Cambios

Busca en cnbGuatemala con Google

sin resumen de edición
Línea 2: Línea 2:  
{{DISPLAYTITLE:Swach’ kojtakan el yet’ sub’ojal~manh ajltakok skuyan stzolalil kuywajum sti’ yik Chuj (Reconocimiento y sensibilización gramatical)}}
 
{{DISPLAYTITLE:Swach’ kojtakan el yet’ sub’ojal~manh ajltakok skuyan stzolalil kuywajum sti’ yik Chuj (Reconocimiento y sensibilización gramatical)}}
 
__TOC__
 
__TOC__
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(47).png|center|400px]]
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(47).png|center|250px]]
    
==Tastak tz’elk’och sb’o’i==
 
==Tastak tz’elk’och sb’o’i==
Línea 9: Línea 9:  
#Sek jelan tz’aj heb’ kotak ix yet’ heb’ kotak winak unin sk’anlb’an stzolalil stzib’chaj koti’ Chuj.
 
#Sek jelan tz’aj heb’ kotak ix yet’ heb’ kotak winak unin sk’anlb’an stzolalil stzib’chaj koti’ Chuj.
   −
==Tas skutej kok’anan juntzanh stzolalil kotz’ib’an t’a koti’, juntzanh sk’anchaj ichok t’a sk’exulok~sjel b’i’al, Sk’exulok~sjel b’i’al oxe’ t’a yik junhej junok anima, oxe pax t’a b’aj tzijtum~tilwal heb’ ichok tzolnab’il kotz’ib’an koti’~kiti’.==
+
==Tas skutej kok’anan juntzanh stzolalil kotz’ib’an t’a koti’, juntzanh sk’anchaj ichok t’a sk’exulok~sjel b’i’al, Sk’exulok~sjel b’i’al oxe’ t’a yik junhej junok anima, oxe pax t’a b’aj tzijtum~tilwal heb’ ichok tzolnab’il kotz’ib’an koti’~kiti’==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
''Uso de los pronombres personales, personas gramaticales: tres del singular, tres del plural.''  
 
''Uso de los pronombres personales, personas gramaticales: tres del singular, tres del plural.''  
Línea 16: Línea 16:  
Oxe’ t’a b’aj tzijtum~tilwal skal chi’, oxe pax t’a b’a junnhej tz’aj kalani, wach’okab’i skok’ayb’ej~tzkikuy juntzanh~juntzo’nh tik yet’ heb’ unin.
 
Oxe’ t’a b’aj tzijtum~tilwal skal chi’, oxe pax t’a b’a junnhej tz’aj kalani, wach’okab’i skok’ayb’ej~tzkikuy juntzanh~juntzo’nh tik yet’ heb’ unin.
   −
{|style="width:50%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
+
{|style="width:40%;  margin:1em auto 1em auto"
 
|-
 
|-
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
Línea 40: Línea 40:  
|}
 
|}
   −
==Ha b’ial yet’ smakanhil tz’aj sik’chaji Smakanhil, sjeljunb’ahil kalan el juntzanh sb’i’al yet’ sk’exulok b’i’al.==
+
==Ha b’ial yet’ smakanhil tz’aj sik’chaji Smakanhil, sjeljunb’ahil kalan el juntzanh sb’i’al yet’ sk’exulok b’i’al==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
+
''Los sustantivos y su clasificación: Conjugación de los sustantivos con las seis personas gramaticales.''
Los sustantivos y su clasificación: Conjugación de los sustantivos con las seis personas gramaticales.  
      
'''Ha b’i’al yet’ smakanhil~mach tz’ika’ani.'''
 
'''Ha b’i’al yet’ smakanhil~mach tz’ika’ani.'''
   −
{|style="width:50%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto; clear:both"
+
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto; clear:both"
 
|-
 
|-
 
|style="width:33%; line-height:14px;"|
 
|style="width:33%; line-height:14px;"|
Línea 70: Línea 69:  
'''Kila’ tastak tz’aj kalani, yet’ juntzanh sk’exanhil kalan tik ma yet’ wakwanh yanimahil ay yiko’.'''
 
'''Kila’ tastak tz’aj kalani, yet’ juntzanh sk’exanhil kalan tik ma yet’ wakwanh yanimahil ay yiko’.'''
   −
{|style="width:50%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto; clear:both;"
+
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto; clear:both;"
 
|-
 
|-
 
|style="width:33%; line-height:14px;"|
 
|style="width:33%; line-height:14px;"|
Línea 104: Línea 103:  
yuk’ab’
 
yuk’ab’
   −
|style="width:33%;"|
+
|style="width:33%; line-height:14px;"|
    
'''pat'''
 
'''pat'''
Línea 122: Línea 121:  
|}
 
|}
   −
{|style="width:50%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto; clear:both"
+
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto; clear:both"
 
|-
 
|-
 
|style="width:33%; line-height:14px;"|
 
|style="width:33%; line-height:14px;"|
Línea 156: Línea 155:  
sk’apak heb’
 
sk’apak heb’
   −
|style="width:33%;"|
+
|style="width:33%; line-height:14px;"|
    
'''ich'''
 
'''ich'''
Línea 179: Línea 178:       −
{|style="width:50%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto; clear:both"
+
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto; clear:both"
 
|-
 
|-
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
Línea 202: Línea 201:  
|}
 
|}
   −
{|style="width:50%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
+
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
 
|-
 
|-
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
Línea 223: Línea 222:  
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(51.2).png|center|180px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(51.2).png|center|180px]]
 
|}
 
|}
<div style="width:40%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto; clear:both">
+
<div style="width:80%; margin:1em auto 1em auto; clear:both">
   −
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(52).png|center|420px]]
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(52).png|center|450px]]
    
{|style="width:50%;margin:1em auto 1em auto"
 
{|style="width:50%;margin:1em auto 1em auto"
Línea 265: Línea 264:  
==Tzanh b’i’al masanil et’b’il ochi==
 
==Tzanh b’i’al masanil et’b’il ochi==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
+
''Sustantivos siempre poseídos. Uso de los prefijos que indican posesión; prefijos sin independencia morfológica.''
Sustantivos siempre poseídos. Uso de los prefijos que indican posesión; prefijos sin independencia morfológica.
   
   
 
   
 
Ha junxo tzolalil ti’ tik, ay junxo majan b’i ma sk’exulok~sjel b’i sk’anchaji. Sk’annub’al, sk’exulok b’i, sch’oxan eli to et’b’ilnhej ochi. Haton juntik jun etb’ilnhej ochi max yallaj spojan sb’a ha tz’alchaji. Icha tik :  
 
Ha junxo tzolalil ti’ tik, ay junxo majan b’i ma sk’exulok~sjel b’i sk’anchaji. Sk’annub’al, sk’exulok b’i, sch’oxan eli to et’b’ilnhej ochi. Haton juntik jun etb’ilnhej ochi max yallaj spojan sb’a ha tz’alchaji. Icha tik :  
   −
Yanhil, yal, yilji~yilxi, smoj, yelaw, smay.  
+
Yanhil, yal, yilji~yilxi, smoj, yelaw, smay.
   −
==Skilan pax junxo makanh skuynab’il unin tik, haton sk’annab’il, junk’ajan tz’akub’ lolonel etb’ilnhej ochi t’a b’i’al, syam och t’a juntzanh yechel tz’ib’ yik chuj juntzanh max tak’wi xch’okojil.==
+
==Skilan pax junxo makanh skuynab’il unin tik, haton sk’annab’il, junk’ajan tz’akub’ lolonel etb’ilnhej ochi t’a b’i’al, syam och t’a juntzanh yechel tz’ib’ yik chuj juntzanh max tak’wi xch’okojil==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
    
Uso de prefijos que indican posesión para sustantivos que empiezan con una consonante.
 
Uso de prefijos que indican posesión para sustantivos que empiezan con una consonante.
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
{|style="width:50%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto; clear:both"
+
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto;"
 
|-
 
|-
 
|style="width:25%; line-height:14px;"|
 
|style="width:25%; line-height:14px;"|
Línea 296: Línea 294:     
|style="width:25%; line-height:14px;"|
 
|style="width:25%; line-height:14px;"|
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(53.1).png|center|200px]]
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(49.3).png|center|175px]]
 
|style="width:25%; line-height:14px;"|
 
|style="width:25%; line-height:14px;"|
   Línea 318: Línea 316:  
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
   −
<div style="width:50%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto">
+
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
 
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
 
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
 
|-
 
|-
Línea 375: Línea 373:  
Te wach’ tzasaynhej jantak juntzanh tz’ilchaj t’a yol koti’, tzach’oxan yil heb’ tzakuyu’.
 
Te wach’ tzasaynhej jantak juntzanh tz’ilchaj t’a yol koti’, tzach’oxan yil heb’ tzakuyu’.
   −
==Kokuyek juntzanhxo kuynab’il yik koti’, haton sk’annab’il, junk’ajan tz’akub’ lolonel etb’ilnhej ochi t’a b’i’al, syam och t’a juntzanh yechel tz’ib’ yik chuj stak’wi t’a xch’okojil, ma juntzanh stak’wi yol koti’.==
+
==Kokuyek juntzanhxo kuynab’il yik koti’, haton sk’annab’il, junk’ajan tz’akub’ lolonel etb’ilnhej ochi t’a b’i’al, syam och t’a juntzanh yechel tz’ib’ yik chuj stak’wi t’a xch’okojil, ma juntzanh stak’wi yol koti’==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Uso de prefijos que indican posesión para sustantivos que empiezan con una vocal.''
   −
Uso de prefijos que indican posesión para sustantivos que empiezan con una vocal.
+
{|style="width:30%; margin:1em auto 1em auto; clear:both"
 
  −
{|style="width:30%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto; clear:both"
   
|-
 
|-
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
Línea 414: Línea 411:  
|}
 
|}
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
{|style="width:45%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto; clear:both"
+
 
 +
{|style="width:45%; margin:1em auto 1em auto; clear:both"
 
|-
 
|-
 
|style="width:15%; line-height:14px;"|
 
|style="width:15%; line-height:14px;"|
Línea 449: Línea 447:  
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
   −
<div style="width:50%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto; clear:both">
+
 
 +
<div style="width:47%; margin:1em auto 1em auto;">
 
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
 
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
 
|-
 
|-
Línea 510: Línea 509:  
</div>
 
</div>
   −
==Juntzanh b’i’al manh et’b’ilok ochi.==
+
==Juntzanh b’i’al manh et’b’ilok ochi==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
+
''Sustantivos nunca poseídos.''
Sustantivos nunca poseídos.  
   
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(57).png|center|470px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(57).png|center|470px]]
 
Haton junxo tzolalil koti’ tik, max stak’laj kalani, ma kikan/kika’ani ma komakanh kikok yujto silab’ yajkan yuj winh aj yol yib’anh k’inal tik. Haton juntzanh tik:  
 
Haton junxo tzolalil koti’ tik, max stak’laj kalani, ma kikan/kika’ani ma komakanh kikok yujto silab’ yajkan yuj winh aj yol yib’anh k’inal tik. Haton juntzanh tik:  
Línea 521: Línea 519:  
==Juntzanh b’i’al tik, max kexwilaj~ma tzjelmji t’a yib’al, hanheja yelk’ochi==
 
==Juntzanh b’i’al tik, max kexwilaj~ma tzjelmji t’a yib’al, hanheja yelk’ochi==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
+
''Sustantivos invariables''
Sustantivos invariables
   
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
'''Wach’okab’i, skosayek jantak tz’ilchaj t’a koti’ Chuj, skok’ayb’anek
 
'''Wach’okab’i, skosayek jantak tz’ilchaj t’a koti’ Chuj, skok’ayb’anek
 
'''
 
'''
   −
{|style="width:50%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
+
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
 
|-
 
|-
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
Línea 545: Línea 542:  
|}
 
|}
   −
{|style="width:50%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
+
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
 
|-
 
|-
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
Línea 585: Línea 582:  
Skob’o’ek jantak juntzanhxo tz’ilchaj t’a koti’ Chuj tik.
 
Skob’o’ek jantak juntzanhxo tz’ilchaj t’a koti’ Chuj tik.
   −
==Ha jun b’i’al sk’exwi eli.==
+
==Ha jun b’i’al sk’exwi eli==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
Sustantivos supletivos.  
+
''Sustantivos supletivos.''
    
Haton juntzanh b’i’al, yik etb’il ochi, ay jun yib’al skexwi tzik’jib’al chi’, ha t’a koti’ chuj tik, hanhej b’i’al wa’il yet’ nha.
 
Haton juntzanh b’i’al, yik etb’il ochi, ay jun yib’al skexwi tzik’jib’al chi’, ha t’a koti’ chuj tik, hanhej b’i’al wa’il yet’ nha.
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
   −
{|style="width:45%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
+
{|style="width:45%; margin:1em auto 1em auto"
 
|-
 
|-
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
    
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(59.1).png|center|150px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(59.1).png|center|150px]]
 +
<center>
 +
'''Wa’íl'''
    +
Wo’och
   −
:::::'''Wa’íl'''
+
Ho’och
 
  −
:::::Wo’och
  −
 
  −
:::::Ho’och
     −
:::::Yo’och
+
Yo’och
   −
:::::Heyo’och
+
Heyo’och
 +
</center>
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
    
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(59.2).png|center|290px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(59.2).png|center|290px]]
 +
<center>
 +
'''Nha/pat'''
    +
watut
   −
:::::'''Nha/pat'''
+
hatut
   −
:::::watut
+
yatut
   −
:::::hatut
+
heyatut
 
+
</center>
:::::yatut
  −
 
  −
:::::heyatut
   
|}
 
|}
    
==Tzanh b’i’al yik tz’akwub’~stz’akub’==
 
==Tzanh b’i’al yik tz’akwub’~stz’akub’==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]  
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]  
Sustantivos agregativos  
+
''Sustantivos agregativos''
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
'''Haton juntzanh ha yik ch’ok b’i’al tik tz’ak’an tz’akwi b’i’an, ichok juntzanh skil yalanh tik. Haton juntzanh tik: al yet’ il'''
 
'''Haton juntzanh ha yik ch’ok b’i’al tik tz’ak’an tz’akwi b’i’an, ichok juntzanh skil yalanh tik. Haton juntzanh tik: al yet’ il'''
   −
{|style="width:37%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
+
{|style="width:37%; margin:1em auto 1em auto"
 
|-
 
|-
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
 
|style="width:50%; line-height:14px;"|
Línea 662: Línea 659:  
Yet’ junok ch’anh hu’um tz’ib’ab’il t’a koti’, skosay elta juntzanhxo tik sko te’ ilej eli.
 
Yet’ junok ch’anh hu’um tz’ib’ab’il t’a koti’, skosay elta juntzanhxo tik sko te’ ilej eli.
   −
==B’i’al ay yalan yik yet’ juntzanhxo.==
+
==B’i’al ay yalan yik yet’ juntzanhxo==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
+
''Sustantivos relacionales''
Sustantivos relacionales
   
   
 
   
 
Ha juntzanh b’i’al tik, etb’ilnhej ochi, ixta kuchu yujto syal b’aj ay yalan yik yet’ juntzanhxo stz’aknub’al tz’akan nab’en.  
 
Ha juntzanh b’i’al tik, etb’ilnhej ochi, ixta kuchu yujto syal b’aj ay yalan yik yet’ juntzanhxo stz’aknub’al tz’akan nab’en.  
Línea 675: Línea 671:  
Wu’uj, hu’uj~ho’oj. Yu’uj, ku’uj, heyu’uj, yuj heb’  
 
Wu’uj, hu’uj~ho’oj. Yu’uj, ku’uj, heyu’uj, yuj heb’  
   −
T’ayin, wet’ok.  
+
T’ayin, wet’ok.
   −
==Juntzanh b’i’al hato syala tas yaji, sb’o’i.==  
+
==Juntzanh b’i’al hato syala tas yaji, sb’o’i==  
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Sustantivos según composición''
   −
Sustantivos según composición
+
''Sustantivos compuestos''
 
  −
Sustantivos compuestos  
     −
<div style="width:50%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto">
+
<div style="width:75%; margin:1em auto 1em auto">
 
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
 
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
 
|-
 
|-
Línea 696: Línea 691:  
|style="width:20%; line-height:14px;"|
 
|style="width:20%; line-height:14px;"|
   −
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(61.1).png|center|100px]]
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(61.1).png|right|100px]]
 +
<center>'''pajchak'''</center>
 
|}
 
|}
   Línea 721: Línea 717:  
kil jantakokxo.
 
kil jantakokxo.
 
|style="width:20%; line-height:14px;"|
 
|style="width:20%; line-height:14px;"|
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(61.2).png|center|200px]]
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(61.2).png|right|200px]]
 +
<center>'''chakis'''</center>
 
|}
 
|}
 
</div>
 
</div>
   −
{|style="width:50%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
+
<poem>
|-
+
:Aj-te’
|style="width:33%; line-height:14px;"|
+
:Ak’-te’
Aj-te’
+
:Yax-che’ew
 
+
:Sak-b’at
Ak’-te’
+
:Yax-chan
 
+
:Yax-nhab’
Yax-che’ew
+
:Yol-te’
 
+
:Xuk’-te’
Sak-b’at
+
:Sam-k’e’en
 
+
:Yol-cha’anh
Yax-chan
+
:-chimk’uhalil
 
+
:Paj-k’ak’
Yax-nhab’
+
:Paj-chak
|style="width:33%; line-height:14px;"|
+
:Chak-is
Yol-te’
+
:Kowach’ sayejek kil
 
+
:jantakokxo
Xuk’-te’
+
</poem>
 
  −
Sam-k’e’en
  −
 
  −
Yol-cha’anh
  −
 
  −
-chimk’uhalil
  −
|style="width:33%; line-height:14px;"|
  −
Paj-k’ak’
  −
 
  −
Paj-chak
  −
 
  −
Chak-is
  −
 
  −
Kowach’ sayejek kil
  −
 
  −
jantakokxo
  −
|}
      
==juntzanh b’i’al xanxoyak’ani~niwan yaji==
 
==juntzanh b’i’al xanxoyak’ani~niwan yaji==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]  
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]  
Sustantivos complejos
+
''Sustantivos complejos''
 
   
 
   
 
Haton juntzanh tik, chab’ yib’al heb’ pojan tz’aj stz’ib’aj heb’, wach’chum~wach’xam junnhej snab’enal chi’, yujto chab’ oxe tz’aj syaman sb’a jun nab’en syal chi’  
 
Haton juntzanh tik, chab’ yib’al heb’ pojan tz’aj stz’ib’aj heb’, wach’chum~wach’xam junnhej snab’enal chi’, yujto chab’ oxe tz’aj syaman sb’a jun nab’en syal chi’  
   −
{|style="width:50%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
+
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
 
|-
 
|-
 
|style="width:33%; line-height:14px;"|
 
|style="width:33%; line-height:14px;"|
Línea 799: Línea 779:  
==B’i’al t’a B’i’al==
 
==B’i’al t’a B’i’al==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
+
''Sustantivos de sustantivos.''
Sustantivos de sustantivos.  
      
Chab’ b’i’al tz’alan~tzaln jun nab’en, ha jun b’ab’el b’i’al chi’, etb’il och yuj jun xchab’il chi’, ha b’aj tz’alchaj och junok anima yet’ tz’ik’chaj och sb’isul ixtota’ tz’och xchab’il b’i’al chi’. Icha tik:
 
Chab’ b’i’al tz’alan~tzaln jun nab’en, ha jun b’ab’el b’i’al chi’, etb’il och yuj jun xchab’il chi’, ha b’aj tz’alchaj och junok anima yet’ tz’ik’chaj och sb’isul ixtota’ tz’och xchab’il b’i’al chi’. Icha tik:
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
{|style="width:50%; border: 2px  solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
+
{|style="width:60%; margin:1em auto 1em auto"
 
|-
 
|-
|style="width:33%; line-height:14px;"|
+
|style="width:30%; line-height:14px;"|
 
Yiximal ok  
 
Yiximal ok  
   Línea 826: Línea 805:     
Yak’ xanhab’
 
Yak’ xanhab’
|style="width:33%; line-height:14px;"|
+
|style="width:60%; line-height:14px;"|
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(63.1).png|center|230px]]
+
<center>
|style="width:33%; line-height:14px;"|
+
<gallery widths=150px heights=150px>
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(63.2).png|center|130px]]
+
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(63.1).png
 +
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(63.2).png
 +
</gallery>
 +
</center>
 
|}
 
|}
   Línea 838: Línea 820:  
==B’i’al yet’ junxo b’i’al==
 
==B’i’al yet’ junxo b’i’al==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
Sustantivos más sustantivos  
+
''Sustantivos más sustantivos''
    
Haton junxo stzolalil yaj yik koti’ tik, ha yik chab’ b’i’al tz’ak’an el jun nab’en.  
 
Haton junxo stzolalil yaj yik koti’ tik, ha yik chab’ b’i’al tz’ak’an el jun nab’en.  
Línea 860: Línea 842:     
Ko’b’o’ek junok yune’ ik’ti’ yet’ok, chab’ t’ilanh skob’o’, ma tas syal winh kok’ayb’umal.
 
Ko’b’o’ek junok yune’ ik’ti’ yet’ok, chab’ t’ilanh skob’o’, ma tas syal winh kok’ayb’umal.
         
==B’i’al tzanh max killaj/ juntzo’nh b’I matzlaj kila’==
 
==B’i’al tzanh max killaj/ juntzo’nh b’I matzlaj kila’==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
Sustantivos abstractos  
+
''Sustantivos abstractos''
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
Haton juntzanh sb’i’al tik, chajtil yilji, yab’ji, junok tas palta max killaj.  
 
Haton juntzanh sb’i’al tik, chajtil yilji, yab’ji, junok tas palta max killaj.  
    
<poem>
 
<poem>
Xchi’al  
+
:Xchi’al  
Swach’il  
+
:Swach’il  
Sk’a’il  
+
:Sk’a’il  
Sk’unal  
+
:Sk’unal  
yik’al  
+
:yik’al  
sawenal  
+
:sawenal  
spixanil
+
:spixanil
 
</poem>
 
</poem>
 
   
 
   
Línea 887: Línea 868:  
==Tzanh sk’ulaji~tastak tzuji ma tzk’axwi ek’ a junokxo mach==
 
==Tzanh sk’ulaji~tastak tzuji ma tzk’axwi ek’ a junokxo mach==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
Los verbos. Verbos intransitivos
+
''Los verbos. Verbos intransitivos''
 
   
 
   
 
Ha juntzanh sk’ulaj tik, haton xch’oxan juntzanh skulaji t’a junnhej junok tas tz’och lockan ma tzk’axwi a junokxo mach.  
 
Ha juntzanh sk’ulaj tik, haton xch’oxan juntzanh skulaji t’a junnhej junok tas tz’och lockan ma tzk’axwi a junokxo mach.  
Línea 902: Línea 883:  
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(66).png|center|330px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(66).png|center|330px]]
   −
==Tastak skutej kok’ulan~kib’on t’a jun makanh kuynab’il max~ma tzk’axwi a junokxo mach.==
+
==Tastak skutej kok’ulan~kib’on t’a jun makanh kuynab’il max~ma tzk’axwi a junokxo mach==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
Conjugación de verbos intransitivos.
+
''Conjugación de verbos intransitivos.''
   −
{|style="width:50%; border: 2px solid #808080; border-radius: 7px; margin:1em auto 1em auto"
+
{|style="width:50%;  margin:1em auto 1em auto"
 
|-
 
|-
 
|style="width:20%; line-height:14px;"|
 
|style="width:20%; line-height:14px;"|
Línea 1006: Línea 987:     
==Yib’al lolonel xch’oxan el k’u ak’wal, yet’ junok tas chajtil yaji==
 
==Yib’al lolonel xch’oxan el k’u ak’wal, yet’ junok tas chajtil yaji==
Marcadores de tiempo y aspecto  
+
''Marcadores de tiempo y aspecto''
Ol, tz, Ix, X, S,  
+
 
 +
'''Ol, tz, Ix, X, S,'''
 +
 
Ha juntzanh tik skosay kil t’a junok yune’ ik’ti’ skokuyu, skojut yalanh b’ajtak ay och juntzanh tik.  
 
Ha juntzanh tik skosay kil t’a junok yune’ ik’ti’ skokuyu, skojut yalanh b’ajtak ay och juntzanh tik.  
 +
 
Tas yuj ha tz’alani to ha ch’oxan eli janik’ sk’ulaj tzanh wan kalani ma chajtil yaji.  
 
Tas yuj ha tz’alani to ha ch’oxan eli janik’ sk’ulaj tzanh wan kalani ma chajtil yaji.  
Tato tikne’ik wan kok’ulan junok tas ha TZ ma ay b’aj sk’exwi yuj S skok’ana.  
+
 
Tato ek’nakb’ati skok’an IX ma ay b’aj sk’exwi yuj X  
+
Tato tikne’ik wan kok’ulan junok tas ha '''TZ''' ma ay b’aj sk’exwi yuj '''S''' skok’ana.  
Haxo ta olujok, skok’an OL ma ay b’aj sk’exwaj t’a OJ  
+
 
 +
Tato ek’nakb’ati skok’an '''IX''' ma ay b’aj sk’exwi yuj '''X'''
 +
 
 +
Haxo ta olujok, skok’an '''OL''' ma ay b’aj sk’exwaj t’a '''OJ'''
 +
 
Ha juntzanh tik skosay kil t’a junok yune’ ik’ti’ skokuyu, skojut’an yalanh b’ajtak ay och juntzanh tik.  
 
Ha juntzanh tik skosay kil t’a junok yune’ ik’ti’ skokuyu, skojut’an yalanh b’ajtak ay och juntzanh tik.  
 +
 
Kob’o’ek tz’akan nab’en skojut’anek yalanh tastak b’aj ay och juntzanh wan kokuyan tik.  
 
Kob’o’ek tz’akan nab’en skojut’anek yalanh tastak b’aj ay och juntzanh wan kokuyan tik.  
3.19 Tastak sk’ulaj~tzuji t’a juntzanh sk’axpaj ek’ tik, xcha’el yich yet’ juntzanh tz’ib’al b’aj stak’wi yol koti’
  −
Conjugación de verbos intransitivos con vocal inicial.
  −
Ixachwilb’ati
  −
Ixinilb’ati~ixinelati
  −
Ixyilb’ati
  −
Ixkilba’ti
  −
Ixeyilba’ti
  −
Ixyilb’at heb’
     −
3.20 Tastak sk’ulaj ta’ jun tzanh max k’axpajlaj tik cha’el yich t’a juntzanh tz’ib’ max tak’wilaj ch’okojil~xch’okoj  
+
==Tastak sk’ulaj~tzuji t’a juntzanh sk’axpaj ek’ tik, xcha’el yich yet’ juntzanh tz’ib’al b’aj stak’wi yol koti’==
Conjugación de verbos intransitivos con consonante inicial.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
B’eyel  
+
''Conjugación de verbos intransitivos con vocal inicial.''
Tzinb’eyi  
+
<poem>
Tzachb’eyi  
+
:Ixachwilb’ati
Sb’eyi  
+
:Ixinilb’ati~ixinelati
Tzonhb’eyi  
+
:Ixyilb’ati
Tzexb’eyi  
+
:Ixkilba’ti
Sb’ey heb’~tzb’ey heb’  
+
:Ixeyilba’ti
3.21 Juntzanhxo sk’ulaj k’axpajlaj sb’a ~tzk’axwi a junokxo mach.  
+
:Ixyilb’at heb’
Verbos transitivos.  
+
</poem>
 +
 
 +
==Tastak sk’ulaj ta’ jun tzanh max k’axpajlaj tik cha’el yich t’a juntzanh tz’ib’ max tak’wilaj ch’okojil~xch’okoj==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Conjugación de verbos intransitivos con consonante inicial.''
 +
 
 +
<poem>
 +
:B’eyel  
 +
:Tzinb’eyi  
 +
:Tzachb’eyi  
 +
:Sb’eyi  
 +
:Tzonhb’eyi  
 +
:Tzexb’eyi  
 +
:Sb’ey heb’~tzb’ey heb’  
 +
</poem>
 +
 
 +
==Juntzanhxo sk’ulaj k’axpajlaj sb’a ~tzk’axwi a junokxo mach==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Verbos transitivos.''
 +
 
Stzolnab’il pax junxo makanh tzolilal koti’ tik, t’a b’aj tz’och lokan chab’ makanh tas mu mach, icha jun mach sk’ulani ma tzb’o’an junok tas hax junokxo mach tzcha’ani ma b’aj tz’ochi.  
 
Stzolnab’il pax junxo makanh tzolilal koti’ tik, t’a b’aj tz’och lokan chab’ makanh tas mu mach, icha jun mach sk’ulani ma tzb’o’an junok tas hax junokxo mach tzcha’ani ma b’aj tz’ochi.  
 +
<div style="width:40%; margin:1em auto 1em auto">
 +
<div style="width:30%; float:left;">
 +
<poem>
 
Mak’  
 
Mak’  
 
Tz’ob’  
 
Tz’ob’  
Línea 1047: Línea 1050:  
K’ux  
 
K’ux  
 
Lo’
 
Lo’
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:70%: float:right">
 +
 +
 +
 +
   −
3.22 Aypax junxo makanh lolonel tik, syala’ tas ipanil~k’inalil yet’nak juntzan sk’ulaj chi’
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(69).png|center|300px]]
Los marcadores de tiempo.
+
</div>
El objeto
+
</div>
Ha wal juntzanh mach b’aj tz’och sk’ulaj chi’, haton syal objeto.
  −
Ixtek’waj winhaj Xun Tatey
  −
Ixsanhem ix Axul winhaj Petul
  −
Ixchichaj winh unin yuj nok’ tz’i’
     −
3.23 Syalnab’il junok tas tz’ib’xi.  
+
<div style="clear:both"></div>
El movimiento.  
+
==Aypax junxo makanh lolonel tik, syala’ tas ipanil~k’inalil yet’nak juntzan sk’ulaj chi’==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Los marcadores de tiempo.''
 +
 
 +
''El objeto''
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(70).png|center|270px]]
 +
Ha wal juntzanh mach b’aj tz’och sk’ulaj chi’, haton syal objeto.
 +
<poem>
 +
Ix'''tek’waj''' winhaj Xun Tatey
 +
Ix'''sanhem''' ix Axul winhaj Petul
 +
Ix'''chichaj''' winh unin yuj nok’ tz’i’
 +
</poem>
 +
 
 +
==Syalnab’il junok tas tz’ib’xi==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''El movimiento.''
 +
 
Hanheja tzolalil koti’ yaj junxo makanh tik, ta’ junok tas tzuji sk’ulaji, tas tz’ib’xi.  
 
Hanheja tzolalil koti’ yaj junxo makanh tik, ta’ junok tas tzuji sk’ulaji, tas tz’ib’xi.  
Ururok  
+
<poem>
Chennajok  
+
:Ururok  
B’eyok  
+
:Chennajok  
Wa’ok  
+
:B’eyok  
Chanhal  
+
:Wa’ok  
Luk’najok  
+
:Chanhal  
Smak’waji  
+
:Luk’najok  
Stajni  
+
:Smak’waji  
Techan  
+
:Stajni  
Wotz’wotzani  
+
:Techan  
3.24 Bi’ ma mach tz’alnax t’a junok nab’en.  
+
:Wotz’wotzani  
 +
</poem>
 +
 
 +
==Bi’ ma mach tz’alnax t’a junok nab’en==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
Hanhej ton pax tzolnab’il koti’ ay och junok mach tz’alnaxi, tz’ik’ti’aj~tz’ik’ti’axi t’a ik’ti’, yujchi’ wach’ skil junxo tik .  
 
Hanhej ton pax tzolnab’il koti’ ay och junok mach tz’alnaxi, tz’ik’ti’aj~tz’ik’ti’axi t’a ik’ti’, yujchi’ wach’ skil junxo tik .  
El Sujeto.
      +
''El Sujeto.''
 +
<poem>
 +
:Hin-
 +
:Hach-
 +
:s-
 +
:ko-
 +
:he-
 +
:s-
 +
:w-
 +
:was-
 +
:y-
 +
:k-
 +
:hey-
 +
:heb’
 +
</poem>
 
Haton tz’alan sjichanil sb’i junok anima tz’alchaji, b’aj ay yib’al lolonel tz’alani machtak wan yallaji.
 
Haton tz’alan sjichanil sb’i junok anima tz’alchaji, b’aj ay yib’al lolonel tz’alani machtak wan yallaji.
   −
3.25 Yib’al lolonel  
+
==Yib’al lolonel==
La raíz  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
Haton junxo tik ay och t’a tzolalil yik skuynab’ilok koti’, haton chajtil yaj yib’al junok b’elanh lolonel yik wach’ skil eli t’a jichanil kololoni~kipaxtini.  
+
''La raíz''
 +
 
 +
Haton junxo tik ay och t’a tzolalil yik skuynab’ilok koti’, haton chajtil yaj yib’al junok b’elanh lolonel yik wach’ skil eli t’a jichanil kololoni~kipaxtini.
 +
 
Haton tik yib’al lolonel tz’alani tas tzuji:  
 
Haton tik yib’al lolonel tz’alani tas tzuji:  
Ichok jun skil tik:
     −
3.26 Tz’akub’ lajwub’al~slajub’ lolonel~paxti’.  
+
'''Ichok jun skil tik:'''
El Sufijo.  
+
{|style="width:50%; margin:1em auto 1em auto"
 +
|-
 +
|style="width:20%; line-height:14px;"|
 +
'''Yib’ lolonel'''
 +
 
 +
'''Ok’'''
 +
 
 +
'''Way'''
 +
 
 +
'''Aw'''
 +
 
 +
 
 +
 
 +
'''Ok’'''
 +
 
 +
'''Way'''
 +
 
 +
'''Aw'''
 +
 +
'''B’ey'''
 +
 +
'''Chanh'''
 +
 
 +
'''Ok’'''
 +
 
 +
Tek’
 +
|style="width:20%; line-height:14px;"|
 +
 
 +
 
 +
ok’i
 +
 
 +
waynak
 +
 
 +
awnub’
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ok’i
 +
 
 +
waynak
 +
 
 +
awnub’
 +
 
 +
b’eyanh
 +
 
 +
ixchanhb’i
 +
 
 +
ok’nak
 +
 
 +
tek’b’il
 +
|style="width:20%; line-height:14px;"|
 +
 
 +
 
 +
ok’nak
 +
 
 +
wayanh
 +
 
 +
awal
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ok’nak
 +
 
 +
wayanh
 +
 
 +
awal
 +
 
 +
b’eynak
 +
 
 +
chanhyaji
 +
 
 +
ok’elta
 +
 
 +
tek’a
 +
|style="width:40%;"|
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(72).png|center|175px]]
 +
|}
 +
 
 +
==Tz’akub’ lajwub’al~slajub’ lolonel~paxti’==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''El Sufijo.''
 +
 
 
Haton juxnxo tzolanb’il kotz’ib’an koti’ tik, tz’akub’ lajwub’ok lolonel, yik chajtil tz’aj stz’ib’aji~stz’ib’xi wi-al- il  
 
Haton juxnxo tzolanb’il kotz’ib’an koti’ tik, tz’akub’ lajwub’ok lolonel, yik chajtil tz’aj stz’ib’aji~stz’ib’xi wi-al- il  
Chanhal  
+
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
Chanhalwi
+
<div style="width:40%; float:left;">
Mak’  
+
<poem>
Ixmak’waji
+
 
Manwal  
+
'''Chanhal'''
Ixmanwaji
+
Chanha'''lwi'''
Tek’  
+
'''Mak’'''
tek’wal
+
Ixmak’'''waji'''
 +
'''Manwal'''
 +
Ixmanwa'''ji'''
 +
'''Tek’'''
 +
tek’'''wal'''
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:60%: float:right">
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(73).png|center|200px]]
 +
</div>
 +
</div>
 +
 
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
==Skila’ Tastak tz’aj kalan juntzanh tik, t’a tikne’ik, ek’nakxo ma olujok; t’a b’it, aw, il, tanhwal, kuywal==
 +
 
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Conjugaciones de los verbos: cantar, llamar, encontrar, esperar, enseñar.''
 +
 
 +
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
 +
<div style="width:40%; float:left;">
 +
 
 +
 
   −
3.27 Skila’ Tastak tz’aj kalan juntzanh tik, t’a tikne’ik, ek’nakxo ma olujok; t’a b’it, aw, il, tanhwal, kuywal
  −
Conjugaciones de los verbos: cantar, llamar, encontrar, esperar, enseñar.
      +
<poem>
 
Tzinb’itani
 
Tzinb’itani
 
Tzachwawtej
 
Tzachwawtej
Línea 1101: Línea 1245:  
tzachhintanhwej
 
tzachhintanhwej
 
tzachinkuyu
 
tzachinkuyu
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:60%: float:right">
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(74).png|center|175px]]
 +
</div>
 +
</div>
    
Ha winh kuywajum swach’ ak’ejb’at icha t’a ewi, tikne’ik, k’ik’an, chab’ej.
 
Ha winh kuywajum swach’ ak’ejb’at icha t’a ewi, tikne’ik, k’ik’an, chab’ej.
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
 +
<poem>
 +
'''B’it'''
 +
 +
Tzinhb’itani
 +
Tzachb’itani
 +
Sb’itani
 +
Tzonhb’itani
 +
Tzexb’itani
 +
Sb’itan heb’
 +
 +
'''Aw'''
 +
 +
Tzachwawtej
 +
Tzinawtej
 +
Syawtej
 +
Tzonhawtej
 +
Tzexwawtej
 +
Syawtej heb’
 +
 +
'''Tanhwal'''
 +
 +
Tzachintanhwej
 +
tzinatanhwej
 +
stanhwej
 +
tzonhstanhwej
 +
tzexstanhwej
 +
stanhwej heb’
   −
3.28 Kilek tas tz’aj juntzanhxo yik sk’ulaj~tzuj sk’axpaj~tzk’axwi ek’ t’a st’inhul~stojlal
+
'''Ch’ox/kuywal'''
Conjugación de verbo transitivo con direccional.
  −
Ixchekkoti
  −
Ixchekb’ati
  −
Julkoti
  −
Julb’ati
  −
Tzinilelta/tzinelelta
  −
Tzachwilelta
  −
Syilelta
  −
Tzonhilelta
  −
Tzeyilelta
  −
Syilelta heb’
     −
3.29 Junxo tzolanhil lolonel tik sk’axpaj ek’ yet’ yib’.  
+
Tzachinch’oxo’
Transitivos radicales.  
+
tzinach’oxo’
 +
sch’oxo’
 +
tzonhch’o’
 +
tzexch’oxo’
 +
sch’ox heb’
 +
</poem>
 +
 
 +
==Kilek tas tz’aj juntzanhxo yik sk’ulaj~tzuj sk’axpaj~tzk’axwi ek’ t’a st’inhul~stojlal==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Conjugación de verbo transitivo con direccional.''
 +
<poem>
 +
:Ixchek'''koti'''
 +
:Ixchek'''b’ati'''
 +
:Jul'''koti'''
 +
:Jul'''b’ati'''
 +
 
 +
:Tzinilelta/tzinelelta
 +
:Tzachwilelta
 +
:Syilelta
 +
:Tzonhilelta
 +
:Tzeyilelta
 +
:Syilelta heb’
 +
</poem>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(76).png|center|400px]]
 +
 
 +
==Junxo tzolanhil lolonel tik sk’axpaj ek’ yet’ yib’==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Transitivos radicales.''
 +
 
Kilek juntzanh ay t’a yalanh tik, yik wach’ skosay ek’ jaye’okxo.  
 
Kilek juntzanh ay t’a yalanh tik, yik wach’ skosay ek’ jaye’okxo.  
tzachinmak’a  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(77).png|right|165px]]
tzinalak’a’  
+
 
olachyila’  
+
<poem>
ixinskolo  
+
:tzachinmak’a  
K’anb’ejek hek’i tato ayto tz’ilchaj t’a koti’ chuj.  
+
:tzinalak’a’  
 +
:olachyila’  
 +
:ixinskolo  
 +
</poem>
 +
 
 +
K’anb’ejek hek’i tato ayto tz’ilchaj t’a koti’ chuj.
 +
 
Kob’o’ek yune nab’en yet’ juntzanh ay yib’anh wan kilan tik, ma pax yet’ skok’anb’ej ek’ chi’.
 
Kob’o’ek yune nab’en yet’ juntzanh ay yib’anh wan kilan tik, ma pax yet’ skok’anb’ej ek’ chi’.
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
 +
==Ha t’a jun makanh yik koti’ chuj tik, haton juntzanh sk’axpaj ek’ yib’al. Kilek juntzanh ch’oxnab’il tik, chab’ makanh heb’ ay, jun numan yet’ jun aychanh==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Transitivos derivados.''
 +
 +
{|style="width:50%; float:left;"
 +
|-
 +
|style="width:50%; line-height:14px;"|
 +
'''Numan'''
 +
 +
Ixman'''ji'''/ixman'''xi'''
 +
Ixchonh'''ji'''/ixchonh'''xi''' 
 +
|style="width:50%; line-height:14px;"|
 +
'''aychanh/aycha’anh'''
   −
3.30 Ha t’a jun makanh yik koti’ chuj tik, haton juntzanh sk’axpaj ek’ yib’al. Kilek juntzanh ch’oxnab’il tik, chab’ makanh heb’ ay, jun numan yet’ jun aychanh.
+
Ixslak’ '''ix kob’es''' waj Xun
Transitivos derivados.
+
Ixsmil '''nok’ kaxla'''nh nok’ okes  
Numan aychanh/aycha’anh
+
|}
Ixmanji/ixmanxi Ixslak’ ix kob’es waj Xun  
+
<div style="clear:both"></div>
Ixchonhji/ixchonhxi Ixsmil nok’ kaxlanh nok’ okes  
+
 
3.31 Skil jantak juntzanhxo sk’ulaj tik sk’axpaj ek’i:  
+
==Skil jantak juntzanhxo sk’ulaj tik sk’axpaj ek’i==
Conjugación verbal del transitivo derivado.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Conjugación verbal del transitivo derivado.''
 +
<poem>
 
ixinmaneli  
 
ixinmaneli  
 
ixamaneli  
 
ixamaneli  
Línea 1139: Línea 1358:  
ixkomaneli  
 
ixkomaneli  
 
xemaneli  
 
xemaneli  
ixsmanel heb’  
+
ixsmanel heb’
lak’  
+
</poem>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(78).png|right|160px]]
 +
<poem>
 +
'''lak’'''
 +
 
 
ixinlak’a  
 
ixinlak’a  
 
ixalak’a  
 
ixalak’a  
Línea 1147: Línea 1371:  
ixelak’a  
 
ixelak’a  
 
ixlak’ heb’  
 
ixlak’ heb’  
 +
</poem>
 
Skolajb’itej~kilajb’tzok yet’ yik winh tzonhkuyani
 
Skolajb’itej~kilajb’tzok yet’ yik winh tzonhkuyani
   −
3.32 Ha junhtzanhxo sk’ulaj tik yib’al chajtil yaji.  
+
<div style="clear:both"></div>
Verbos transitivos causativos.  
+
==Ha junhtzanhxo sk’ulaj tik yib’al chajtil yaji==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Verbos transitivos causativos.''
 +
 
Ha juntzanh tik tz’alani chajtil jay junok tas wan kalani, ma chajtil yilchaji.  
 
Ha juntzanh tik tz’alani chajtil jay junok tas wan kalani, ma chajtil yilchaji.  
K’e ixwak’elinhan  
+
<poem>
Em ixwak’emwokan  
+
K’e ixwak’elinhan  
Ek’ iwak’ek’k’otan  
+
Em ixwak’emwokan  
 +
Ek’ iwak’ek’k’otan  
 +
</poem>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
 
 +
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
 +
<div style="width:40%; float:left;">
 +
<poem>
 
Kilek jantak ka’el ay ek’ t’a kopatik kichanh, skolajb’itan yet’ juntzanh kuynab’il wan kilan tik, skolwaj och winh ma ix tzonhk’ayb’ani t’a yol kokuynub’ tik.
 
Kilek jantak ka’el ay ek’ t’a kopatik kichanh, skolajb’itan yet’ juntzanh kuynab’il wan kilan tik, skolwaj och winh ma ix tzonhk’ayb’ani t’a yol kokuynub’ tik.
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:60%: float:right">
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(79).png|center|250px]]
 +
:::::::::::::::'''ixwak’ em wokan'''
 +
</div>
 +
</div>
 +
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
 +
==Sb’onab’il t’a b’aj tzijtum tz’aj kalan yik b’i’al, lokan och yet’ anima==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Formación de plurales. Plural de sustantivos relacionados con personas.''
   −
3.33 Sb’onab’il t’a b’aj tzijtum tz’aj kalan yik b’i’al, lokan och yet’ anima.
+
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
Formación de plurales. Plural de sustantivos relacionados con personas.  
+
<div style="width:40%; float:left;">
Kolu’um
+
 
Kokaxlanh
+
 
Hek’apak
+
<poem>
Kochim
+
Kilek jantak ka’el ay ek’ t’a kopatik kichanh, skolajb’itan yet’ juntzanh kuynab’il wan kilan tik, skolwaj och winh ma ix tzonhk’ayb’ani t’a yol kokuynub’ tik.
koxumpil
+
</poem>
Kolopil
+
</div>
Kowex
+
<div style="width:60%: float:right">
Kochitam
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(80).png|center|250px]]
Komolb’etz
+
<center>'''kokaxlanh'''</center>
ku’um
+
</div>
hemunlajel
+
</div>
 +
 
 +
<div style="clear:both"></div>
 
Yet’ skolwal winh kok’ayb’umal skowach’ tz’ib’ej em tzanhxo t’a ku’um.  
 
Yet’ skolwal winh kok’ayb’umal skowach’ tz’ib’ej em tzanhxo t’a ku’um.  
 
Kob’o’ek tz’akan nab’en yet’ juntzanh lolonel ixkil t’a yib’anh tik.
 
Kob’o’ek tz’akan nab’en yet’ juntzanh lolonel ixkil t’a yib’anh tik.
   −
3.34 Jantak juntzanh tz’alan chajtil yilchaj junok tas sub’ojto:  
+
==Jantak juntzanh tz’alan chajtil yilchaj junok tas sub’ojto==
Plural de adjetivos simples.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
Haton junxo tzolalil kotz’ib’an koti’ tik chajtil yilchaj junok tas  
+
''Plural de adjetivos simples.''
Tz’i tzanh tz’i’  
+
 
Nok’ Tzanh nok’  
+
Haton junxo tzolalil kotz’ib’an koti’ tik chajtil yilchaj junok tas
Chan tzanh chan  
+
<poem>
Much tzanh much  
+
:Tz’i tzanh tz’i’  
Tzanh sak chej  
+
:Nok’ Tzanh nok’  
Petanh sak uch  
+
:Chan tzanh chan  
 +
:Much tzanh much  
 +
:Tzanh sak chej
 +
:Petanh sak uch
 +
:Jun nhilanh k’ik’ kalnel
 +
</poem>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
 +
<div style="width:40%; float:left;">
 +
<poem>
 +
Tzanh sak chej
 +
Petanh sak uch
 
Jun nhilanh k’ik’ kalnel
 
Jun nhilanh k’ik’ kalnel
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:60%: float:right">
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(81).png|center|200px]]
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
 +
==Jantak juntzanh niwan yalani chajtil yilchaj junok tas yet’ yib’al et’b’il ochi. Icha xch’oxnab’il tik==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Plural de adjetivos con raíces posicionales.''
 +
 +
{|style="width:40%; margin:1em auto 1em auto"
 +
|-
 +
|style="width:50%; line-height:14px;"|
 +
K’oj
 +
 +
Tel
 +
 +
Tz’ey
   −
3.35 Jantak juntzanh niwan yalani chajtil yilchaj junok tas yet’ yib’al et’b’il ochi. Icha xch’oxnab’il tik:  
+
B’ul
Plural de adjetivos con raíces posicionales.
+
 
K’oj k’ojan ek’ heb’  
+
Linh- linhank’e’
Tel telanex ek’i  
+
|style="width:50%; line-height:14px;"|
Tz’ey tz’eyanex  
+
k’ojan ek’ heb’  
B’ul b’ulan ek’i  
+
 
Linh- linhank’e’ heb’
+
telanex ek’i  
 +
 
 +
tz’eyanex  
 +
 
 +
b’ulan ek’i  
 +
 
 +
heb’
 +
|}
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
 +
<div style="width:40%; float:left;">
 +
<poem>
 
Kob’o’ junok yune’ ik’ti’ yet’ juntzanh wan kokuyan t’a yib’anh tik.  
 
Kob’o’ junok yune’ ik’ti’ yet’ juntzanh wan kokuyan t’a yib’anh tik.  
k’ojan ek’ heb’  
+
</poem>
3.36 Yalnab’il Jolom b’i t’a tzijtum~yik niwan:  
+
</div>
Plural de apellidos.  
+
<div style="width:60%: float:right">
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(79).png|center|250px]]
 +
<center>k’ojan ek’ heb’</center>
 +
</div>
 +
</div>
 +
 
 +
==Yalnab’il Jolom b’i t’a tzijtum~yik niwan==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Plural de apellidos.''
 +
 
Kilek chajtil kalan pax sjolomal b’i ta to tzijtum~niwan.
 
Kilek chajtil kalan pax sjolomal b’i ta to tzijtum~niwan.
 +
<poem>
 +
:Heb’ winhaj Peles
 +
:Heb’ winahaj Komes
 +
:Heb’ winhaj Alux
 +
:Heb’ ix Elnan
 +
:Heb’ winhaj Melo
 +
:He’ winhaj Ultat
 +
:heb’ win Kalsiya
 +
:heb’ ix Apyak
 +
</poem>
   −
Heb’ winhaj Peles
+
==Tzanh k’ajil lolonel~paxti’ ay sti’inhul ma sjichanil==
Heb’ winahaj Komes
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
Heb’ winhaj Alux
+
''La partículas. Partículas direccionales.''
Heb’ ix Elnan
  −
Heb’ winhaj Melo
  −
He’ winhaj Ultat
  −
heb’ win Kalsiya
  −
heb’ ix Apyak
     −
3.37 Tzanh k’ajil lolonel~paxti’ ay sti’inhul ma sjichanil.
  −
La partículas. Partículas direccionales.
   
Hatn juntzo’nh sk’ajil paxti’ tik tzaln stojolal sk’ulaj juntzanh tik.
 
Hatn juntzo’nh sk’ajil paxti’ tik tzaln stojolal sk’ulaj juntzanh tik.
 +
<poem>
 +
:Ochi
 +
:Eli
 +
:Emi
 +
:Ek’i
 +
:K’e’i
 +
:T’achi’~acha
 +
:Ch’a’an
 +
:Ek’ta
 +
:awjan ochi
 +
:paxanh eli
 +
:wayanh emi
 +
:awjanh ek’i
 +
:ilto k’e’i
 +
</poem>
   −
Ochi
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
Eli
+
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
Emi
+
<div style="width:40%; float:left;">
Ek’i
+
<poem>
K’e’i
  −
T’achi’~acha
  −
Ch’a’an
  −
Ek’ta
  −
awjan ochi
  −
paxanh eli
  −
wayanh emi
  −
awjanh ek’i
  −
ilto k’e’i
  −
 
   
Wanh ochi
 
Wanh ochi
 
Wan helxi
 
Wan helxi
Línea 1230: Línea 1539:  
Tzach ek’ta
 
Tzach ek’ta
 
Te cha’anhxo
 
Te cha’anhxo
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:60%: float:right">
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(88).png|center|225px]]
 +
:::::::::::::'''tzin’ochi'''
 +
</div>
 +
</div>
 +
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
 +
==juntzanhxo k’ajil lolonel tz’alan eli jantak tas sk’anchaji==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Partículas que indican un instrumento.''
   −
3.38 juntzanhxo k’ajil lolonel tz’alan eli jantak tas sk’anchaji:
  −
Partículas que indican un instrumento.
   
Haton juntzanh tik sk’anchaj t’a jantak ichok yib’uchaj  
 
Haton juntzanh tik sk’anchaj t’a jantak ichok yib’uchaj  
 
lolonel skok’ana, palta ha t’a tik sk’ajil lolonel jantak  
 
lolonel skok’ana, palta ha t’a tik sk’ajil lolonel jantak  
 
tas sk’anchaji.  
 
tas sk’anchaji.  
 +
<div style="width:70%; margin:1em auto 1em auto">
 +
<div style="width:20%; float:left;">
 +
<poem>
 
Ch’anhal~ch’anhil  
 
Ch’anhal~ch’anhil  
 
K’ojnub’~woknub’  
 
K’ojnub’~woknub’  
Línea 1244: Línea 1567:  
Simej  
 
Simej  
 
Tz’aklab’  
 
Tz’aklab’  
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:80%: float:right">
 +
<center>
 +
<gallery widths=130px heights=130px>
 +
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(84.1).png
 +
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(84.2).png
 +
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(84.3).png
 +
</gallery>
 +
</center>
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
 
Kob’o’ek yune’ nab’en yet’ok, slajwi chi’ skob’o’an tz’akan nab’en .  
 
Kob’o’ek yune’ nab’en yet’ok, slajwi chi’ skob’o’an tz’akan nab’en .  
 +
 
Kob’o’ek junok yune’ ik’ti’ yib’anh juntzanh lolonel wan kokuyan t’a yib’anh tik.
 
Kob’o’ek junok yune’ ik’ti’ yib’anh juntzanh lolonel wan kokuyan t’a yib’anh tik.
   −
3.39 Tzanh sk’ajil lolonel yik ch’oxnab’il.  
+
 
Uso de partículas demostrativas.  
+
==Tzanh sk’ajil lolonel yik ch’oxnab’il==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Uso de partículas demostrativas.''
 +
 
Haton juntzanh tik tz’alan eli, tas xch’oxnab’il junok  
 
Haton juntzanh tik tz’alan eli, tas xch’oxnab’il junok  
 
tas ma junok lolonel wan yalchaji  
 
tas ma junok lolonel wan yalchaji  
 +
 +
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
 +
<div style="width:30%; float:left; margin:2em auto 1em auto">
 +
<poem>
 
Junchi’  
 
Junchi’  
 
Juntik  
 
Juntik  
Línea 1256: Línea 1602:  
T’atik  
 
T’atik  
 
Awaltik  
 
Awaltik  
Hawalchi’  
+
Hawalchi’
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:70%: float:right">
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(85).png|center|350px]]
 +
<center>'''junchi’'''</center>
 +
</div>
 +
</div>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
Kawtejek junok hu’um yik koti’ skosayan el t’a jun makanh kokuyb’ab’il wan kob’o’an tik.  
 
Kawtejek junok hu’um yik koti’ skosayan el t’a jun makanh kokuyb’ab’il wan kob’o’an tik.  
 +
 
Slajwi chi’ skak’an em t’a ku’um.  
 
Slajwi chi’ skak’an em t’a ku’um.  
 +
 
Skalanek yab’ heb’ ketb’eyum yik kila tato wach’ ix aji.
 
Skalanek yab’ heb’ ketb’eyum yik kila tato wach’ ix aji.
   −
3.40 Juntzanh sk’ajil lolonel~paxti’ sk’anchaji tz’alani yik ta to ma’ay:  
+
==Juntzanh sk’ajil lolonel~paxti’ sk’anchaji tz’alani yik ta to ma’ay==
Uso de partículas negativas.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Uso de partículas negativas.''
    
Haton juntzanh tik tz’alani to ma’ay, ma syala’ to manto sb’olaj junok tas chi’. Icha tik:  
 
Haton juntzanh tik tz’alani to ma’ay, ma syala’ to manto sb’olaj junok tas chi’. Icha tik:  
 +
 +
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
 +
<div style="width:30%; float:left;">
 +
 +
 +
 +
 +
 +
<poem>
 
Ma’ay  
 
Ma’ay  
 
Maymach  
 
Maymach  
Línea 1270: Línea 1636:  
Malaj tas~maytas  
 
Malaj tas~maytas  
 
May junok mach
 
May junok mach
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:70%: float:right">
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(86).png|center|350px]]
 +
</div>
 +
</div>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
Haton juntzanh tik skok’ana’ ha yik skotak’wanh junok kala’ max yallaj ma ma’ay.
   −
Ma’aay
  −
Haton juntzanh tik skok’ana’ ha yik skotak’wanh junok kala’ max yallaj ma ma’ay.
   
May b’ak’inh olintak’ t’ayach  
 
May b’ak’inh olintak’ t’ayach  
 
Malaj tas ayek’i,  
 
Malaj tas ayek’i,  
 +
 
May junok mach tz’ijchaj t’a tik  
 
May junok mach tz’ijchaj t’a tik  
 +
 
Chanh skutej kawtani kilani tato ay chuklaj ix’aji.
 
Chanh skutej kawtani kilani tato ay chuklaj ix’aji.
   −
3.41 Kilek junxo sk’ajil lolonel~paxti’ tik sk’anchaji yik sk’anb’aj junok tas.  
+
==Kilek junxo sk’ajil lolonel~paxti’ tik sk’anchaji yik sk’anb’aj junok tas==
Uso de partículas interrogativas.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Uso de partículas interrogativas.''
 +
 
Haton junxo makanh kololonb’al~paxtib’al tik tz’alani tas junok sk’anb’aji, tas junok b’aj ay tzonh kan tek’an; icha tik:  
 
Haton junxo makanh kololonb’al~paxtib’al tik tz’alani tas junok sk’anb’aji, tas junok b’aj ay tzonh kan tek’an; icha tik:  
 +
 +
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
 +
<div style="width:30%; float:left;">
 +
 +
<poem>
 
¿B’ajti’il?  
 
¿B’ajti’il?  
 
¿Tas?  
 
¿Tas?  
Línea 1287: Línea 1668:  
¿Tasyu’uj?  
 
¿Tasyu’uj?  
 
¿Mach?  
 
¿Mach?  
¿tas hab’i?  
+
</poem>
B’ajtil ayach ek’ ewi yik hinxit’ t’a b’aj ay hapat?  
+
</div>
Taxum yuj ma jachmunlaj tikne’ik?  
+
<div style="width:70%: float:right">
B’ak’inh tzak’ k’en hab’ok?  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(87).png|center|325px]]
Jantak hab’ilal?  
+
:::::::::::::'''¿tas hab’i?'''
Tasyuj te howal?  
+
</div>
Mach jun winh sjaw tik?  
+
</div>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
'''B’ajtil''' ayach ek’ ewi yik hinxit’ t’a b’aj ay hapat?  
 +
 
 +
'''Taxum''' yuj ma jachmunlaj tikne’ik?  
 +
 
 +
'''B’ak’inh''' tzak’ k’en hab’ok?  
 +
 
 +
'''Jantak''' hab’ilal?  
 +
 
 +
'''Tasyuj''' te howal?  
 +
 
 +
'''Mach''' jun winh sjaw tik?  
 +
 
 
Kosayek elta jakxo t’a ch’anh hu’um yik koti’, yik skil eli.
 
Kosayek elta jakxo t’a ch’anh hu’um yik koti’, yik skil eli.
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
'''Yune’ lolonel b’aj tzonh och k’elan~satk’ojlal.'''
 +
 +
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
 +
<div style="width:40%; float:left;">
   −
Yune’ lolonel b’aj tzonh och k’elan~satk’ojlal.
+
 
 +
<poem>
 
¡ay!  
 
¡ay!  
 
¡Ooo!  
 
¡Ooo!  
Línea 1303: Línea 1703:  
¡ay omen!  
 
¡ay omen!  
 
¡Aa tzinxiwi!  
 
¡Aa tzinxiwi!  
¡Ay!
+
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:60%: float:right">
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(88).png|center|225px]]
 +
::::::::::::::::'''¡Ay!'''
 +
</div>
 +
</div>
 +
 
 +
==Tz’akan nab’en==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''La oración. Oraciones declarativas o afirmativa.''
   −
3.42 Tz’akan nab’en.
+
Ha tz’akan nab’en tak’wani ma yel syala’. Icha tik:
La oración. Oraciones declarativas o afirmativa.
+
<poem>
Ha tz’akan nab’en tak’wani ma yel syala’. Icha tik:  
   
Tzinb’at k’atzitz k’ik’an ak’walto.  
 
Tzinb’at k’atzitz k’ik’an ak’walto.  
 
Ulin’ek’ chab’ji t’ayach.  
 
Ulin’ek’ chab’ji t’ayach.  
 
Tz’inb’at het’ k’ik’an munlajel.
 
Tz’inb’at het’ k’ik’an munlajel.
 +
</poem>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
Skotz’ib’ej em jantakokxo snachaj ku’uj, molanhil tzonh aji, slajwi chi’ skoch’oxan yil winh ma ix tzonhkuyani.
 +
 +
Skob’o’ek tz’akan nab’en yet’ok.
   −
Skotz’ib’ej em jantakokxo snachaj ku’uj, molanhil tzonh aji, slajwi chi’ skoch’oxan yil winh ma ix tzonhkuyani.
  −
Skob’o’ek tz’akan nab’en yet’ok.
     −
3.43 Tz’akan nab’en max yallaj~ma tzyla ta to tzuji junok tas, ma to ma’ay xinhej.  
+
==Tz’akan nab’en max yallaj~ma tzyla ta to tzuji junok tas, ma to ma’ay xinhej==
Oraciones negativas.  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Oraciones negativas.''
 +
<poem>
 
Maxintajnilaj k’ik’an~matzintajni k’ik’an.  
 
Maxintajnilaj k’ik’an~matzintajni k’ik’an.  
 
Maxinb’atlaj ek’ tanhwoj nok’.  
 
Maxinb’atlaj ek’ tanhwoj nok’.  
 
Maxachyalaj chab’ej.  
 
Maxachyalaj chab’ej.  
 
Maxwik’kotlaj te’ k’atzitz~ma tzwijkot te’ k’atzitz.
 
Maxwik’kotlaj te’ k’atzitz~ma tzwijkot te’ k’atzitz.
 +
</poem>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
Kolajb’itej yet’ juntzanh tz’alan sk’exanhil tik.
   −
Kolajb’itej yet’ juntzanh tz’alan sk’exanhil tik.
   
Kawtejek junok hu’um skilanek jantak juntzanh tik ay emi.
 
Kawtejek junok hu’um skilanek jantak juntzanh tik ay emi.
   −
3.44 Tz’ak’an nab’en sk’anb’an yab’i:  
+
 
Oraciones interrogativas.  
+
==Tz’ak’an nab’en sk’anb’an yab’i==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Oraciones interrogativas.''
 +
<poem>
 
¿Tom tzach meltzaj chab’ej?  
 
¿Tom tzach meltzaj chab’ej?  
 
¿Tas tzutej hak’axpitan ha ha’ chi’?  
 
¿Tas tzutej hak’axpitan ha ha’ chi’?  
Línea 1332: Línea 1751:  
¿Jantak swanaj k’en uj tik ne’ik?  
 
¿Jantak swanaj k’en uj tik ne’ik?  
 
¿Tas junxo tzik’koti’?  
 
¿Tas junxo tzik’koti’?  
 +
</poem>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
Kob’o’ek juntzanh sk’anab’aj tik t’a ch’anh yik kokuynab’il, yik sek sub’oj kilan eli.  
 
Kob’o’ek juntzanh sk’anab’aj tik t’a ch’anh yik kokuynab’il, yik sek sub’oj kilan eli.  
Slajwi chi’ skopakanek juntzanh sk’anb’aj ix kob’o’ tik.  
+
 
3.45 Haton junxo lolonel tik te wach’ b’o’an el b’i’al. Ha komon tzalani chajtil yilji, yochi.  
+
Slajwi chi’ skopakanek juntzanh sk’anb’aj ix kob’o’ tik.
El adjetivo. El adjetivo común.  
+
 
 +
 
 +
==Haton junxo lolonel tik te wach’ b’o’an el b’i’al. Ha komon tzalani chajtil yilji, yochi==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''El adjetivo. El adjetivo común.''
 +
 
Haton juntzanhxo tzolalil lolonel sb’o’an el chajtil yilji sb’i’al ma yik swach’ tz’alan eli, ichok tz’ib’ul, jantak, yilji.  
 
Haton juntzanhxo tzolalil lolonel sb’o’an el chajtil yilji sb’i’al ma yik swach’ tz’alan eli, ichok tz’ib’ul, jantak, yilji.  
 +
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
 +
<div style="width:40%; float:left;">
 +
 +
 +
 +
<poem>
 
Saksak  
 
Saksak  
 
Yaxwe’inak  
 
Yaxwe’inak  
Línea 1345: Línea 1777:  
Lok’chimtak  
 
Lok’chimtak  
 
Jech’kintak
 
Jech’kintak
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:60%: float:right">
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(90).png|center|210px]]
 +
:::::::::::::::::'''elawtak'''
 +
</div>
 +
</div>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
Wach’ skob’o tz’akan nab’en yet’ jun makanh komunlajel wanh kob’o’an tik.
 +
 +
Skob’o’ek junok yune’ ik’ti’ yet’ok.
 +
   −
Wach’ skob’o tz’akan nab’en yet’ jun makanh komunlajel wanh kob’o’an tik.
+
==Tas yaji: Ay pax jun makanhxo lolonel tzalan eli tas yaj junok tas wan kilani. Ma chajtil yaj ek’i==
Skob’o’ek junok yune’ ik’ti’ yet’ok.
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
3.46 Tas yaji: Ay pax jun makanhxo lolonel tzalan eli tas yaj junok tas wan kilani. Ma chajtil yaj ek’i.  
+
''Posicionales.''
Posicionales.  
+
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto">
 +
<div style="width:20%; float:left;">
 +
<poem>
 
Tas yaji:  
 
Tas yaji:  
 +
 
Linhan  
 
Linhan  
 
K’atan  
 
K’atan  
Línea 1363: Línea 1810:  
K’onhan  
 
K’onhan  
 
Weyan  
 
Weyan  
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:80%: float:right">
 +
 +
 +
 +
 +
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(91).png|center|400px]]
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 
Skosayek kil t’a kopatik kichanh, tastak yaj ek’ juntzanh k’a’el, ta ixta ay icha yaj juntzanh wan kilan tik.  
 
Skosayek kil t’a kopatik kichanh, tastak yaj ek’ juntzanh k’a’el, ta ixta ay icha yaj juntzanh wan kilan tik.  
 +
 
Ma skob’o’ek jun tas icha wan yalanh kokuynab’il tik k’atan, linhan...
 
Ma skob’o’ek jun tas icha wan yalanh kokuynab’il tik k’atan, linhan...
   −
3.47 Ha juntzanhxo lolonel tik, ha tz’alani tas makanhil junok tas wan kalani.  
+
<div style="clear:both"></div>
Los Clasificadores.  
+
==Ha juntzanhxo lolonel tik, ha tz’alani tas makanhil junok tas wan kalani==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Los Clasificadores.''
 +
 
Haton tzonh ak’an eli tas jun wan kalub’– tanhan chi’, tom k’e’en, te’, nok’ ma anima.  
 
Haton tzonh ak’an eli tas jun wan kalub’– tanhan chi’, tom k’e’en, te’, nok’ ma anima.  
 +
 
Ha juntzanh tik te tzijtum~niwan heb’:  
 
Ha juntzanh tik te tzijtum~niwan heb’:  
 +
<div style="width:30%; float:left">
 +
<div style="width:40%; float:left;">
 +
 +
 +
 +
 +
<poem>
 
Ix  
 
Ix  
 
Winh  
 
Winh  
Línea 1377: Línea 1849:  
Lum  
 
Lum  
 
Atz’am  
 
Atz’am  
Ix (ix chichim, ix unin, ix kob’es)  
+
</poem>
Winh (winh ak’ unin, winh kelem, winh icham)  
+
</div>
Nok’ (nok’ chich, nok’ chitam, nok’ chan, nok’ chej)  
+
<div style="width:60%: float:right">
K’en (k’en tanh, k’en sam k’e’en, k’en ika, k’en luk)  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(92).png|center|100px]]
Te’ (te’ k’atzitz, te’ chemte’, te’ ch’at)  
+
<center>'''ix''' unin</center>
Lum (lum sa’am. Lum sok’om, lum chen)  
+
</div>
Atz’am (atz’am sk’enal, atz’am yisim, atz’am yol)  
+
</div>
Ixim (ixim wa’il,ixim uk’em, ixim k’aj, ixim k’okox~k’oxox)  
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
Anh (anh tut, anh chex, anh tib’i’anh, anh mu)  
+
<poem>
K’inal (k’inal yax nhab’, k’inal xilnhab’, k’inal waxnhab’)
+
:'''Ix''' ('''ix''' chichim, '''ix''' unin, '''ix''' kob’es)  
 +
:'''Winh''' ('''winh''' ak’ unin, '''winh''' kelem, '''winh''' icham)  
 +
:'''Nok’''' ('''nok’''' chich, '''nok’''' chitam, '''nok’''' chan, nok’ chej)  
 +
:'''K’en''' ('''k’en''' tanh, '''k’en''' sam k’e’en, '''k’en''' ika, k’en luk)  
 +
:'''Te’''' ('''te’''' k’atzitz, '''te’''' chemte’, '''te’''' ch’at)  
 +
:'''Lum''' ('''lum''' sa’am. '''Lum''' sok’om, '''lum''' chen)  
 +
:'''Atz’am''' ('''atz’am''' sk’enal, '''atz’am''' yisim, '''atz’am''' yol)  
 +
:'''Ixim''' ('''ixim''' wa’il,ixim uk’em, '''ixim''' k’aj, '''ixim''' k’okox~k’oxox)  
 +
:'''Anh''' ('''anh''' tut, '''anh''' chex, anh tib’i’anh, '''anh''' mu)  
 +
:'''K’inal''' ('''k’inal''' yax nhab’, '''k’inal''' xilnhab’, '''k’inal''' waxnhab’)
 +
</poem>
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
 
 +
==Tzanhxo tzolnab’il lolonel yaman yaj stz’akwub’al yet’ b’i==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
''Sintagma nominal.''
   −
3.48 Tzanhxo tzolnab’il lolonel yaman yaj stz’akwub’al yet’ b’i.
  −
Sintagma nominal.
   
Haton heb’ nik jutb’il yalanh tik yet’ stz’akub’.  
 
Haton heb’ nik jutb’il yalanh tik yet’ stz’akub’.  
Ixsyamkot nok’ tz’i’ winhaj Xun  
+
<div style="width:50%; margin:1em auto 1em auto:">
Ixinwa’ ewi t’a chonhab’  
+
<div style="width:40%; float:left;">
Ixchib’at no chib’ej nok’ tz’i’  
+
 
Ixsyamkot nok’ tzi’ winh unin  
+
 
Kak’ek em t’a ku’um, skob’o’anek nanhlokxo icha tik.  
+
 
3.49 Juntzanhxo stzolalil lolonel yaman yaj yet’ jantak tas sk’ulaji.  
+
 
 +
<poem>
 +
Ixsyamkot <u>'''nok’ tz’i’''' winhaj Xun</u>
 +
Ixinwa’ ewi <u>'''t’a chonhab’'''</u>
 +
Ixchib’at no chib’ej <u>'''nok’ tz’i’'''</u> 
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:60%: float:right">
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj p(93).png|center|225px]]
 +
:::::::::::::Ixsyamkot '''nok’ tzi’''' winh unin
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
Kak’ek em t’a ku’um, skob’o’anek nanhlokxo icha tik.
 +
 
 +
==Juntzanhxo stzolalil lolonel yaman yaj yet’ jantak tas sk’ulaji==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 
Ha t’a juntzanh tik haton k’ulaj ay ochi, tz’aknub’al yet’ sb’onab’il, t’a b’aj tzuji/sk’ulaji.  
 
Ha t’a juntzanh tik haton k’ulaj ay ochi, tz’aknub’al yet’ sb’onab’il, t’a b’aj tzuji/sk’ulaji.  
Sintagma verbal.
  −
Ix slak’ och ix Xepel winh
  −
Wan smak’waj winhaj Matin
     −
Ixayam kot nok’ chej ewi  
+
''Sintagma verbal.''
Ixinb’o’ watut t’a Chinab’jul  
+
 
Ixinman jun xumpil t’a hinmam
+
<u>'''Ix slak’ och'''</u> ix Xepel winh
 +
 +
<u>''Wan smak’waj'''</u> winhaj Matin
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
'''Ixayam kot''' nok’ chej ewi  
 +
'''Ixinb’o’''' watut t’a Chinab’jul  
 +
'''Ixinman''' jun xumpil t’a hinmam
    
Kotz’ib’ej em t’a k’u’um, yo chanh skutej kawtani
 
Kotz’ib’ej em t’a k’u’um, yo chanh skutej kawtani
 +
<div style="clear:both"></div>
 +
 +
==Jun tzolalil lolonel numan==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Voz pasiva.''
   −
3.50 Jun tzolalil lolonel numan.
  −
Voz pasiva.
   
Ha t’a jun tik, to te niwan yelk’och jun mach b’aj tz’och tas tzuji.  
 
Ha t’a jun tik, to te niwan yelk’och jun mach b’aj tz’och tas tzuji.  
Ixtab’il hin.  
+
 
Ixachmak’ji~ixachmak’xi.  
+
Ixtab’il '''hin'''.  
Ixachmak’chaji~ixachma’chji.  
+
 
Ixachmak’chaj yuj anima.  
+
Ix'''ach'''mak’ji~ix'''ach'''mak’xi.  
Ixachmak’ji yuj anima.  
+
 
 +
Ix'''ach'''mak’chaji~ix'''ach'''ma’chji.  
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
Ix'''ach'''mak’chaj yuj anima.  
 +
 
 +
Ix'''ach'''mak’'''ji''' yuj anima.
 +
 
 
Kok’anb’ejek ek’i tato ay max nachaj ku’unj  
 
Kok’anb’ejek ek’i tato ay max nachaj ku’unj  
Koch’ox eli chajtil sk’ulaj jun makanh kuynab’il tik.  
+
 
3.51 Tzolalil lolonel ayk’echanh.  
+
Koch’ox eli chajtil sk’ulaj jun makanh kuynab’il tik.
Voz antipasiva.  
+
 
 +
==Tzolalil lolonel ayk’echanh==
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|110px]]
 +
''Voz antipasiva.''
 +
 
Haton t’a junxo tik syamchaj wa’an jun sk’ulaji sk’axpaj ek’i t’a junokxo mach.  
 
Haton t’a junxo tik syamchaj wa’an jun sk’ulaji sk’axpaj ek’i t’a junokxo mach.  
Ixchiwaji
+
<poem>
Tzinmanwaji
+
Ixch'''iwaji'''
Tzachmanwaji
+
Tzinman'''waji'''
Ixkok’el waji  
+
Tzachman'''waji'''
Kowach’ ak’ej em chakxo t’a ku’um, yet’ skolwal winh tzonhk’ayb’ani, ma skok’anb’ejek ek’ t’a heb’ winh ojtannak.
+
Ixkok’el '''waji'''
 +
</poem>
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
 +
Kowach’ ak’ej em chakxo t’a ku’um, yet’ skolwal winh  
 +
 
 +
tzonhk’ayb’ani, ma skok’anb’ejek ek’ t’a heb’ winh ojtannak.
 +
 
 +
[[Categoría:Comunicación y Lenguaje]] [[Categoría:Educación Bilingüe]][[Category:Book:Nuestro_idioma_en_la_escuela_-_chuj]]
30 170

ediciones