Nuestro idioma en la escuela/Kaqchikel/Expresión dinámica

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Kowinib’äl

1. Nrokisaj ri rutz'ib'axik, ri rusik'ixik richin ruch'ab'äl richin nutz'ük k'ak'a' taq na'oj richin nretamaj.
2. Retaman nrokisaj rutz'ib'axik rusik'ixik richin ruch'ab'äl richin nk'ase' chi kikojol ri winaqi' chupam ri rutinamit.

Tzij richin ri tijonel

Chupam re jun tanaj re’, k’atzinel k’a richin nqab’än jalajöj taq samaj chuqa’ taq etz’anem kik’in ri taq ak’wala’, richin nqak’asb’a’ kijolom. K’atzinel chi toq ri taq ak’wala’ nkib’än jun kisamaj o jun kina’oj, chi man jun tzij richin nqab’ij ta chike chi man ütz ta. K’o chi ronojel mul nqaya’ q’ij chi ke rije’ richin nkib’än ri nkina’ojij rije’ chi ütz. K’atzinel chi nqayäk kik’u’x jantape’. ¡Yalan ütz xab’än chi re la asamaj, la awachib’äl, la ana’oj…!

K’atzinel chi nqakanoj jalajoj chik rub’eyal nqab’än ri etz’anem ch’owem kik’in ri taq ak’wala’, ruma rik’in re’, rije’ chuqa’ nkitz’ët chi janila ütz yatb’e pa tijob’äl richin nawetamaj k’ïy na’oj. Wawe’ xtiqaya’ jujun taq k’amb’äl tzij:

Tqetamaj qawäch

Chupam re ramaj re’ k’o chi nqab’ij qab’i’ chi ke konojel ri qachib’il, k’o chi nqab’ij, janipe’ qajuna’, chuqa’ akuchi’ k’o wi qochoch, achike’ kib’i’ nute’ nutata’. Ronojel k’o chi pa qach’ab’äl.

Achike’ rub’eyal xtiqab’än chi re: Nab’ey tikirel nqaya’ chi qawäch ri rub’eyal xtiqab’ij ri qab’i’: rik’in oq’ej,

rik’in tze’en, pan aninäq, pan eqal, rik’in waram… Konojel k’o chi nkicha’ jun rub’eyal, wi k’o jun nrajo’ nutz’ük jun chik rub’eyal richin nub’ij, ütz. Chi kijujunal ri qachib’il nqapaq’apa’ qaq’a’ chi kij.

Samaj richin ri tijonel

Tak’waj jujun taq q’olonïk, k’a ri’ tak’utu’ chi kiwäch ri taq ak’wala’ chi tikirel nqab’än q’oloj pa qach’ab’äl. K’a ri’ tak’utuj chi ke chi kijujunal chi tikitzijoj jujun q’olon rije’. Tikitz’ib’aj chuwäch kitz’ib’awuj. Wakami tab’ij chi ke chi pa molaj tikib’ana’ ruwachib’äl jun chi ke ri kiq’oloj xkitz’ib’aj, chi kiwäch ri kachib’il.

Ri ixim

Ri k’ichelaj nuk’utuj chi re ri juyu’:

¿Achike k’a nkib’än chi la’ chupam la jay?

Ri juyu’ xub’ij:

Xa nkich’äy ixim.

Ri k’ichelaj xub’ij:

¿Achike k’a rumak xub’än k’a?

Ka’i’ eleq’oma’

Ka’i’ achi’a’ e k’o pa che’, ri jun nub’ij chi re ri jun chik:

¿Achike ruma xak’am pe rat wawe’?

Ruma man chanin ta xib’e.

¿Ruma man chanin ta xab’e?

Ja’, ruma man chanin ta xib’e, xiruchäp rajaw ri weleq’.

Ri ixim: Rogelio Can Gómez

Ka’i’ eleq’oma’: Doroteo Arango

Aj pa Tz’iya’ CLK-ALMG

San Pedro Ayampuc. CLK-ALMG

Samaj kichin tijoxela’

Qonojel nqatz’ük jun q’oloj, xtiqatz’ib’aj chuwäch ri qatz’ib’awuj. K’a ri’ xtiqasik’ij chi kiwäch ri qachib’il.

Ri yalan xketze’en chi rij ja ri’ xtiqab’än ruwachib’äl pa molaj chi kiwäch ri qachib’il. Tikirel nqab’än jalajoj molaj, richin nqab’än ri ruwachib’äl ri q’oloj.

Ri ch’aqa’ chi qasamaj, xtiqatzeqeb’a’ chuwäch ri tzaq pa qatijonijay.

K’atzinel chi nqaya’ el ri qab’i’ chuxe’ ri qasamaj.

Tijonel

Richin ri tijoxela’ yetikïr yekitz’ib’aj jalajoj taq kisamaj, k’atzinel chi röj ronojel q’ij nqasik’ij ta chi kiwäch jalajoj ruwäch chi lema’ taq tz’ib’anïk.

Tikirel yeqak’ïs kisik’ixik we taq e ko’öl jub’a’. We ri lema’ nqasik’ij yalan nïm raqän, tikirel nqasik’ij pa taq peraj. K’o chi nqakanoj ri taq peraj akuchi’ nqab’än chi ke richin nkirayij ta nkak’axaj jub’a’ chik.

Chuqa’ ri na’oj richin nkak’axaj ri nsik’ïx chi kiwäch chuqa’ richin nqab’än chi ke chi ri ak’wala’ nkirayib’ej ta chuqa’ nkisik’ij wuj. Rik’in re’ chuqa’ tikirel nqab’än chi ke rije’ chi eqaj ütz ütz nkib’än chi re ri rutz’ib’axik ri kich’ab’äl.

q’ejelonïk

Salutaciones

poemas

Tijonel: Tab’ij chi ke konojel taq ak’wala’, chi ke’el el chuwa jay, lajuj ch’utiramaj. Chupam re ramaj re’, chi jujun ak’wal, k’o chi nuk’äm pe jun atuxtäq ri nqa chuwäch rija’. Tikirel jun ti kotz’i’j, jun ti che’, jun ti ab’äj. Toq xketzolin pe, tab’ij chi ke chi tkitz’ib’aj jun ti pach’un tzij chi rij ri atuxtäq xekik’äm pe. Tikirel chuqa’ nkitz’ib’aj jalajoj chik na’oj chi rij. Man k’atzinel ta xa xe pach’um tzij.

Ri q’anajäl

Q’än q’än rub’onil
Ri loq’oläj ixim
Rusipanik ruwach’ulew
Ri loq’oläj ixim.

Man tiqaxëq’ ri ixim
Tqamolo’ ri ixim
Tqaya’ pa ruk’ojolib’äl ri ixim
Tqachajij ri loq’oläj ixim.

Tijoxela’

Tiqab’ana’ jun ka’i’ oxi’ tzij chi rij ri atuxtäq xeqak’äm pe chuwa jay. Tikirel nqab’än jun pach’um tzij, jun lema’, jun q’oloj. Tikirel nqatz’ük, chuqa’ tikirel nqatz’ib’aj jun na’oj qetaman

chik chi rij.

Toq xtiqak’ïs ri qasamaj tikirel nqatzeqeb’a’ chuwäch ri tz’aq pa tijonijay.

Tijonel

Re jun ti samaj re’ jantape’ richin nkitz’ib’aj jun pach’um tzij, jun atuxtäq po chuqa’ richin nketamaj nkisöl k’ayewal ri taq ak’wala’.

Aruma: toq nqatz’ët k’íy ramaj jun atuxtäq, jun winäq, yojruto’ richin nqetamaj jeb’ël ruwäch. Ri runa’ïk kejqalem ri man nqaya’ ta kejqalem ronojel mul. Ri ch’ab’enïk nqab’än ütz ta pe rik’in jun wachinäq, yojruto’ richin nqak’axaj qi’ röj, richin nq’ax chi qawäch chi ütz, ri nqab’än, ri qab’anob’al. Xa xe richin nqetamaj qawäch röj, richin manaq nqach’ojij qi’ röj ruma ri nqab’än o ruma ri xqab’än.

Etz’anem rik’in ri nuna’ ruk’u’x ri winäq: ralanxäx ajowab’äl

Ri alanxäx: re re’ jun etz’anem richin ri rusolik k’ayewal; chupam re etz’anem re’, chi kijujunal nkichäp el jun alanxäx. K’o chi nk’oje’ kik’in chi jun q’ij. Man jun tikirel ta nkiya’ kan. K’a ri’ nelesäx el chi kiwäch, ntz’apïx kiwäch, k’a ri’ nya’ jun chik chike, tikirel ja ri junam alanxäx nya’ kan chi ke. K’a ri’ rije’ k’o chi nketamaj ruwäch, we ja ri’ ri kan k’o pe kik’in o xa jun chik xya’ kan chi ke.

Samaj kichin ri tijoxela’ Chi jujun ak’wala’ pa ruk’isb’äl k’o chi nkitz’ib’aj jun wuj chi re ri alanxäx, k’o chi nkitz’ib’aj chi re achike xkina’ toq xelexäx el chi kiwäch.

Ch’ab’enïk pa molaj

Ch’ab’enïk pa molaj

Tijonel

K’atzinel chi ri tijnel yerumöl ri taq ak’wala’ richin nuya’ taq kisamaj, nqetamaj el achike rub’eyal yatzijon chi kiwäch jun moloj winaqi’, nak’waj kib’ey taq moloj, achike nb’an chi re rusolik nb’an chi re ri k’ayewal pa moloj, chuqa’ pa jun tinamït.

Tajacha’ taq samaj chi kiwäch ri taq ak’wala’, ri nuk’än chi ke.

• Takanoj jun k’amöl b’ey
• Takanoj jun juka’n k’amöl b’ey
• Jun ajtz’ib’.

Ke ri’ nkib’än nketamaj ri rub’eyal, ri rusolik ri taq k’ayewal.

• Rije’ nkisöl taq k’ayewal kichin ri taq kachib’il pa moloj. Toq man yekowin ta rije’ k’a ri’ nok ri tijonel richin kito’ik, toq rija’ man ntikïr ta chuqa’, k’a ri’ xkeb’e rik’in ri k’amöl b’ey richin ri tijob’äl.
• K’a ri’ we rija’ man nkowin ta chuqa’ nusöl ri k’ayewal, k’a ri’ xtikoyoj ri kite’ kitata’ ri taq ak’wala’ e k’o pa k’ayewal.

Tijonel

Wakami k’o chi ye’amöl konojel ri tijoxela’. Ri rub’eyal ri tijonem ke re’: Ri tijonel k’o chi nkanoj jun k’ayewal, k’a ri’ nuya’ chi kiwách ri taq ak’wala’ richin nkina’ojij, nkisöl, nkinük’ ruchojmirisaxik.

Ri qach’ab’äl chupam ri qatinamit

Chupam re ramaj re’

K’ïy ak’wala’ manaq yetikïr ta chik yech’o pa qach’ab’äl.

¿Achike nina’ojij rïx richin manaq nkisäch ta kan jumul ri kich’ab’äl ri taq ak’wala’?, ¿Achike’ na’oj k’o chi nqab’än ta richin ri taq ak’wala’ ri k’a k’a ri’ yekïy aq’anäj, nketamaj ta ri kich’ab’äl?

¿Achike k’o chi nqab’ij ta chi ke ri te’ej tata’aj richin nkik’üt ta ri qach’ab’äl chi kiwäch ri taq kalk’wal?

Tz’ukunel samajib’äl (inventor)

Tana’ojij qa chi qonojel röj, oj tz’ukunela’ kichin samajib’äl. K’a ri’ wakami, k’o chi nqab’än ri jun nimaläj, chuqa’ yalan k’atzinel tz’ukuj chuwäch ri ruwach’ulew. ¿Achike ta ri nqatz’ük?, ¿achike ta rub’anikil?, ¿achike ta rub’i’ nqaya’?, ¿Achike ta ye’okisan?

Chuqa’ k’atzinel chi nb’an ri moloj kik’in richin chi nb’an jun ruk’ojolib’al ri taq wuj kichin ri taq ak’wala’, chupam ri tijonijay. Ri tijonel ja rija’ ri nya’o ri na’oj chi ke konojel ti taq ak’wala’ richin achike rub’eyal k’o chi nkisamajij ri ch’ab’enïk pa molaj. Chuqa’ yeruto’ richin nub’ij chi ke achike k’o chi nub’än jun ch’ab’enïk moloj. Po ja ri taq ak’wala’ k’o chi nkitz’ët achike na’oj tikirel nkisamajij toq k’o chi nkisöl jun k’ayewal.

Rub’anik jun aq’om

Elaboración de recetarios

Rub’anikil nb’an chi re jun aq’om

Nab’ey richin nqab’än jalajoj tz’ib’anïk chi rij jalajöj na’oj, k’atzinel chi nqatz’ët achike peraj richin ri qach’akul nqa chi qawäch, chuqa’ richin nqakanoj; achike aq’om tikirel nqakanoj richin toq k’o nq’axo chi re ri peraj qach’akul nqa chi qawäch.

Richin nqab’än ri taq wuj chi rij ri aq’om, ri tikirel nqatïj toq k’o nq’axo’ chi qe. K’atzinel chi yojb’e tzijon kik’in ri qate’ qatata’, kik’in ri qati’t qamama’. Chuqa’ ke ri’ kik’in ch’aqa’ chik qach’alal ri tikirel nkiya’ kina’oj chi qe chi rij ri jalajoj taq aq’om ketaman rije’.

Ri tzij, ri na’oj xtikiya’ pe chi qe k’o chi nqatz’ib’aj, chi qa jujunal nqatün ri wuj ri nch’o chi rij chi jujun paraj richin ri qach’akul, k’a ri’ nqab’än xa xe jun chi re.

Rusamajixik richin jun nimasamaj pa tijonijay chuqa’ pa tijob’äl

Participación en proyectos educativos del aula y de la escuela

Nimasamaj richin nqab’än pa tijonijay chuqa’ pa tijob’äl

Tijonel

samaj re’ kik’in ri ak’wala’ richin nqab’än chi ke chi ja rije’ tikirel nkinük’ jun samaj nkirayij ta. Toq ja rije’ yecha’o, toq ja rije’ nkajo’ yesamajin richin ri samaj, jïk chi k’ïy nketamaj kan chi rij.

Achike’ xak k’o chi nqaya’ richin nqab’än jun nimasamaj:

1. Achike rub’eyal nel pe ri na’oj richin ri nimasamaj: Ja rije’ k’o chi nkitz’ët achike nkajo’ nkib’än. Tikirel nkicha’ pa molaj.
2. Rub’anikil ri na’oj nkirayib’ej chi rij ri kinimasamaj: K’atzinel chi nqatz’ët achike kirayib’al pa ruwi’ ri nimasamaj nkajo’ nkib’än.
3. Rucha’ik richin ri samajib’äl k’atzinel chi ke ri ak’wala’ richin nkib’än ri kinimasamaj: we ri taq ak’wala’ man jani ketaman yetz’ib’an, tikirel nqak’utuj chi ke chi nkisik’ij pe chi qe richin nqatz’ib’aj chuwäch jun nimawuj, k’a ri’ yojetz’an kik’in rije’ chi nkisik’ij.
4. Rucholik kichin ri taq samaj k’o chi nkib’än, chuqa’ rutz’ib’axik richin kib’i’ ri xkeb’ano ri taq jalajoj samaj nuk’waj ri nimasamaj nkajo nkib’än.
   Wa we’ chuqa’ ri taq ak’wala’ tikirel nkibän jun cholq’ij richin nketamaj achike nkisamajij ronojel q’ij.
   #Rub’anik richin ri samaj xqatz’ib’aj chupam ri nimasamaj. Rub’anikil ri nimasamaj.
5. Runik’oxik richin rub’eyal najin nel ri nimasamaj, chuqa’ runik’oxik ri ruk’isik richin ri nimasamaj

Runuk’ik paxim tzij

Armar rompecabezas

Jun etz’anem kik’in tzij

Rupam ri tijonïk

Re etz’anem re’ tikirel nqacha’ kik’in ri ak’wala’ achoj chi rij nqab’än wi: chi kij chikopi’, chi kij wachinäq nqïl chupam ri tijob’äl, chi rij tzyäq, jalajoj chik.

Tikirel nqajunamaj rik’in ri k’utunem najin qaya’ chi kij ri chikopi’.

We chi kij ta ri chikopi’ ta: tikirel yojch’o jub’a’ chi kij ri chikopi’ e k’o pa taq k’ichelaj o pa taq kochoch.

Qarayib’al pa ruwi’ ri samaj chuqa’ ri nqab’än chupam re etz’anem:

• tikirel yeqab’än taq tawila’
• nqatojtob’ej yojtz’ib’an, chuqa’ nqanik’oj ri rutz’ib’axik ri qach’ab’äl.
• tikirel chuqa’ nqab’än jalajoj chik taq samaj kik’in achi’el ri etz’anem xa xe rik’in taq tzij.