Cambios

Busca en cnbGuatemala con Google

Línea 1: Línea 1:  
{{Navegador DIGEBI 7 sub}}
 
{{Navegador DIGEBI 7 sub}}
{{DISPLAYTITLE:Runuk’ik rutz’etik ri rub’eyal ch’ab’äl Reconocimiento y sensibilización gramatical}}
+
{{DISPLAYTITLE:Runuk’ik rutz’etik ri rub’eyal ch’ab’äl (reconocimiento y sensibilización gramatical)}}
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(67).png|right|250px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(67).png|right|250px]]
 
__TOC__
 
__TOC__
Línea 21: Línea 21:     
==Rokisaxik richin ri k’exet’as chupam juley taq tzij. K’o waqi’: oxi’ pa ruyonilal; oxi’ pa ruk’iyal==
 
==Rokisaxik richin ri k’exet’as chupam juley taq tzij. K’o waqi’: oxi’ pa ruyonilal; oxi’ pa ruk’iyal==
<div style="width:20%;">
+
<div style="width:30%;">
 
<div style="width:50%; float:left;">
 
<div style="width:50%; float:left;">
 
<poem>
 
<poem>
Línea 215: Línea 215:     
Ja re’ ri k’ab’äl tzij richin re re’:
 
Ja re’ ri k’ab’äl tzij richin re re’:
<div style="width:20%;">
+
<div style="width:30%;">
 
<div style="width:50%; float:left;">
 
<div style="width:50%; float:left;">
 
<poem>
 
<poem>
Línea 261: Línea 261:  
==Ri t’as acht’as rub’i’==
 
==Ri t’as acht’as rub’i’==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
'''sustantivo relacional'''
+
''sustantivo relacional''
    
Rusamaj chupam ri kemchi’, ja ri nuxïm kina’oj ka’i’ tzij, ka’i’ cholaj tzij
 
Rusamaj chupam ri kemchi’, ja ri nuxïm kina’oj ka’i’ tzij, ka’i’ cholaj tzij
Línea 268: Línea 268:     
K’amb’äl tzij:
 
K’amb’äl tzij:
<div style="width:40%;">
+
<div style="width:50%;">
 
<div style="width:30%; float:left;">
 
<div style="width:30%; float:left;">
 
<poem>
 
<poem>
Línea 290: Línea 290:     
==Kompuesto t’as==
 
==Kompuesto t’as==
'''sustantivos compuestos'''
+
''sustantivos compuestos''
 
T’as ka’i’ ruxe’el tzij k’o chupam xa xe jun ruq’ajarik k’o. Toq nichinäx ri retal ri ichinanïk nb’e chuwäch ri nab’ey ruxe’ tzij.
 
T’as ka’i’ ruxe’el tzij k’o chupam xa xe jun ruq’ajarik k’o. Toq nichinäx ri retal ri ichinanïk nb’e chuwäch ri nab’ey ruxe’ tzij.
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(72).png|right|350px]]
 +
:Rax kej
 +
:Räx ya’
 +
:Räx tew
 +
:Kaxlan wäy
 +
:ruraxkej
 +
:ruraxya’
 +
:ruraxwäch
 +
:rukaxlanwäy
   −
<div style="width:30%;">
  −
<div style="width:50%; float:left;">
  −
<poem>
  −
Rax kej
  −
Räx ya’
  −
Räx tew
  −
Kaxlan wäy
  −
</poem>
  −
</div>
  −
<div style="width:50%: float:right">
  −
<poem>
  −
ruraxkej
  −
ruraxya’
  −
ruraxwäch
  −
rukaxlanwäy
  −
</poem>
  −
</div>
  −
</div>
   
<div style="clear:both"></div>
 
<div style="clear:both"></div>
   
==T’ast’as==
 
==T’ast’as==
 
''sustantivos complejos''
 
''sustantivos complejos''
Línea 387: Línea 377:  
</div>
 
</div>
 
<div style="clear:both"></div>
 
<div style="clear:both"></div>
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(73).png|center|250px]]
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(73).png|center|350px]]
13. T’as, b’i’aj, juyu’ b’i’aj
+
 
 +
==T’as, b’i’aj, juyu’ b’i’aj==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
'''Sustantivos propios'''
 
'''Sustantivos propios'''
Línea 401: Línea 392:  
:Saqiq’ij
 
:Saqiq’ij
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(74).png|center|350px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(74).png|center|350px]]
 +
 
==T’as juyu’ b’i’aj==
 
==T’as juyu’ b’i’aj==
 
''Topónimos''
 
''Topónimos''
Línea 425: Línea 417:     
Toq napon akuchi’ nsamäj ri achin nutz’ët oxi’ winaqi’, jun achin ti’oj rub’anikil, ka’I’ ixoqi’ baq kib’anikil. E pa’äl akuchi’ nuchöy rija’ ri si’. Man nub’än ta rusamaj roma ri oxi’ winaqi’ e pa’äl akuchi’ nuchöy ri si’. Ri achin nub’ij:_ Tikuyu’ numak, po yisamäj wawe’. Tab’ana’ utzil, kixb’iyin, kixuxlan chi ri’ apo, akuchi man yisamäj ta. Kixq’ax ke la’.
 
Toq napon akuchi’ nsamäj ri achin nutz’ët oxi’ winaqi’, jun achin ti’oj rub’anikil, ka’I’ ixoqi’ baq kib’anikil. E pa’äl akuchi’ nuchöy rija’ ri si’. Man nub’än ta rusamaj roma ri oxi’ winaqi’ e pa’äl akuchi’ nuchöy ri si’. Ri achin nub’ij:_ Tikuyu’ numak, po yisamäj wawe’. Tab’ana’ utzil, kixb’iyin, kixuxlan chi ri’ apo, akuchi man yisamäj ta. Kixq’ax ke la’.
 +
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(76).png|right|200px]]
 +
Majun nkib’ij ta chi re rija’. Man yetzijon ta. Jun b’ey chik ri achin ntzijon. Rija’ nub’ij: _ yisamäj wawe’, ronojel q’ij ninchöy si’, k’a ri’ nink’waj ri si’ k’a chi wochoch. Ruma rïx ix pa’äl wawe’, man yitikïr ta ninb’än nusamaj._ Po ri oxi’ winaqi’ man yetzijon ta. Ri achin man nrajo’ ta yerelesaj, yeuchoqomij ri oxi’ winaqi’, po k’o chi nub’än rusamaj. Toq yeruchäp, ri achin nretamaj chi rije’ man e winaqi’ ta, xa ja ri’ rije’ e oxi’ che’.
   −
Majun nkib’ij ta chi re rija’. Man yetzijon ta. Jun b’ey chik ri achin ntzijon. Rija’ nub’ij: _ yisamäj wawe’, ronojel q’ij ninchöy si’, k’a ri’ nink’waj ri si’ k’a chi wochoch. Ruma rïx ix pa’äl wawe’, man yitikïr ta ninb’än nusamaj._ Po ri oxi’ winaqi’ man yetzijon ta. Ri achin man nrajo’ ta yerelesaj, yeuchoqomij ri oxi’ winaqi’, po k’o chi nub’än rusamaj. Toq yeruchäp, ri achin nretamaj chi rije’ man e winaqi’ ta, xa ja ri’ rije’ e oxi’ che’.
  −
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(76).png|right|250px]]
   
Nretamaj chi man ntikïr ta yerub’inisaj ri oxi’ ruma xa xe e taq che’. Chuqa’ toq yeruchäp ri oxi’ che’ man nutz’ët ta chik kich’akul, kipaläj. Xa xe oxi’ che’ nutz’ët. Nuna’ojij ri achin, _k’o chi ninjäl nusamaj. Man ninchöy ta chik ri si’. Wakami ninb’än k’oj_.
 
Nretamaj chi man ntikïr ta yerub’inisaj ri oxi’ ruma xa xe e taq che’. Chuqa’ toq yeruchäp ri oxi’ che’ man nutz’ët ta chik kich’akul, kipaläj. Xa xe oxi’ che’ nutz’ët. Nuna’ojij ri achin, _k’o chi ninjäl nusamaj. Man ninchöy ta chik ri si’. Wakami ninb’än k’oj_.
   Línea 444: Línea 436:  
*Tatz’ib’aj achike xub’än ri ti achin nab’ey mul, k’a ri’ achike’ xub’än pa ruk’isb’äl.
 
*Tatz’ib’aj achike xub’än ri ti achin nab’ey mul, k’a ri’ achike’ xub’än pa ruk’isb’äl.
 
*Takanoj jun t’as, toq xtawïl tatz’ib’aj chuwäch jun ti peraj wuj, toq xtitz’ib’atäj chawäch  
 
*Takanoj jun t’as, toq xtawïl tatz’ib’aj chuwäch jun ti peraj wuj, toq xtitz’ib’atäj chawäch  
tatz’aja’ chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl. K’a ri’ tatz’ib’aj chik ronojel rucholajik rik’in rokisaxik ri ichinanik rik’in.
+
*tatz’aja’ chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl. K’a ri’ tatz’ib’aj chik ronojel rucholajik rik’in rokisaxik ri ichinanik rik’in.
 
*Rik’in ri ti tzij xatz’ajb’a chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl, tatz’eta’ achike chik tzij tikirel najotayij rik’in
 
*Rik’in ri ti tzij xatz’ajb’a chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl, tatz’eta’ achike chik tzij tikirel najotayij rik’in
   Línea 486: Línea 478:     
K’o oxi’ pa ruyonilal:
 
K’o oxi’ pa ruyonilal:
<div style="width:30%;">
+
<div style="width:20%;">
 
<div style="width:50%; float:left;">
 
<div style="width:50%; float:left;">
 
<poem>
 
<poem>
Línea 504: Línea 496:     
oxi’ richin pa k’iyilal:
 
oxi’ richin pa k’iyilal:
<div style="width:30%;">
+
<div style="width:20%;">
 
<div style="width:50%; float:left;">
 
<div style="width:50%; float:left;">
 
<poem>
 
<poem>
Línea 542: Línea 534:  
</poem>
 
</poem>
 
   
 
   
==Rupach’uxik ri jub’anoj.==
+
==Rupach’uxik ri jub’anoj==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
'''Conjugación de verbos intransitivos'''
 
'''Conjugación de verbos intransitivos'''
Línea 560: Línea 552:  
:Xixatin
 
:Xixatin
 
:Xe’atin
 
:Xe’atin
:Yiwär
+
:Yiwär[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(80).png|right|250px]]
 
:Yawär
 
:Yawär
 
:Nwär  
 
:Nwär  
Línea 566: Línea 558:  
:Yixwär
 
:Yixwär
 
:yewär
 
:yewär
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(80).png|center|250px]]
+
 
==Rupach’uxik ri jub’anoj ri ruxe’el ntikïr el rik’in jun k’uxatz’ib’.==
+
==Rupach’uxik ri jub’anoj ri ruxe’el ntikïr el rik’in jun k’uxatz’ib’==
 
''conjugación de v.i. con vocal inicial la raíz''
 
''conjugación de v.i. con vocal inicial la raíz''
   Línea 575: Línea 567:  
   
 
   
 
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij  
 
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij  
<div style="width:30%;">
+
{|style="width:45%;"
<div style="width:33%; float:left;">
+
|-
<poem>
+
|style="width:33%; line-height:14px;"|
 
X-
 
X-
   −
Xinel  
+
 
Xatel  
+
Xinel
 +
 +
Xatel
 +
 
Xel
 
Xel
 +
 
Xojel
 
Xojel
 +
 
Xixel
 
Xixel
 +
 
Xe’el
 
Xe’el
</poem>
+
|style="width:33%; line-height:14px;"|
</div>
  −
<div style="width:30%: float:right">
  −
<poem>
   
at-
 
at-
 +
    
yinel  
 
yinel  
 +
 
yatel  
 
yatel  
 +
 
nel  
 
nel  
 +
 
yojel  
 
yojel  
 +
 
yixel  
 
yixel  
ye’el  
+
 
</poem>
+
ye’el
</div>
+
|style="width:33%; line-height:14px;"|
</div>
  −
<div style="width:33%; float:left;">
  −
<poem>
   
el
 
el
 +
    
xkinel
 
xkinel
 +
 
xkatel
 
xkatel
 +
 
xtel
 
xtel
 +
 
xkojel
 
xkojel
 +
 
xkixel
 
xkixel
 +
 
xke’el
 
xke’el
</poem>
+
|
</div>
+
|}
<div style="clear:both"></div>
     −
==Rupach’uxik ri jub’anoj ri ntikïr el ruxe’el rik’in jun ch’akultz’ib’.==
+
==Rupach’uxik ri jub’anoj ri ntikïr el ruxe’el rik’in jun ch’akultz’ib’==
 
''conjugación de v.i. con consonante inicial la raíz''
 
''conjugación de v.i. con consonante inicial la raíz''
   Línea 624: Línea 626:  
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij  
 
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij  
   −
<div style="width:30%;">
+
{|style="width:45%;"
<div style="width:33%; float:left;">
+
|-
<poem>
+
|style="width:33%; line-height:14px;"|
 
X-
 
X-
    
Xib’e
 
Xib’e
 +
 
Xab’e
 
Xab’e
 +
 
Xb’e
 
Xb’e
 +
 
Xojb’e  
 
Xojb’e  
 +
 
Xixb’e  
 
Xixb’e  
 +
 
Xeb’e  
 
Xeb’e  
</poem>
+
|style="width:33%; line-height:14px;"|
</div>
  −
<div style="width:30%: float:right">
  −
<poem>
   
a-
 
a-
 +
 
yisamäj  
 
yisamäj  
 +
 
yasamäj
 
yasamäj
 +
 
nsamäj
 
nsamäj
 +
 
yojsamäj
 
yojsamäj
 +
 
yixsamäj  
 
yixsamäj  
 +
 
yesamäj
 
yesamäj
</poem>
+
|style="width:33%; line-height:14px;"|
</div>
  −
</div>
  −
<div style="width:33%; float:left;">
  −
<poem>
   
samäj
 
samäj
 +
 
xkiq’ax
 
xkiq’ax
 +
 
xkaq’ax
 
xkaq’ax
 +
 
xtq’ax
 
xtq’ax
 +
 
xkojq’ax
 
xkojq’ax
 +
 
xkixq’ax
 
xkixq’ax
 +
 
xkeq’ax
 
xkeq’ax
</poem>
+
|}
</div>
  −
<div style="clear:both"></div>
     −
==Ri kab’anoj.==
+
==Ri kab’anoj==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
''Verbos transitivos Juego B y Juego A y sus variaciones en v.t.''
 
''Verbos transitivos Juego B y Juego A y sus variaciones en v.t.''
Línea 684: Línea 694:  
W (inw), aw, r, q, iw, k chuwäch k’uxatz’ib’
 
W (inw), aw, r, q, iw, k chuwäch k’uxatz’ib’
 
</poem>
 
</poem>
==Ri runuk’unem ri chin ri xilatz’ib’ chupam jun b’anoj kab’anoj, ja ke re’.==
+
==Ri runuk’unem ri chin ri xilatz’ib’ chupam jun b’anoj kab’anoj, ja ke re’==
 
''Organización de las partes del verbo transitivos concordancia''
 
''Organización de las partes del verbo transitivos concordancia''
 
Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij  
 
Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij  
Línea 691: Línea 701:  
y- a(t)- ra- atinisaj
 
y- a(t)- ra- atinisaj
 
xt- Ø- u- tz’ib’aj
 
xt- Ø- u- tz’ib’aj
   
K’amb’äl tzij: Chapoj, q’oloj, chupuj, tikoj, tijoj.
 
K’amb’äl tzij: Chapoj, q’oloj, chupuj, tikoj, tijoj.
   
X-a(t)-ru-ch’äp
 
X-a(t)-ru-ch’äp
 
X-oj-ru-q’öl
 
X-oj-ru-q’öl
Línea 702: Línea 710:  
xutïk
 
xutïk
 
xkitijoj
 
xkitijoj
 +
xØutïk <u>ija’tz ri achin</u>
 +
</poem>
   −
xØutïk ija’tz ri achin
+
==Xilatzij nub’ij chi k’o sila’ chupam ri b’anoj==
</poem>
  −
==Xilatzij nub’ij chi k’o sila’ chupam ri b’anoj.==
   
''Movimiento en el v.t y v.i.''
 
''Movimiento en el v.t y v.i.''
   Línea 712: Línea 720:  
Ri retal ja re’:
 
Ri retal ja re’:
 
B’e, ul, ik’o.
 
B’e, ul, ik’o.
   
Xa xe ka’I’ ri kan pa qitzij nokisäx: b’e, ul.
 
Xa xe ka’I’ ri kan pa qitzij nokisäx: b’e, ul.
   
K’amb’äl tzij.
 
K’amb’äl tzij.
   
Xatb’eruchapa’
 
Xatb’eruchapa’
 
Xojulruq’öl
 
Xojulruq’öl
Línea 723: Línea 728:  
Toq nqokisaj ri b’e, chi rij ri b’anoj kab’anoj k’o chi nqatz’ib’aj jun -a’. toq CVC rub’anikil ruxe’ ri b’anoj.
 
Toq nqokisaj ri b’e, chi rij ri b’anoj kab’anoj k’o chi nqatz’ib’aj jun -a’. toq CVC rub’anikil ruxe’ ri b’anoj.
 
</poem>
 
</poem>
 +
 
==Ruxe’al ri b’anoj==
 
==Ruxe’al ri b’anoj==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
Línea 740: Línea 746:  
Junam nk’ulwachitäj we jun jub’anoj o jun kab’anoj.
 
Junam nk’ulwachitäj we jun jub’anoj o jun kab’anoj.
   −
==Ri xil tzij: rij tzij.==
+
==Ri xil tzij: rij tzij==
 
''El sufijo''
 
''El sufijo''
 
Ri rij tzij, xa xe chi rij ri ruxe’al jun tzij tikirel nqïl wi.
 
Ri rij tzij, xa xe chi rij ri ruxe’al jun tzij tikirel nqïl wi.
Línea 747: Línea 753:  
:Xuq’etej  
 
:Xuq’etej  
 
:Rij tzij cambiar traje
 
:Rij tzij cambiar traje
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(82).png|center|250px]]
+
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(82).png|center|220px]]
==Rupach’uxik kichin ri taq b’anoj:==
+
 
 +
==Rupach’uxik kichin ri taq b’anoj==
 
''Conjugaciones de los verbos: cantar, llamar, encontrar, esperar, enseñar.''
 
''Conjugaciones de los verbos: cantar, llamar, encontrar, esperar, enseñar.''
   Línea 805: Línea 812:     
==Xe’al “radical”==
 
==Xe’al “radical”==
''raíces transitivas radicales''
+
<poem> ''raíces transitivas radicales''
 
Ri ruxe’el re tzij re’ ke re’ rub’anikil.:
 
Ri ruxe’el re tzij re’ ke re’ rub’anikil.:
   
CVC (ch’kultz’ib’, k’uxatz’ib’,  
 
CVC (ch’kultz’ib’, k’uxatz’ib’,  
 
ch’akultz’ib’). Achi’el ri tzij:
 
ch’akultz’ib’). Achi’el ri tzij:
<poem>
   
<u>B’anoj</u>
 
<u>B’anoj</u>
   
Ruxe’el:
 
Ruxe’el:
 
B’an s u ’  
 
B’an s u ’  
 
CVC CVC
 
CVC CVC
   
Xu<u>b’än</u>
 
Xu<u>b’än</u>
 
Xu<u>su’</u>
 
Xu<u>su’</u>
   
Konojel re tzij re’ “ratikal” kib’i’:
 
Konojel re tzij re’ “ratikal” kib’i’:
   
Su’uj  
 
Su’uj  
 
b’iqoj  
 
b’iqoj  
Línea 831: Línea 832:  
tikoj  
 
tikoj  
 
qumuj
 
qumuj
</poem>  
+
</poem>
 +
 
 
==Jotayin tzij==
 
==Jotayin tzij==
 
''raíces transitivas derivadas''
 
''raíces transitivas derivadas''
Línea 860: Línea 862:  
<poem>
 
<poem>
 
Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij
 
Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij
+
y- a(t)- ra- '''atin-isaj'''
y- a(t)- ra- atin-isaj  
   
CVC-VCVC  
 
CVC-VCVC  
xt- Ø- (r)u- tz’ib’-aj  
+
xt- Ø- (r)u- '''tz’ib’-aj'''
 
CVC-VC
 
CVC-VC
   
Yaratinisaj
 
Yaratinisaj
 
Xtutz’ib’aj
 
Xtutz’ib’aj
 
Ch’aqa’ chik:
 
Ch’aqa’ chik:
   
Nwatinisaj  
 
Nwatinisaj  
 
Nawatinisaj  
 
Nawatinisaj  
Línea 884: Línea 883:  
</poem>
 
</poem>
   −
==rupach’uxik richin jun k’ab’anoj jotayin uma’il.==
+
==rupach’uxik richin jun k’ab’anoj jotayin uma’il==
 
''Conjugación de verbos transitivos causativos.''
 
''Conjugación de verbos transitivos causativos.''
   Línea 950: Línea 949:  
Taz’ib’aj wo’o’ taq b’anoj, k’a ri’ tatz’eta’ achike’ ri jotayin ruxe’el.
 
Taz’ib’aj wo’o’ taq b’anoj, k’a ri’ tatz’eta’ achike’ ri jotayin ruxe’el.
   −
==Rub’eyal nqak’üt ruk’iyal jun t’as:==
+
==Rub’eyal nqak’üt ruk’iyal jun t’as==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 
''Plural de adjetivos''
 
''Plural de adjetivos''
Línea 980: Línea 979:  
<div style="clear:both"></div>
 
<div style="clear:both"></div>
   −
==Ruk’iyal rik’in jalt’as k’ojolib’äl.==
+
==Ruk’iyal rik’in jalt’as k’ojolib’äl==
 
''Plural con adjetivos descriptivos''
 
''Plural con adjetivos descriptivos''
 
<div style="width:30%;">
 
<div style="width:30%;">
Línea 1001: Línea 1000:  
<div style="clear:both"></div>
 
<div style="clear:both"></div>
   −
==ruk’iyal kichin ri ruka’n taq b’i’aj:==
+
==ruk’iyal kichin ri ruka’n taq b’i’aj==
 
''plural con apellidos''
 
''plural con apellidos''
 
Chi rij ri ruka’n b’i’aj, natz’ib’aj ri xilatzij: -a’, -i’ richin nak’üt ri ruk’iyal. Chuqa’ toq nb’e ri ruk’iyal jantape’ nb’e ri tzij chi chuwäch ri ruka’n b’i’aj.
 
Chi rij ri ruka’n b’i’aj, natz’ib’aj ri xilatzij: -a’, -i’ richin nak’üt ri ruk’iyal. Chuqa’ toq nb’e ri ruk’iyal jantape’ nb’e ri tzij chi chuwäch ri ruka’n b’i’aj.
Línea 1027: Línea 1026:  
:Taq
 
:Taq
   −
==Ri k’ajtziij ri nk’utu ri samajib’äl o ri k’ojolib’äl.==
+
==Ri k’ajtziij ri nk’utu ri samajib’äl o ri k’ojolib’äl==
 
''partículas que derivan instrumento/locativo''
 
''partículas que derivan instrumento/locativo''
   Línea 1042: Línea 1041:  
Tikirel natojtob’ej rat nakanoj jujun chik taq tzij ke re’ rub’anikil.
 
Tikirel natojtob’ej rat nakanoj jujun chik taq tzij ke re’ rub’anikil.
   −
==K’ajtziij ri nk’utu wi ri rub’anik jun atuxtäq pa jun k’ojolib’äl.==
+
==K’ajtziij ri nk’utu wi ri rub’anik jun atuxtäq pa jun k’ojolib’äl==
 
''demostrativos.''
 
''demostrativos.''
 
<poem>
 
<poem>
Línea 1048: Línea 1047:  
'''Ri’'''
 
'''Ri’'''
 
'''La’'''
 
'''La’'''
   
'''Re re’'''
 
'''Re re’'''
 
'''Ri ri’'''
 
'''Ri ri’'''
 
'''La la’'''
 
'''La la’'''
   
'''Re ''ilustraciones'''''
 
'''Re ''ilustraciones'''''
 
'''Ri'''
 
'''Ri'''
 
'''La'''
 
'''La'''
 
</poem>
 
</poem>
==k’ajtz’ij ri nb’iyin manaq chi re jun na’oj.==
+
 
 +
==k’ajtz’ij ri nb’iyin manaq chi re jun na’oj==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
 
''Partículas de negación''
 
''Partículas de negación''
Línea 1070: Línea 1068:  
:'''Man''' rusamaj '''ta''' ri ala’ xujäch.
 
:'''Man''' rusamaj '''ta''' ri ala’ xujäch.
   −
==K’ajtziij ri nb’ano k’utunïk.==
+
==K’ajtziij ri nb’ano k’utunïk==
 
''Partículas interrogativas.''
 
''Partículas interrogativas.''
   Línea 1121: Línea 1119:  
'''La''' nsamaji ja ri atata’ wik’iin.
 
'''La''' nsamaji ja ri atata’ wik’iin.
   −
==Jun b’ab’ ri nb’in chi man nb’anatäj ta ri samaj.==
+
==Jun b’ab’ ri nb’in chi man nb’anatäj ta ri samaj==
 
''oraciones negativas''
 
''oraciones negativas''
   Línea 1128: Línea 1126:  
'''Ma utz ta''' nojb’e chupam ja juku’.
 
'''Ma utz ta''' nojb’e chupam ja juku’.
   −
==B’ab’ ri nb’ano ri k’utunïk.==
+
==B’ab’ ri nb’ano ri k’utunïk==
 
oraciones interrogativas
 
oraciones interrogativas
    
*¿'''La''' achike ri xeb’e rik’in ri nute?.
 
*¿'''La''' achike ri xeb’e rik’in ri nute?.
 
*¿'''Achike''' xb’ano wi richin la iwachoch?
 
*¿'''Achike''' xb’ano wi richin la iwachoch?
*¿Achike nb’ano richin ri iwochoch?
+
*¿'''Achike''' nb’ano richin ri iwochoch?
   −
==Ri k’oxomal:==
+
==Ri k’oxomal==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 
''Acento marcado o no marcado.''
 
''Acento marcado o no marcado.''
Línea 1141: Línea 1139:     
Achi’el chupam re ka’i’ oxi’ k’amb’äl tzij re’:
 
Achi’el chupam re ka’i’ oxi’ k’amb’äl tzij re’:
 
+
<div style="width:30%;">
 +
<div style="width:50%; float:left;">
 +
<poem>
 
Tz’ib’'''ab’äl'''  
 
Tz’ib’'''ab’äl'''  
 
kema'''tz’ib’'''  
 
kema'''tz’ib’'''  
Línea 1158: Línea 1158:  
kin'''äq’'''  
 
kin'''äq’'''  
 
q’ol'''oj'''
 
q’ol'''oj'''
K’olo'''k’äq'''  
+
K’olo'''k’äq'''
 
sol'''öy'''  
 
sol'''öy'''  
 +
</poem>
 +
</div>
 +
<div style="width:50%: float:right">
 +
<poem>
 
b’al'''am'''  
 
b’al'''am'''  
 
setes'''äq'''
 
setes'''äq'''
Línea 1178: Línea 1182:  
sy'''an'''  
 
sy'''an'''  
 
meseb’'''äl'''
 
meseb’'''äl'''
 +
</poem>
 +
</div>
 +
</div>
 +
<div style="clear:both"></div>
   −
==jalt’as.==
+
==jalt’as==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 
''El adjetivo''
 
''El adjetivo''
Línea 1199: Línea 1207:  
:Kokoj
 
:Kokoj
   −
==k’ojlemal.==
+
==k’ojlemal==
 
''adjetivos posicionales.''
 
''adjetivos posicionales.''
   Línea 1211: Línea 1219:  
:Kotzöl
 
:Kotzöl
 
<center>
 
<center>
<gallery widths=200px heights=200px>
+
<gallery widths=150px heights=150px>
 
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(80).png
 
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(80).png
 
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.1).png
 
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.1).png
 
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.2).png
 
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.2).png
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.2).png
+
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.3).png
 
</gallery>
 
</gallery>
 
</center>
 
</center>
==Ximöy tzij:==
+
 
 +
==Ximöy tzij==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 
''Preposición''
 
''Preposición''
Línea 1243: Línea 1252:  
:<u>Ja ri achin</u> xxajo rik’in <u>ri rute’.</u>
 
:<u>Ja ri achin</u> xxajo rik’in <u>ri rute’.</u>
   −
==b’anoj tzij.==
+
==b’anoj tzij==
 
''sintagma verbal''
 
''sintagma verbal''
 
Jun b’anoj tzij jun molaj tzij junam yesamäj richin nkiya’ ri na’oj. K’atzinel chi ri ruk’u’x ri molaj tzij, jun b’anoj.
 
Jun b’anoj tzij jun molaj tzij junam yesamäj richin nkiya’ ri na’oj. K’atzinel chi ri ruk’u’x ri molaj tzij, jun b’anoj.
Línea 1251: Línea 1260:  
:<u>Xb’iyin aq’anäj</u> ri achi pa rochoch.  
 
:<u>Xb’iyin aq’anäj</u> ri achi pa rochoch.  
   −
==Ch’ab’an k’uluyom:==
+
==Ch’ab’an k’uluyom==
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
 
''Voz pasiva''
 
''Voz pasiva''
Línea 1262: Línea 1271:  
:<u>Ja ri xtän</u> xq’etëx ruma ri ala’.
 
:<u>Ja ri xtän</u> xq’etëx ruma ri ala’.
   −
==ch’ab’an b’anayom=
+
==ch’ab’an b’anayom==
 
''voz antipasiva''
 
''voz antipasiva''
   Línea 1271: Línea 1280:  
:<u>Ja ri ch’u’j</u> xch’ayon kan.
 
:<u>Ja ri ch’u’j</u> xch’ayon kan.
   −
==ch’ab’an b’alel.==
+
==ch’ab’an b’alel==
 
''voz instrumental.''
 
''voz instrumental.''
 
Re’ na’oj re’ man kan ta chik nuya’ pa qach’ab’äl kaqchikel. Po k’a k’o na kan ri retal chupam ri tzij.
 
Re’ na’oj re’ man kan ta chik nuya’ pa qach’ab’äl kaqchikel. Po k’a k’o na kan ri retal chupam ri tzij.
Línea 1326: Línea 1335:  
Tab’ana’ jun achib’äl richin ri k’isib’äl na’oj xkeb’än ri utiw, rik’in ri umül. Toq xkak’achoj  
 
Tab’ana’ jun achib’äl richin ri k’isib’äl na’oj xkeb’än ri utiw, rik’in ri umül. Toq xkak’achoj  
 
natzijoj chuqa’ natz’ib’aj rat ri na’oj xab’än rachib’äl
 
natzijoj chuqa’ natz’ib’aj rat ri na’oj xab’än rachib’äl
 +
==Referencias==
   −
[[Categoría:Comunicación y Lenguaje]] [[Categoría:Educación Bilingüe]]
+
[[Categoría:Comunicación y Lenguaje]] [[Categoría:Educación Bilingüe]][[Category:Book:Nuestro_idioma_en_la_escuela_-_Kaqchikel]]
30 170

ediciones