, ob’ya’n a’yi, tar ixto aktana kochwa’ yaja’.  
 
Cheke ja’xir ketpa twa’ uyuch’i e chab’ tamar taka ke’ uk’ub’se e Katata’ tya’ eb’tana i’xin uche inte’ sakarb’ir xe’ arena umen e katata’, ja’xir wa’kchetaka a‘xin yi wa’kchetaka tari taka e eb’tayaj, ob’ya’n a’yi, tar ixto aktana kochwa’ yaja’.  
K’ub’seyajir  
+
</poem>
E tze’ner, inb’utz,  
+
</div>
Ja’x kochwa’ uwarar e k’in.  
+
<div style="width:50%: float:right">
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (166.1).png|right|200px]]
 +
</div>
 +
</div>
 +
 
 +
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto; clear:both">
 +
<div style="width:50%; float:left;">
 +
<poem>
 +
'''K’ub’seyajir''' 
 +
 
 +
E tze’ner, inb’utz, Ja’x kochwa’ uwarar e k’in.  
 
Me’yra ik’ar xe’ b’ojb’ir,  
 
Me’yra ik’ar xe’ b’ojb’ir,  
 
Ja’x inte’ tz’akoner xe’ inb’utz  
 
Ja’x inte’ tz’akoner xe’ inb’utz  
Ja’x e b’ixirar twa’ inkojt pak’ab’.  
+
Ja’x e b’ixirar twa’ inkojt pak’ab’.
Komon taka e ajkanseyaj:  
+
</poem>
Ko’sta mojr ojronerob’ yi katz’ijb’a ti kajun.  
+
</div>
 +
<div style="width:50%: float:right">
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (166).png|right|150px]]
 +
</div>
 +
</div>
 +
 
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
'''Komon taka e ajkanseyaj:'''
 +
Ko’sta mojr ojronerob’ yi katz’ijb’a ti kajun.
 +
 
Kame’ynes e k’ajtsaj xe’ kache.
 
Kame’ynes e k’ajtsaj xe’ kache.
  
4.14 TZ’USTAKA INPEJKA E AROB’SAJ YI E K’AY
+
==Tz’ustaka inpejka e arob’saj yi e k’ay==
Lectura oral y silenciosa de poemas y cantos  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png|right|110px]]
 +
''Lectura oral y silenciosa de poemas y cantos''
 +
 
 
B’ajxan ajk’un uyokir kochwa’ twa’ ache’npa e pejksaj tama e arob’saj yi e k’ay.  
 
B’ajxan ajk’un uyokir kochwa’ twa’ ache’npa e pejksaj tama e arob’saj yi e k’ay.  
 +
 
K’ani twa’ awaryob’ tuk’ot twa’ uche’npa e’ra tz’utstaka, tuk’a ub’ijnusyaj upejkna’r e jun taka e unak’u’tob’ yi tuk’a twa’ ache’npa e pejksaj arob’ir arob’ir.  
 
K’ani twa’ awaryob’ tuk’ot twa’ uche’npa e’ra tz’utstaka, tuk’a ub’ijnusyaj upejkna’r e jun taka e unak’u’tob’ yi tuk’a twa’ ache’npa e pejksaj arob’ir arob’ir.  
Ukani tuk’a twa’ akay ache’npa e pejksaj tz’ustaka yi xe’ arob’ir u’t.  
+
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png|right|95px]]
 +
Ukani tuk’a twa’ akay ache’npa e pejksaj tz’ustaka yi xe’ arob’ir u’t.
 +
 
Jay ayan tuk’a ma’chi ketpa ta jor sutpen o’yb’i taka e ajkanseyaj.  
 
Jay ayan tuk’a ma’chi ketpa ta jor sutpen o’yb’i taka e ajkanseyaj.  
Kansen ab’a twa’ ache e arob’saj yi e k’ay.  
+
 
Inpatna nib’ajner:  
+
Kansen ab’a twa’ ache e arob’saj yi e k’ay.
 +
 +
'''Inpatna nib’ajner:'''
 +
 
Ch’ama inte’ tzejpjun yi pojron inte’ k’ajtsaj yi arob’ir u’t pejku’t. nakpat tz’ustaka apejku’t taka nak’u’t.  
 
Ch’ama inte’ tzejpjun yi pojron inte’ k’ajtsaj yi arob’ir u’t pejku’t. nakpat tz’ustaka apejku’t taka nak’u’t.  
 
Tya’ achi’x e’ra, tz’ijb’an ta jun xe’ ketpa ta ajor.  
 
Tya’ achi’x e’ra, tz’ijb’an ta jun xe’ ketpa ta ajor.  
 
Irsen e ajkanseyaj yi taka apya’r ajkanwa’r.
 
Irsen e ajkanseyaj yi taka apya’r ajkanwa’r.
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (167).png|center|225px]]
 +
 +
==Referencias==
 +
[[Categoría:Comunicación y Lenguaje]] [[Categoría:Educación Bilingüe]][[Category:Book:Nuestro_idioma_en_la_escuela_-_ch'orti']]

Revisión actual del 22:38 17 nov 2017

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil
Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (125).png

Ub’ijnusyaj e kanwa’r ira ja’x[editar | editar código]

  1. E maxtak una’tob’ tuk’a war upejkob’. E ajkanwa’r uk’ub’se xe’ war pejku’t.
  2. Utajwi uyokir e ub’syaj xe’ ache’na takar, tama xe’ war upejku’t.
Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

E Pejksyaj tara uyub’i ak’anpes chuchu’ numerob’ xe’ anumuy, nakpat ache e ub’syaj taka e ajkanwa’rob’.

Ne’t kochwa’ inkojt ajkanseyaj k’ani twa’ akanse e ajkanwa’rob’ kochwa’ twa’ upejkob’ e numerob’.

Inb’utz twa’ awa’ryob’, twa’ ja’xirob’ uch’amyob’ o’ uketyob’ tu’jorob’ xe’ war upejkob’ tama e jun o’ xe’ war uyub’yob’.

K’ani twa’ ab’ijnu jay achekta tama e b’ixirar b’an kochwa’ uk’ajti e jun te numerob’. Inb’utz a’ronpa e ajkanwa’r twa’ ucheksu taka upya’rob’ tuk’a tuk’a ub’ijnwob’.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Tya’ ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r war apejka inte’ numer k’ani twa’ aturb’a ab’a tamar.

Inturan inb’ijnu jay b’an anumuy tama e b’ixirar tama e pejk jun xe’ inche.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (126).png

Kochwa’ ak’ajtmayanob’ ani ixni’x

Che a’yi ixni’x tya’ ak’ajtmayanob’ ani, a’xin e tata’b’irob’ awara’rob’ twa’ e pixamb’ir, tya’ ak’otob’ chenob’ ani, Kochwa’ turo’x, inb’utz, wa’r inte’ ak’ajn ira, turen, chenob’ e ajyum otot; aka’y o’jronob’. Ti’n ixto asub’arir ne’t cha’yi e utata’ e ijch’ok, tarye’n insub’ari nib’a taka niwojroner; aaaa’ o’ b’an; war inwira inte’ o’rak’ab’ yi inte’ o’rayok, war inb’ijnu jay ach’amye’n tu’jam apya’rir, ya’to inb’ijnu cha’yi e ajyum otot.

K’anto inxin u’nb’i taka nipya’rob’, ejk’arto’ wate’t, tya’ warix amaxya’n.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (127).png

Inyajrix k’otoy taka uyojroner, Kochwa’ turo’x cha’yi e ajwara’, aaaa’, ne’t ajchi’, ne’n inb’ajr, war iwar inyo’pa ta nipatna’r, ma’ni ja’x intran e k’opot, ajk’une’n wa’kchetaka inlok’se nipatna’r cha’yi e winik, o’ b’an ka. Ne’n tarye’n tamar taka nixanb’ar cha’yi, o’ b’an ka ojron e ajyum otot, kochwa’ inwarye’t niwijch’ok chuchu’to yi ne’t nojta’ winiketix.

K’anto o’njron taka nipya’r, tuk’a che tama xe’ war ak’ajti, ya’to wate’t ejk’ar k’anto inxin u’nb’i tuk’a ub’ijnu.

Inyajrix sutpa k’otoy tu’yotot e ijch’ok, kochwa’ turo’x? Inb’utz chob’ a’yi e ajyum otot. Ne’n tarye’n inyajrix tamar taka yar e xanb’ar xe’ war inche, aaaa’ o’ b’an ka, ojronenix taka yar nipya’r yi niwijch’ok cha’yi e tata’b’ir, che a’yi uyub’i, atza’y yar e winik cha’yi; ejk’ar wate’n taka e b’ujk, twa’ ichoki takaren.

Tama inte’yx ajk’in uk’eche ub’ujk twa’ e ijch’ok, yixto yaja’ upejka uwijch’ok twa’ a’jk’una e b’ujk ulapi.

Into’ cha’yi a tata’b’ir; inwajk’e’t o’rnik’ab’ ak’eche, achojb’i’k inb’utz, tarixto turu ani takaren ma’tuk’a manb’anir unumse ub’a, uch’ab’u ani upa’ war ink’uxi, ma’chi twa’ ache tzajtzaj niwijch’ok, ayanto’ utata’ tu’pater, ak’ani me’yra kochwa’ ne’n ink’ani.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' casa.png

Inpatna ta nyo’tot :

Ink’ajti twa’ nitatob’ o’ ninoyob’ twa’ uk’ajtyob’ takaren inte’ numer xe’ ja’xirob’ una’tob’.

Nakpat intz’ijb’a ta nijun uk’ab’a’ e k’ajtsyaj xe’ k’ajna ta nyo’tot, inb’ijnu tuk’a k’ani uya’ryo’n, incheksu taka ni we’t ajkanwq’i yi inme’ynes ub’an.

Uya’re kochwa’ u’t e ub’syaj xe’[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

Responde preguntas directas de respuesta simple

Tara k’ani twa’ o’yb’i taka e ajkanwa’r kora ub’syaj twa’ ja’xirob’ uk’ajtyob’ tuk’a.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Tara ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r uk’ani twa’r awa’re kochwa’ kochwa’ e ub’syaj xe’ uche e ajkanseyaj takare’t.

  • ¿Tuk’a uk’ajti e pejsyaj xe’ ache tama e jun?
  • ¿ Tya’ ani turu?
  • ¿Kochwa’ numuy?
  • ¿Tuk’ot i’xin?

E xiximay

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Tama inte’ nojk’in xe’ ache’na, tama uyajk’inir e winal julio, a’rena mukur nojk’in, tama, ma’chi uk’anyob’ twa’ amorojk’i e pak’ab’ob’.

umen xe’ maja’x me’yra tuk’a k’ani aturb’ana; ajrer taka inte’ armur sa’, b’an jo’te’ucha’k’ar tumin, ujtz’ub’, cha’wojr maksa’, uch’ab’ob’ inkojt nixi’ pa’, upotz’yob’ tama e sa’, uwab’ob’ tama u’t e cha’ tya’ ache’na e juch’.

Yixto aka’y ub’utz’ob’ tuno’r u’t e cha’, uti’ e k’ajk, o’r e ch’ujb’en, e b’ejt, e armur, e b’ujr, b’an ub’utz’ob’ u’t e te’ tya’ wa’r unar yi tuno’r upat e otot, ub’utz’ob’ tuno’r e maxtak, xe’ ayan turob’ tama e otot.

Tya’ ak’a’pa, aka’y ub’utz’ob’ ukororte’yr e narob’, twa’ tix alok’oy e Xiximay makwi’r e Otot; e ixiktak pakaxpat pakaxpat alok’ob’ yi e winikob’, war ub’utz’a’ unuk uyokob’ e ixiktak; kora kora uyujku e b’utznib’ tama uti’ e b’i’r tya’ war a’xyob’ e ixiktak pakaxpat e ixik yaja’.

B’an uchob’, ub’ijnusyajob’, b’an kochwa’ e’ra e Xiximay war alok’esna makwi’r e otot, war ak’ayna ak’ejcha alok’oy najtir.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (130).png

Inpatna nib’ajner:

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' escribiendo.png

Inpejku’t e ub’syaj yi inwajk’u nib’ijnusyaj tamar.

  • a).¿Tuk’at tzakarna ixin e Xiximay umen e winik?
  • b’).¿Tya’ ani turu e Xiximay?
  • ch).¿Tuk’a e Xiximay?
  • ch’).¿Kochwa’ k’a’pa lok’ob’ e ixiktak tya’ war ab’utz’ena uyokob’?

Tara e ajkanwa’r una’ta ti’n uyarob’ir e ub’syaj xe’ ukojko uxte’ arob’ir[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

Responde preguntas de selección múltiple con 3 distractores. (Nivel I)

Tara k’ani twa’ akanse e ajkanwa’r twa’ uyajk’u uyokir e ub’syaj xe’ uxte’ uyokir ukojko.

K’ani twa’ atz’ijb’a inb’utz twa’ e maxtak una’tob’ uyajk’ob’ kochwa’ uya’rob’ir tu’jam e mojr.

Chen e ub’syaj taka chan o’ jote’ uyokir ub’an, ejma’r ja’xtaka chekta taka uxte’ uyokir e ub’syaj.

E’ra ache’npa twa’ awira jay e ajkanwa’r ma’chi asatpa yi war akano inb’utz.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Tama e ub’syaj xe’ awajkanseyaj uche takare’t uk’ani apojro tama e uxte’rti arob’ir ti’n xe’ inb’utz twa’ awa’ru’t o’ axab’i, b’an kochwa’ uk’ajti e ajkanseyaj.

E ojroner ch’orti’ la’r taka e onya’n tz’ijb’a’r twa’ e onya’n pak’ab’ob’ mayob’ [1]

E ojroner Ch’orti’ ja’x inte’ uyojroner tama uk’ab’a e ojroner xe’ uk’ab’a’ e Wati’xk’in Ch’olano.

Tama e “ujamir” e Ch’orti’ ma’tuk’a me’yra e pak’ab’ob’ xe’ una’to’b’ kochwa’ e ojroner Ch’orti’ ja’x e ojroner xe’ la’r taka me’yra e ojroner xe’ uk’anpesob’ ani e o’nya’n pak’ab’ Mayob’, xe’ utz’ijb’ob’ ani e o’nya’n tz’ijb’a’r (jeroglificos).

Xe’ wartokto akano tama uyojroner Mayob’ uchekswob’ ke’ e ojroner Ch’orti’ ayan me’yra ula’rir taka e ojroner xe’ katajwi tama e onya’n tz’ijb’a’r xe’ tz’ijb’ab’ir tama e tunob’ e o’nya’n chinamob’ kochwa’ Kopan, Tikal.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (133).png

Uyub’i kawirse ke’ ayan ucheksuna’r “gramatical,” “fonológica” yi e “lexical” ke’ e ojroner Ch’orti’ ja’x xe’ la’r taka e ojroner twa’ e o’nya’n tz’ijb’a’r.

Ka’xin kaka’y kawira kora kora e ojroner xe’ la’r tu’jam e Ch’orti’ yi e o’nya’n tz’ijb’a’r (iran ente’yx u’t e jun twa’ awira e o’nya’n tz’ijb’a’r).

Kochwa’ e’ron taka e chuchu’ umojrir e ojroner ira tama e o’nya’n tz’ijb’a’r, ayan me’yra e ojronerob’ xe’ la’r tu’jam e cha’te’ ojronerob’.

Tama umojrir e ojronerob’ ira tara, uyub’i kana’ta ub’an ke’ e ojroner tama e onya’n tz’ijb’a’r maja’x inte’ ojroner Yukatekano.

Kochwa’ inte’ irseyaj, e ojroner “ti’” tama e onya’n tz’ijb’a’r uk’ani uya’re “boca” tama e nakpat ojroner, yi tama e ojroner Yukateko e ojroner twa’ e “boca” ja’x e “chi’”.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (134).png

E ojroner “t’ab’ay” tama e Ch’orti’ xe’ uk’ani uya’re “subir” tama e nakpat ojroner, matuk’a ayan koche’ra tama e ojroner Yukateko.

Uk’a’pa’rir e ojroner xe’ ta’k’wan tama uwi’r e ojroner “t’ab’” xe’ ja’x –ay ayantaka tama e ojroner Ch’orti’.

Matuk’a uk’a’pa’rir e ojroner koche’ra tama e mojrob’ ojronerob’ Mayob. B’an ixto ya’ e Ch’orti’ la’r me’yra taka e o’nya’n tzi’jb’a’r.

Ayan yajrir tya’ e pajrb’ir “escenas” tama e o’nya’n tunob’ uwirsyo’nob’ unojk’in e b’ajxan tata’noyob’. “b’an e’ra,” tama e Noj Tun (estela) 1 twa’ uchinam xe’ uk’ab’a’ Ixlu uwirsyo’n inte’ winik xe’ wa’wan taka cha’te’ ch’u’rirob’ (dioses) tu’jor.

E ch’u’rirob’ ira ukojkob’ inte’ uwirsenib’, inte’ uk’ab’a’ “k’in” yi ente’ “ak’ab’a’,” o “akb’ar” tama e Ch’orti’.

Into, ja’xirob’ e ch’u’rirob’ twa’ e k’in yi e ak’b’ar. Tu’ xoyojk’ir e ch’u’rirob’ ira ayan me’yra e ch’ujrje’yob’ xe’ uya’ro’n ke’ aturanob’ tama e tokar, o’ tama ujam e ja’. B’an koche’ra uyub’i kawira ke’ utwa’chir e Ch’orti’ utakryo’n twa’ kana’ta xe’ war anumuy.

B’ajxan, e ajniromob’ Ch’orti’ ya’xix ojronob’ tama e xoyoyoj xe’ tya’ch wa’r chekerto tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’. B’an kocha’ e’ra: e ajniromob’ ojronob’ koche’ra.

A’syob’ watob’ xoyojk’ir te Katata’ (Dios), tamar uxoyojk’ir te Katu’ (Reyna)

E ajniromob’ Ch’orti’ uk’ajtyo’b’ kochwa’ e ma’b’anb’anob’ nawalob’ a’syob’ tama e xoyoyoj ak’ajna xe’ ayan tuxoyojk’ir e k’in yi e katu’.

Ente’yx ajnirom uk’ajtye’n: “E Katata’ ch’a’r te xoyojk’ir. Ayan e Katata’ war ajchi a’tesna.”

Kochwa’ ana’tantz’a me’yra tama e turer Ch’orti’, tya’ cheker e xoyoyoj tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’, che ke’ “war atesna” tamar, kochwa’ uya’re e ajnirom ak’ajna.

Jay e Katata’ K’in yi e xoyojk’ir Katu’ war a’tesnob’ tama uxoyoyoj e ja’ tama utwa’chir e Ch’orti’, b’ajk’at uyub’i kak’anpes e na’tanyaj ira twa’ kacheksu xe’ war anumuy tu’jor e Noj Tun 1 twa’ e chinam xe’ uk’ab’a’ Ixlu ke’ ne’n inchijchi b’ajxan.

Tara ub’an e Katata’ K’in yi e xoyojk’ir Katu’ wa’rob’ tama u’t e k’in makb’irob’ umen e ch’ujrje’yrob’.

Tama e onya’n tz’ijb’a’r tu’yejtz’er e “imagen” ira, e “verbo” xe’ cheker tara apejkna u’t “a’ti”, o “bañar” tama e nakpat ojroner.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (136).png

E Ch’ortyob’ chob’ ke’ tya’ cheker e xoyoyoj tu’xoyojk’ir e k’in yi e katu’ ja’x inte’ irseyaj xe’ k’ani ak’axi e jaja’r.

Ayan inyajr tya’ inte’ ajnirom uk’ajtye’n koche’ra: “E Katata’ war a’tesna, K’ani ak’axi e jaja’r.”

Tama e onya’n tz’ijb’a’r xe’ cheker tu’yejtz’er e “imagen” ira nakpat uk’ab’ob’ e k’in yi e katu’ katajwi uk’ab’a’ e Chaahk, xoyojk’ir (el dios) e jaja’r, xe’ uwirsyo’n ke’ Kochwa’ uyub’i kawira, utwa’chirob’ e Ch’orti’ ukojko’b’to me’yra tama e onya’n k’ub’esyaj ira.

E ojroner Ch’orti’ ma’chi twa’ uxeb’e u’t. Atujri me’yra e Ch’orti’ ub’an tu’nak’u’t e ajkanseyajob’ najtirob’ xe’ war ukanyob’ e ojronerob’ Mayob’.

War ab’orob’ ajk’in ajk’in e pak’ab’ob’ najtirob’ xe’ k’ani ukanyob’ e Ch’orti’ b’an taka ke’ ja’x e ojroner xe’ la’r taka e ojroner xe’ uk’anpesob’ ani e onya’n Mayob’ chi’ a’chpob’ ani e nojta’ ototob’ xe’ inb’utz uwirna’r.

E onya’n Mayob’ ukojkob’ me’yra una’tanyaj yi inb’utz inb’utz u’t utwa’chirach. E onya’n tata’b’irob’ Mayob’ ira ja’x e unoyob’ e pak’ab’ob’ Ch’ortyob’.

“Este es una razón más que la gente Ch’orti’ tiene que ser muy orgullosos del idioma Ch’orti’ y la cultura Ch’orti’ y trabajar con toda fuerza para no sólo conservarlos pero hacerlos abundar”.[2]

Inpatna taka niwajkaseyaj :

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png
  • Kak’ajti twa’ upejka e k’ajtsaj xe’ turu tichan, nakpat kapejku’t no’n
  • Kapejk’ik e ub’syaj xe’ tz’ijb’ab’irob’ ejmar yi kaxab’i’k e arob’ir xe’ kana’ta inb’utz tama e ojroner xe’ kapejki’x, jay ayan tuk’a ma’taka ana’ta kochwa’ twa’ ache ub’in taka awajkanseyaj.
  • ¿Kochwa’ uk’ab’a’ e winik xe’ ucheksu e ojroner ira takaron?
Fermín Luceta
Kerry M. Hull
Juana Pérez
  • ¿Tama tuk’a tar tz’ijb’ab’ir una’tanyaj e o’nya’n mayob’?
jun
ma’tuk’a tar
tun
  • ¿Tuk’a ojroner uk’anpesob’ e o’nya’n pak’ab’ tara tya’ turo’n?
xinka
yukateko
ch’orti’
  • ¿Tya’ e k’in yi e katu’ makb’irob’ umen e ch’ujrje’yrob’ e o’nya’n pak’ab’ chenob’?
war a’ti
war awayan
war ak’aywi

E ajkanwa’r uyajk’u uya’rob’ir e ub’syaj xe’ uk’echi’x noj ub’ijnusyaj[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

Responde preguntas que requieren más de una oración

Tara erer twa’ apejka inte’ k’ajtsaj takarob’, nakpat oyb’i jay kepta tu’jorob’, jay ayan tuk’a ub’ijnwob’, k’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r war uk’ajti inb’utz uyojroner.

Nakpat e patna’r ira aren e maxtak twa’ upojro inte’xy k’ajtsaj yi tz’ustaka twa’ aturanob’ upejkob’, twa’ akanwob’ upejkob’ e junob’ taka unak’u’tob’ taka, ajk’un inte’ jamir twa’ uchob’ inb’utz.

Tara uyub’i ache e noj ub’syaj taka e ajkanwa’r tya’ ja’xir, uk’ani twa’ uk’ajti noj uyokir.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

E ajkanwa’r ukani uyajk’u uya’rob’ir e ub’syaj xe’ ache’na takar.

Ukani uyajk’u ub’ijnusyaj ta’inte’ ub’syaj xe’ ache’na.


E mukmayaj

Tya’ achamay inkojt winik, ya akay uyatesnob’. Yixto uya’tesob’ yi akay ub’asyob’, uchob’ taka ub’asb’irob’, ukojkob’. B’an ixto, war ache’na yar e pa’ twa’ awe’sena e pak’ab’ xe’ k’otob’.

Asakojpa inte’x ajk’in awe’sena inyajrix e pak’ab’ xe’ asakojpob’ e orajk’in ak’ejcha a’xin ta mukmayaj tya’ a’xin amujka e ajchamer, taka yar e wya’r.

E’ra ja’x taka ti’n xe’ war upajnyob’ e ch’en, tya’ a’xin amujka e ajchamer. B’an ani uchob’ e onya’n pak’ab’ te morwa’rob’, e’ra chekerto’ ache’na kochwa’ yaja’.

Aka’y ache’na ub’an e k’ajtsyaj twa’ e katata’ uch’ami tu’t k’in tya’ ak’otoy b’orom ajk’in asutpa akojkna umen upya’rob’, ache’n e b’ak’atpa’, yi e sa’ jay ma’ e kajwe’ aturb’ana tama e k’ajn we’nib’ yi akay apujka tya’ ak’a’pa e k’atsyaj tu’t e Katata’ taka e pak’ab’ xe’ k’otob’ tu’yotot e pak’ab’ xe’ chamay.

Tya’ war akojkna e chamen e pak’ab’ ti’n xe’ ak’otoy uk’eche, yar u’t e b’u’r, u’t e ixim, atz’am, sakchi’, e chab’ twa’ ayajra tama e kajwe’, u’t e k’ajk twa’ awab’na.

Ti’n warix ak’otoy takar yar uk’ajk, war uwab’u tya’ ch’a’r e ajchamer.

Tuno’r ani ache’na, e k’ajyer ira ma’chi kawakta ti kamorwa’r, b’anto ache’na, aturb’ana e k’ujtz tu’jor e we’nib’, ti’n xe’ uyusre achamri uch’ami, e’ra uchob’ ani twa’tix ma’chi awayanob’.

Yi e ixiktak war uyustob’ e wya’r twa’ upukyob’ taka e ajkojsanob’.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Patna’r: nakpat tya’ apejki’x ajun kone’r k’ani twa’ awaru’t e ub’syaj xe’ achekta ejmar, k’ani twa’ ache ab’ajner.

  • ¿Kochwa’ ache’na e mukmayaj ta morwa’r?
  • ¿Tuk’ot atesna yi ache’na e kojksaj te chamen pak’ab’?
  • ¿Tuk’a twa’, tya’ a’xin amujka inkojt chamen pak’ab’ ak’ejcha tuno’r ub’ujk, uxanab’ yi tuno’r xe’ uk’anpes ani tya’ b’ixir?
  • ¿Inb’utz ka ache’na e mukmayaj oni’x?.

Uch’ami e ojroner xe’ tz’ijb’ab’ir[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

Comprende y sigue instrucciones escritas

K’ani twa’ awajk’u a’xin uyokir e patna’rob’ xe’ twa’ ache’npa.

K’ani twa’ ach’ujku jay tuno’r e ajkanwa’r war uch’amyob’ e ojroner xe’ war awajk’u.

Ajk’un taka inte’ janb’ya’rir tuno’r uyokir e kanwa’r twa’ e maxtak una’tob’ tuk’a twa’ uchob’.

Yaj ayan awira ke’ ayanto e maxtak xe’ ma’taka war uch’ami e uyokir e ojroner, sutpen ak’ajti takarob’.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Uk’ub’se uyokir ojroner xe’ ajk’una tama inte’ kanseyaj.

Ub’in taka inte’ janb’ya’rir tuno’r xe’ e ajkanseyaj war uk’ajti twa’ ana’ta tuk’a twa’ ache.

Jay ayan tuk’a, ma’taka ketpa ta jor sutpen o’yb’i taka awajkanseyaj.

Una’ta uche tuno’rxix xe’ a’rena umen e ajkanseyaj.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (142).png
Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Patna’r: taka nipya’rob’, kach’ujku e me’ynob’ xe’ achekta ejmar. Nakpat katz’ijb’a ti kajun xe’ kab’ijnu.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Ko’jron tamar yi kawaru’t tuk’a:

  • ¿Tuk’a k’ani uya’ryo’n e inte’ inte’ me’ynob’ irob’?
  • ¿Ayan tya’ kawira e ojronerob’ ira taka e me’ynob’ yi tuk’a b’ijnusyaj uyajk’o’n?.
  • ¿Tuk’a twa’ inb’utz uk’ub’sena’r ojroner xe’ kapejka?
Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' mujer leyendo.png

Nib’ajner:

Inpejka taka inte’ erachir e ojroner xe’ achekta ejmar:

Arob’syajir

Twa’ tuno’r e pak’ab’ob’ te morwa’r ira, kawaryo’x ke’ tama e jo’ ajk’in a’xin ache’npa inte’ xekmayaj twa’ tuno’r e b’ik’it maxtak xe’ ukojkob’ inte’ ujab’ yi jo’te’ jab’ob’, a’xin aturb’ana e xek’mayaj tu’pater e nichirmok yi te otz’ner ojob’.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Kone’r inwaru’t e ub’syajob’ ira

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' mujer leyendo.png
  • Chi twa’ e ojroner ira?
  • Tuk’a uyaryo’n e ojroner ira?
  • Tya’ twa’ ache’npa e xek’mayaj?
  • Chi uyeb’ta e ojroner ira?

Inpatna nib’ajner: Tzijb’an e ojroner ira tajun yi chen mojrix arob’syaj twa’ ikano kochwa’ ache’npa, nakpat awirse awajkanseyaj yi pejken tu’t e mojr apya’rob’.

Ta nyo’tot: Tama inte’ intajch jun intz’ijb’a inte’ arob’syaj xe’ twa’ uwira nipya’rach ta nyo’tot.

Ink’ajti taka nitata’ twa’ uyajk’e’n inte’ arob’syaj twa’ e ajkanseyaj ne’n intz’ijb’a ta nijun yi tya’ ink’otoy ta nikanwa’r inpejka tu’t e kanseyaj.

E ajkanwa’r uk’ajti kochwa’ u’t e pak’ab’ xe’ ak’ajna ta inte’ k’ajtsaj[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

Establece características del personaje principal de un relato

K’ani twa’ awira, jay e ajkanwa’r una’ta ti’n xe’ ujorir uk’ab’a’ xe’ ak’ab’ajsenpa tama inte’ numer

K’ajti’k inte’ k’ajtsyaj twa’ e ajkanwa’r uya’re ti’n ujorir e k’ab’ob’ xe’ ak’ajna tama inte’ numer.


Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

K’ani twa’ ana’ta chi chi e b’ajxan k’ab’ob’ xe’ achekta tama inte’ k’ajtsaj o’ numer. Twa’ ana’ta ti’n ujorir e k’ab’ob’ xe’ ak’ajna ta inte’ numer k’ani twa’ apejka inyajr o’ cha’yajr e tz’ijb’ayaj.

E Ajkojk wakax

Ta inyajr inkojt, ajkojk wakax, ajk’in ajk’in ani at’ab’ay ta witz’ir twa’ uwe’se uwakax, tama e ch’uyujk’inix, asutpa tu’yotot , a’rwob’ uwakaxob’ , yi umaki’ tama uchikero.

Ta inyajr tya’ war uwe’se uwakaxob’, wa’n tama e witzir xe’ me’yra nojta’ uwa’tar , yi tarex kay a’ru:

- Ojy!, Ojy! ¡takrenen! E b’oj k’ani uk’uxi niwakaxob’; e winikob’ xe’ turob’ ta chinam ajner taka t’ab’ob’ ta k’opot.

Uk’echob’ e tunob’ yi e tyob’ twa’ ukorpesob’ e ajkok, taka uwakax. Tya’ k’otob’, chektob’ uwirob’ ke’ ajkojk wakax intaka ojron, e b’ojb’ ma’chi k’otoy.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (147).png

B’an uche cha’yajr, e pak’ab’ intaka at’ab’ob’, tamar taka ke’ b’ojb’ ma’chi ani ak’otoy.

Ta inte’yx ajk’in, ta chinam cheker kora arwa’r, te ajkojk wakax:

¡Ojy!— ¡Ojy!, ¡takrenen kora! ¡ e b’ojb’ uk’uxi niwakaxob’!, e’ra e’rach ixtoya!.

Tama e ajk’in yaja’ ma’majchi t’ab’ay twa’ atakarna: tuno’rob’ ub’ijnwob’, kochwa’ e winik yaja’ intaka uyusre a’si takarob’.

E b’oj uk’uxi inkojt wakax yi mojr uyakta k’uxem.

E ajkojk wakax, sutpa tzajtaka tama uwakax, tamar taka xe’ k’a’pa k’ujxa. yi ma’taka tamar xe’ me’yra umajres e pak’ab’ob b’ajxan, ma’chi uk’ajti xe’ erachir taka e mojr pak’ab’.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (148).png
Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Inpatna taka nipya’rob’

Kojron tama e numer ira yi nakpat kawaru’t, e ub’syaj xe’ achekta ejmar.

  • ¿Kochwa’ uk’ab’a’ e numer xe’ kapejka?
  • ¿ Tuk’a arak’ ukojko ani e winik?
Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' escribiendo.png
  • ¿ Tya’ ani uwe’se uwakax e ajkojk?
  • ¿Tuk’a uk’ab’a’ e arak’ xe’ uk’uxi e wakax?
  • ¿Chi ujorir e k’ajtsay ira?

Inpatna nib’ajner:

intz’ijb’a ta nijun, e numer xe’ inpejki’x, jay ma’chi ketpa inb’utz ta nyu’t insutpa inpejku’t, nakpat intz’ijb’a e ojroner ta nijun xe’ ma’chi inna’ta tuk’a k’ani che.

E ajkanwa’r una’ta ti’n xe’ ak’ab’ajsena nakpat ta inte’ k’ajtsaj[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

Establece características de los personajes secundarios

K’ani twa’ awira jay e ajkanwa’r una’ta ti’n e mojr k’ab’ob’ xe’ achekta nakpat e b’ajxan k’ab’ob’ xe’ ak’ab’ajsena tama inte’ numer.

Twa’ awira jay e ajkanwa’r una’ta e nakpat k’ab’ob’ xe’ achekta aren twa’ ja’xir utz’ijb’a tama inte’ jun.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Una’ta pejka e jun, yi uk’ajti ti’n e nakpat k’ab’ob’ xe’ achekta tama inte’ k’ajtsyaj.

Uk’ajti tuk’a tuk’a akay anamuy taka e nakpat k’ab’ob’ tama inte’ numer.

E xanb’arob’

Cha’kojt winikob’ axanob’ tu’jor uchijob’, utajwi ub’ob’ ta inte’ uxayjr b’i’r, inkojt a’xin ani ta chinam yi inkojt tu’morwa’r.

Uchijob’ uloxob’ob’, tya’ utajwi ub’ob’, ta b’i’r, yi e inkojt chij a’ru:

  • ¡aktanen innumuy! K’ani twa’ ink’otoy ta noj chinam wa’kchetaka.
  • Yi ne’n k’anix twa’ ink’otoy tama e otot — a’ru e inkojt.
  • Aktanen innumuy! -Arwob’ e cha’kojtob’.

Ixnob’ war atz’ojyob’ yi war arwob’, nakpatix k’otoy inkojt winik xe’ war ani uyub’i tz’ustaka ixtura arob’nob’:

  • Ne’n inb’ijnu xe’ ayan me’yra uneb’eyr twa’ ak’otoy wa’kchetaka, ja’x xe’ twa’ awa’n ta enxejr e b’i’r, twa’ e cha’kojtox uyub’i ixk’otoy tya’ war ixixin.

B’an twa’ ache’npa yi e tz’ojyir o’stanpa, inkojt inkojt, uyub’i ixantes ib’i’r. Cha’yi e winik xe’ inb’ij ujor.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' mujer leyendo.png

Inpatna nib’ajner:

Insutpa inpejku’t e numer ira

Inturan inb’ijnu yi inwaru’t e ub’syajob’ xe’ achekta ejmar.

  • ¿Jay kojt pak’ab’ ak’ab’ajsenpa te numer?
  • ¿Tuk’a twa’ tz’ojyob’ e cha’kojt winikob’?
  • ¿Chi chi atakarsanob’ tama e numer?
Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' escribiendo.png

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ta nijun e numer e ajxanb’arob’ ira yi inche inte’ me’yn xe’ ucheksu e numer.

Intz’ijb’a e ub’syaj ira ta nijun yi inwaru’t.

Nakpta Inwirse nipatna’r e ajkanseyaj.

  • ¿Chi takar axanob’ e ajxanb’arob’ winikob’ xe’ achekta tama e k’ajtsaj?
  • ¿Tuk’a twa’ e pak’ab’ atz’ojyob’?

E ajkanwa’r una’ta uyokir e kanwa’r tama inte’ patna’r[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

Establece secuencias espaciales

Ajkanseyaje’t uk’ani twa’ awira jay e akanwa’r uk’eche a’xin uyokir e kanwa’r tama tuno’r xe’ ne’t war akanse, jay ma’chi k’ani twa’ apojro inte’xy uyokir twa’ tuno’rob’ akanwob’, tya’ awira xe’ inb’utz war uchyob’ xe’ ne’t war akanse, aren inb’utz yar apatna’r.

Kansen yar e b’ik’it maxtak twa’ uyustob’ inb’utz upatna’rob’ tama ukajyesna’r yi tama uk’a’pa’rir.

Pejkan e ojronerob’ taka e ajkanwa’r yi nakpat ko’sta twa’ e maxtak ukanyob’ tuk’a ojroner a’xin b’ajxan.


Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

E ajkanwa’r ukani uyusta e ojronerob’ taka uyokir e u’t tz’ijb’arob’, ti’n ojroner a’xin b’ajxan, b’an twa’ uche tya’ uk’apes uyusta e ojronerob’.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (153).png
Kach’ujki’k e me’yn irob’ kochwa’ turu yi tuk’ot kochwa’ yajal.
Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Kakanwi’k taka e ojronerob’ ira:

E pak’ab’: a’tyob’, awayanob’, awyob’, amokranob’, akuxnob’, arwob’, achonmob’, ab’ixk’ob’, apatnob’, achwob’, atob’, apchob’.

Uyub’i kache ub’an taka e u’t tzikma’r

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (154).png


Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' mujer leyendo.png

Patna’r: Inb’ijnu yi inpatna nib’ajner:

Inb’ijnu tuk’a inche tama tuno’r e ajk’in yi intz’ijb’a ta nijun.

Nakpat u’nsta tuk’a ojroner a’xin b’ajxan yi e mojr xe’ a’xin tu pat, b’an tu k’a’pa’rir.

Sajkan kochwa’ twa’ aturb’a uk’ab’a’.

Ya’ ak’a’pes o’sta irsen awajkanseyaj, jay ib’utz ache.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' dibujando.png

kapatna Komon:

Kacheksu taka inte’ me’yn, ta inte’ noj-jun kochwa’ achekta inte’ yar te’ tya’; akuxpa, ach’i’, ob’oro yi achamay, k’ani twa’ awa’re tuk’ot kochwa’ yaja’.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' casa.png

Inpatna ta nyo’tot:

  • Intz’ijb’a ta nijun tuno’r e patna’r xe’ uche nitu’ tama tuno’r e ajk’in.
  • Nakpat o’sta a’xin tuk’a patna’r uche b’ajxan xe’ a’xin nakpat yi b’an tya’ ak’otoy uk’a’pa’rir e patna’rob’ xe’ uche.
  • K’ani twa’ acheksu tu’t apya’rob’ yi tu’twa’ awajkanseyaj twa’ awira jay war ikano.

E ajkanwa’r una’ta uyokir e ajk’inar[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

Establece secuencias temporales

Erer akanse kochwa’ turu jab’a’rir taka e ajkanwa’rob’ b’an kochwa’ e: Kone’r, sajmi, wartokto, e’raxix, akb’i, cha’b’i, uxi’, a’mb’i, cha’jab’i, yi mojrixix. E’ra inb’utz tama ayan me’yra pak’ab’ ma’chi’x uk’anpesob’.

Tz’ijb’an tama e tz’ijnib’te’ kochwa’ turu uyokir ajk’inar.

Chen kora b’ijnusyaj taka uyokir e ajk’inob’, twa’ e ajkanwa’r una’ta kochwa’ ak’anpespa.

K’ajtin taka e ajkanwa’r inte’ numer tya’ aro’npa tuno’r ojronerob’ xe’ kachekswi’x tichan.

Uyub’i awakta e patna’r ub’an, twa’ uyub’yob’ taka utatob’ mojrix uyokir e ajk’inar.

Aren twa’ uche inte’ tz’ijb’ayaj tya’ uk’anpesob’ e ojroner xe’ uyub’yob’ taka utatob’ tama uyajk’inar e jab’.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

E ajkanwa’r ukani uyokir e ajk’inar.

Una’ta uk’anpes tya’ o’jron taka upya’rob’.


Inkojt ixik

Kone’r a’xin anumuy inte’ nixi’ kilis, cha’yi inkojt ixik, uya’re unoya, inb’ak’ajr che unoya tamar taka ke’ e job’ akilisran ub’an, ma’chi uyub’i ka’ti nakpatix xe’ numuy, utijrs kawe’rir yi kab’aker.

Tar e yaja’, e’raxix inxin intares nija’, e’ra ma’chito’ anumuy e kilis uk’anto uyajk’inar twa’ anumuy.

Tuno’r e ja’ xe’ akerejb’a akb’i k’ani umajka’r twa’ ma’chi akilisran, twa’ uyub’i ko’ychi yi ma’tuk’a kanumer cha’yi unoya e ixik.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' mujer leyendo.png

Inpatna Nib’ajner:

  • Inpejka cha’yajr e tz’ijb’ayaj xe’ turu tichan.
  • Intz’ijb’a ta nijun.
  • Inxab’i tuno’r uyokir e ajk’inar xe’ intajwi tama e tz’ijb’ayaj xe’ inpejki’x.

Utajwi uyokir e ojroner[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

Realiza inferencias

K’ani irna’r jay tama e kanseyaj xe’ war ache’npa e ajkanwa’r war ucha’mi yi war ub’ijnu tama uyokir e ojroner xe’ war akanse.

K’ani twa’ awira jay maja’x intaka war utz’ijb’a tama jun yi ma’chi utajwi uyokir e kanwa’r.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' escribiendo.png

E ajkanwa’r ukani kochwa’ twa’ utajwi uyokir tante’ ojroner una’ta uyajk’u ub’ijnusyaj tama inte’ ojroner xe’ war ukani.

Kak’ajti taka taka e ajkanseyaj, twa’ upejku’t inte’ pejksaj; b’an kochwa’ e’ra.

Nakpat katz’ijb’a ti kajun

El k’ajk

E Miguel yi e Pedro ayan ani me’yra uyak’achob’, tuno’r e ajk’in ani uwe’se, uch’aki ani ub’an e si’ twa’ ut’oryob’ e k’ajk twa’ ub’ajnob’ upob’.

Ta inyajr e ch’om maxtak, kay a’syob’ taka e k’ajk xe’ ut’oryob’. Nakpat xe’ k’a’pa asyob’ taka e k’ajk uwirob’ uyak’achob’ xe’ k’a’pa tob’ob’ umen e b’ajk’ut.

Uyotot war ani apuruy, e Miguel yi e Pedro lok’oy ajnyob’ ub’an, taka e ak’ach najtir.

E otot puruy tamar taka kochwa’ e ja’ ma’tuk’a, tuno’r e arak’ k’a’pa chamay umen e wina’r, e otot puruy umen xe’ war asyob’ taka e k’ajk.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' mujer leyendo.png

Inpatna nib’ajner:

Nakpat xe’ inpejki’x e numer xe’ turu tichan, inwaru’t e ub’syajob’ xe’ achekta ejmar tama nijun.

  1. ¿Tuk’a uk’ab’ob’ e ch’om maxtak xe’ ak’ab’ajsenpa tama e numer xe’ kapejku’t?
  2. ¿Tuk’a ab’ijnu tama e numer xe’ apejku’t?
  3. ¿Tu’ka kanseyaj uyajk’e’t e numer ira?.
  4. ¿ Tuk’a twa’ merer ka’si taka e k’ajk’?.

Una’ta kochwa’ ak’otoy ak’a’pa e kanwa’r[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

Establece conclusiones

Tama tuno’r patna’r xe’ ne’t awakta taka e ajkanwa’r, uk’ani twa’ awira jay war ulok’se uyokir ub’ijnusyaj tama e patna’r xe’ uche.

E’ra uyub’i ache’npa tz’ijb’ab’ir u’t o’ k’ajtb’ir u’t tama inte’ k’ajtsaj o’ numer xe’ anumuy tama kab’ixirar.

K’a’jtin taka e ajkanwa’r inte’ numer xe’ anumuy tya’ turu o’ tama inte’xy ojroner.

chen e patna’r ub’an twa’ upojrob’ tama e tzejpjun o taka ajk’oter pak’ab’ xe’ una’tob’ kochwa’ e uchekta’r e ch’ortyob’.

K’ajtin twa’ utz’ijb’ tu’junob’ yi utz’ijb’ikob’ uxte’ b’ijnusyaj xe’ ub’ijnwob’ tama uchekta’r e Ch’ortyob’.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

E ajkanwa’r una’ta uyajk’u ub’ijnusyaj tante’ tz’ijb’ayaj pejk jun xe’ uche.

Una’ta ti’n uk’a’pa’rir e ojroner xe’ war upejka.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (159).png
Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Inpatna nib’ajner:

  • Intz’ijb’a ta nijun e ojroner xe’ ma’chi inna’ta tuk’a k’ani che.
  • Insajkan te’sajknib’ ojroner o’ taka e ajna’tanyaj pak’ab’ yi taka nitatob’, twa’ inna’ta uyokir e ojronerob’.
  • Nakpat inwirse e ajkanseyaj

Uk’anpes e tzejpjun twa’ upojro mojr kanwa’r[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

Utiliza de obras de consulta y otras obras de referencia

Kansen e maxtak kochwa’ uk’anpes e tzejpjunob’, e tz’ijb’ xe’ turu tu‘yuxinar, tuno’r uyokir xe’ uk’eche tama e sakmayaj yi kochwa’ twa’ akay akay usikb’ob’ tuno’rxi’x kanwa’r twa’ una’tanwa’rob

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Ub’in taka e ajkanseyaj jay ayan tuk’a ma’chi ketpa ta ajor.

Turb’an ab’a twa’ akani kochwa’ twa’ ak’anpes e tzejpjunob’ taka awajkanseyaj

Kanwe’n awajk’u ab’ijnusyaj ta inte’ pejkjun xe’ ache.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' escribiendo.png

Inpatna nib’ajner:

  • Nib’ajner inxin ta t’ab’esnib’jun yi inpojro kochwa’ chekta e winik tu’jor e rum
  • Intz’ijb’a ta nijun yi inwirse e ajkanseyaj.
  • Ta inte’yx jun intz’ijb’a a’xin inte’ chuchu’ ojroner tama uchekta’r e winik.
  • Nakpat intz’ijb’a taka niwojroner xe’ ne’n inb’ijnu tama uchekta’r winik tu’jor e rum.
Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (161).png

Uk’anpes e tz’ijb’ab’ir jun xe’ alok’esna[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

Utiliza publicaciones periódicas: periódico, semanario, boletín, revista, revistas especializadas

Kansen e maxtak kochwa’ uk’anpes e junob’ xe’ akay achojna ajk’in ajk’in taka me’ya tz’ijb’ayaj.

  • Ajk’un tuno’r ana’tanwa’r tama uk’anpesna’r e tz’ijb’ab’ir junob’.
  • Kansen e maxtak kochwa’ twa’ uk’anpes e tz’ijb’ab’ir junob’ tama inte’ sajkmayaj.
  • K’anpes e jun xe’ uk’ab’a’ kayuxinar .
Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (162).png

Ukani uk’anpes e junob’ xe’ ukojko me’yra tz’ijb’ayaj.

  • Akano usajka me’yra kanwa’rob’ tama e junob’ xe’ che’npi’x ti kawojroner.
  • Una’ta tuk’a twa’ uk’anpes e tz’ijb’ayajob’.
Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Chankojto’n kapatna:

  • Taka nipya’rob’ intz’ijb’a inte’ jun tya’ achekta upatna’rir yi, utwa’chir ub’ixirar e ixiktak, uyub’i ak’anpes e jun xe’ uk’ab’a’ kayuxinar, ub’ijrar te 169 tu’pater b’ojb’ir ixiktak, twa’ ana’ta utwa’chir xe’ ukojkob’ tama ub’ixirarob’.
  • Nakpat k’ajtin tu’t apya’rob’ xe’ war akanwob’ takare’t yi taka e ajkanseyaj.
  • Taka e ajkanseyaj o’stan inte’ jun, tya’ achekta tuno’r e inb’utzir xe’ ne’t ak’ani acheksu tu’pater e ixik.
  • Xurik tama e jun tya’ achektob’ ume’yn e ajpatna’rob’ ixiktak, yi takb’un ta inte’ jun nojta’, ajk’un ab’ijnusyaj tama e me’ynob’ yi tuk’a uyub’i kache twa’ acheksunar utwa’chir e ixiktak.

Upejksaj e chuchu’ ojronerob’ xe’ inb’utz[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

Lectura de párrafos, relato corto, consejos, resúmenes, leyenda, biografía

Kansen upejka e tz’ijb’ayaj xe’ inb’utz taka e ajkanwa’rob’.

K’ajtin taka e ajkanwa’rob’ chuchu’ ojronerob’ xe’ uyakta me’yra b’ijnusyaj.

Irsen ta inte’ jun kochwa’ twa’ ukanyob’ uchu’resob’ tz’ijb’ayajob’ tama inte’ k’ajtsaj. Kansen ub’an kochwa’ twa’ uyusta uchekta’rir ub’ixirar unumer e pak’ab’.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Akani apejku’t e chuchu’ ojronerob’ xe’ inb’utz b’an kochwa’ e k’ub’seyaj, numerob’, k’ajtsaj.

Patna’r:

Inpejka e chuchu’ ojronerob’ xe’ achekta ejmar.

Nakpat intz’ijb’a ta nijun.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

E kanseyaj te Ch’orti’

Ukanwa’r tama kawojroner uyajk’o’n me’yra na’tanyaj, katuran taka inte’ inb’utzir tama uyototir e kanseyaj, no’n katza’y tamar taka ke’ kawajkanseyaj tama kawojroner ukansyo’n, tar ixto no’n katza’y me’yra.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (165).png

E tz’unun

Yar e mut xe’ uk’ab’a’ tz’unun kawira ach’u’wanob’ tama e nichirob’ utz’wob’ e chab’ tamar, yixto e’ra ja’x ub’ixirar e yar e mut ira, b’an aktana umen e katata’.

Cheke ja’xir ketpa twa’ uyuch’i e chab’ tamar taka ke’ uk’ub’se e Katata’ tya’ eb’tana i’xin uche inte’ sakarb’ir xe’ arena umen e katata’, ja’xir wa’kchetaka a‘xin yi wa’kchetaka tari taka e eb’tayaj, ob’ya’n a’yi, tar ixto aktana kochwa’ yaja’.



Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (166.1).png

K’ub’seyajir

E tze’ner, inb’utz, Ja’x kochwa’ uwarar e k’in.
Me’yra ik’ar xe’ b’ojb’ir,
Ja’x inte’ tz’akoner xe’ inb’utz
Ja’x e b’ixirar twa’ inkojt pak’ab’.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (166).png

Komon taka e ajkanseyaj: Ko’sta mojr ojronerob’ yi katz’ijb’a ti kajun.

Kame’ynes e k’ajtsaj xe’ kache.

Tz’ustaka inpejka e arob’saj yi e k’ay[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' enseñando.png

Lectura oral y silenciosa de poemas y cantos

B’ajxan ajk’un uyokir kochwa’ twa’ ache’npa e pejksaj tama e arob’saj yi e k’ay.

K’ani twa’ awaryob’ tuk’ot twa’ uche’npa e’ra tz’utstaka, tuk’a ub’ijnusyaj upejkna’r e jun taka e unak’u’tob’ yi tuk’a twa’ ache’npa e pejksaj arob’ir arob’ir.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' leyendo.png

Ukani tuk’a twa’ akay ache’npa e pejksaj tz’ustaka yi xe’ arob’ir u’t.

Jay ayan tuk’a ma’chi ketpa ta jor sutpen o’yb’i taka e ajkanseyaj.

Kansen ab’a twa’ ache e arob’saj yi e k’ay.

Inpatna nib’ajner:

Ch’ama inte’ tzejpjun yi pojron inte’ k’ajtsaj yi arob’ir u’t pejku’t. nakpat tz’ustaka apejku’t taka nak’u’t. Tya’ achi’x e’ra, tz’ijb’an ta jun xe’ ketpa ta ajor. Irsen e ajkanseyaj yi taka apya’r ajkanwa’r.

Nuestro idioma en la escuela - Ch'orti' p (167).png

Referencias[editar | editar código]

  1. Ajtz’ijb’: Kerry M. Hull
  2. (Kerry, 2003)

En gramática, se entiende por oración a la estructura que está formada por sujeto y predicado. Una oración transmite una idea completa.