Nuestro idioma en la escuela/Popti'/Escritura-expresión escrita

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Ilb’eh

1. Ta helanxa nixhtej unin stz’ib’li yul ab’xub’al Popti’.
2. Ta helanxa nixhtej unin yinh stz’ib’nhen sat hum tzet swatx’ekoj yul swi’ maka tzet chal sk’ul yul ab’xub’al Popti’.

Tz’ib’loj b’oj stxumb’al tzet tz’ib’nheb’il.

Escritura –expresión escrita.

Chaliloj ko munil xhjiche’kojti’, chub’il yib’anhiloj stz’ib’b’anil b’oj stxumb’al jab’xub’al, masan b’ab’el xhjalkan tet nixhtej unin tzet tz’ib’nheb’il maka hej stxolil chonh ek’ ji’a’, yunhe k’ul ch’elikoj stz’ib’b’anil b’oj stxumb’anil hunuj tzoti’.

Yaj yilalpaxo ta b’ab’el xhjayoj kab’oj maka oxeb’oj yeb’al tzet chu ko munlanhen hunuj tzetet, haka’na hunq’ahan yeb’alti’ la’i:

Wijatz

Hawijatz

Yijatz naj

Jijatz

Heyijatz

Yijatz heb’

Munil yul kuyum:

Ayxa hej te’ hum tz’ib’nheb’il yib’anhiloj ko t’inhb’an stz’ib’b’anil b’oj stxumb’anil jab’xub’al, yuxinto yilal ta skolpax sb’a ya’ kuywahom yinhti’, haxinwal q’a’ k’ul chu skanojkan yul swi’ nixhtej unin.

Yohtajxa sunil stz’ib’al yab’xub’al

Lawitik’a kokuyni nixhtej unin yinhti’, xa hu yalnoj maka xa hu yohtajnhenoj sunil hej tz’ib ch’oknikoj ko tz’ib’nhen ab’xub’al Popti’. Conoce todas las letras del alfabeto de su idioma materno.

Munil:

Ta xhjoche ko tz’ib’nhen b’oj ko txumni sunil yib’anhiloj jab’xub’al, kaw yilal ta kaw yohtajxa nixhtej unin sunil hej tz’ib’ ch’oknikoj stz’ib’nhelax ab’xub’al Popti’. Ha’xin hunq’ahan tz’ib’ti’ ch’oknikoj ju ko tz’ib’nhen jab’xub’al la:

a, i, o, e, u, n, t, y, x, l, m, j, h, k, b’, w, ch, xh, p, nh, s, k’, q’, tz, tx, tx’, ch’, r, tz’, t’.

Munil:

Hex unin, hexxa chex ok he yilwen he tz’ib’nhen hej tz’ib’ ch’oknikoj ko tz’ib’nhen jab’xub’al.

Munil yul kuyum:

B’eti’xin, chilwe’ ya’ kuywahom ta stz’ib’nhe’ nixhtej unin hunuj txoltzoti’ yu hunun stz’ib’al jab’xub’al.

1. ¿Hantaj stz’ib’al jab’xub’al Popti’?
2. ¿He yohtaj hantaj ay snuq’al b’oj b’aytet tz’ib’al mach kaw snuq’al?

Xa hu yilnoj tzet mat lahanoj xol kab’oj tzetet

Xa huhuj yu yilnoj ta lahan maka ay hunuj tz’ib’ mat lahanoj yul ab’xub’al Popti’, b’oj yaq’b’ilxa hej ab’xub’al xhtzotelax ko hoyanlaj, haka’na ab’xub’al Q’anjob’al, Payil maka hunujxa.

Establece semejanzas y diferencias entre los alfabetos de los idiomas mayas presentes en su región.

Munil:

Choche hunxa majan ko munilti’xin ta xa k’ojoj nixhtej kuyumhum slahb’anoj hej stz’ib’al ch’oknikoj ko tz’ib’nhen ab’xub’al Popt’ b’oj yaq’b’ilxa hej ab’xub’al xhtzotelax ko hoyanlajti’, haka’na ab’xub’al Q’anjob’al, Chuj, Mam b’oj yaq’b’ilxa.

Tz’ib’nhewej sat he yum tzetaj stz’ib’al jab’xub’al mat lahanoj b’oj yet heb’ya’ Payil.

Munil:

Cha’a’ ya’ kuywahom yohtajnhe’ nixhtej unin stz’ib’al yaq’b’ilxa hej ab’xub’alti’.

1. ¿B’aytet tz’ib’al lahan ay stz’ajoj jab’xub’al b’oj yab’xub’al payil?
2. ¿Hantaj sb’isil stz’ib’al jab’xub’al?
3. ¿Hantaj ab’xub’al johtaj sb’ih?

B’ay ch’oknikoj nimej b’oj tz’ulik tz’ib’

B’eti’ xhko kuyu’ b’ay ch’oknikoj tz’ulik maka nimej tz’ib’ yet ay tzet xhko tz’ib’nhe: yet xhjanihayoj sb’ih anma maka sb’ih hej tzetet, sb’ih hej ehob’al, sb’ih hej ab’xub’al, sb’ih b’ay elnaj anma, sb’ih x’ahawil stxolb’al q’inal mat wesoj.

Uso de mayúsculas para nombres propios, toponimias, parcialidades, nombres de Idiomas Mayas; en los gentilicios; nominación de los meses del calendario solar.

Haka’ hunq’ahan xhja’a’yoj yeb’alojti’ la:

Yinh sb’ih anma

Manel Kaxh Xhuxh Malin Manel Xuwin Xhepel Xhap

Sb’ih hej ab’xub’al.

Popti’, Mam, Q’anjob’al, Chuj, K’iche’

Hexxa che tz’ib’nhe hayeb’oj sb’ih anma b’oj hej ab’xub’ale.

Munil

Haxa ya’ kuywahom xhmunlanhenoj yaq’b’ilxa tzet xjal b’eti’, haxinwal smaja’ sunil.

B’ay ch’oknikoj nimej tz’ib’

Nimej tz’ib’ti’, jichan ch’oknikoj ju lawi janihayoj hunuj tzuk’an (punto), lawi janihayoj yechel tzoti’ ch’oknikoj q’amb’eb’al, b’oj lawitik’a janihayoj hunuj tzoti’ xhk’ay ko k’ul chaliloj.

Uso de mayúsculas después de punto, después de signos de interrogación y después de signos de admiración. ¿ ? ¡!

Haka’na hunq’ahanti’ la:

Mam, tonh paxhyal winhan. Machoj, machu hintohan.

¿Tzet sb’ih ha chehti’? Tz’ib’inh sb’ih no’.

¡Yuy wak’a’ jilni yelaw tz’ayik! Ho’, kajxanhe ponhpo, haxkam xax k’ejb’ini.

Wal ti’nanhxin, okanhwej he ya’a’yoj hunuj ik’ti’, yaj che yakoj nimej tz’ib’ xol.

Munil:

Haxa ya’ kuywahom yetwanoj smunlanhen yaq’b’ilxa hej yeb’alti’ b’oj nixhtej unin.

Xhjapaxayoj nimtz’ib’ lawi janihayoj hej echele chaliloj q’amb’eb’al (¿?).

Haka’na hun yeb’alti’ la:

¿Tzet sb’ih ha chehti’? Tz’ib’inh sb’ih no’.

Munil:

Hunxa nixhtej unin b’oj ya’ kuywahom ch’anojayoj yaq’b’ilxati’.

Ch’okpax hun tz’ib’ti’ lawi janihayoj hej echele chaliloj k’ayb’alk’ulehalil (¡!)

Chalilojti’ chub’il yet xhjanihayoj hunuj tzoti’ yet ay mak xhk’ay sk’ul yilni hunuj tzetet, masan ch’ok nimtz’ib’ chaltu’.

Haka’ hunq’ahan yeb’al munilti’ la:

¡Yuy wak’a’ jilni yelaw tz’ayik! Ho’, kajxanhe ponhpo, haxkam xax k’ejb’ini.

Munil:

Hunxa ya’ kuywahom b’oj nixhtej unin ssaynoj yaq’b’ilxa hej yeb’al munil. Maka ch’okoj syetz’enoj hunuj mak xib’telaxi, hat chu yoknikoj hunq’ahan echeleti’.

Yijyeb’al ch’oknikoj st’inhb’alax stz’ib’b’anil jab’xub’al

Uso de signos de puntuación.

Yinh jab’xub’alti’, ay hej syijyeb’al yilal ja’ni kwenta, yunhe t’inhan chuyuj stz’ib’b’anil. Ta xhjila, mat lahanoj jalni b’oj yab’xub’al wes, yaja’ etza lahan b’ay ch’oknikoj. Yuxinto kaw yilal ta xhja’ yohtajnhe’ nixhtej unin hunq’ahanti’, haxinwal t’inhan chu stz’ib’b’anil jab’xub’al.

Ha’xin hunq’ahan yijyeb’alti’ chu yoknikoj ju ko tz’ib’nhen Popti’ la:

• Tzuk’an (punto): Tzuk’anti’ ch’oknikoj ju, yet xax lawi janihayoj hun nimej teq’an tzoti’ kat jichenkoj hunxa. Maka yet xhtanhkan ko tz’ib’nhen hunuj nimej teq’an tzoti’.
• Kotxhitz’ (coma): Chij hakti’ hune’ ni’an kotxan hitz’ xhjayoj yet yilal ji’ni haq’o’ yet lanhan ko tz’ib’nhen hunuj tzetet, xhjapaxayoj yet xhko teq’b’an hun txol tzoti’al.

Yet xhji’ni haq’o’.

Yetkanoj kaw payxa, sunil mak ay tzet chila. Mach hunuj mak ta mach yitah hunun tz’ayik, haxkami maxhto kaw anma yettu’.

Yet xhko txolb’an hojanoj tz’ib’

Ta chonh to b’et Yulxaj, kaw tx’ihalkanoj lob’alte’ xhji’a’, haka’na: manhku’, lahanxhexh, lemnixh, chulul, pata’.

• tzuk’ kotxhitz’ (punto y coma): Ch’oknikojti’, yet xhko tz’ib’nhen hunuj tzetet choche ta q’a’ nahatil xhji’ ko haq’o’, haxinwal machonh semk’otoj yinh jilni te’ hum, haka’na b’eti’ la:

Mamin, miyay, oxhimi mach b’aq’inh xk’ayojtoj tzet q’aynajonh juni, haxkam ta machoj chonh k’ayojtoj; machonh nanon ko tzoten jab’xub’al chaltu’, haxinwal k’ul xhtij ko satajilti’.

• Kab’tzuk’ (dos puntos): Ch’oknikojti’, yet jichojxakoj ko tz’ib’nhen tzet chal hunuj maka, maka yet ch’ichoj ko tz’ib’nhenoj hun hojanoj sb’ih hej tzetet, yaj yilal jalnipax tet nixhtej unin chub’il matnhetaj yinh jab’xub’al, to ch’oknipaxkoj ti’ yet chonh tz’ib’li yul ab’xub’al wes. Chuxin ko yeni tet yinh hunq’ahanti’ la’i:

Mamin kaw hantajkanoj tzet slo ya’ komam, slo ya’: itah, lob’alte’, wale’, chib’eh, b’oj yaq’b’ilxa.

Kajxam yalni ya’ Ampul Wech: mataj yet ewi, matajpax ti’nanh.

• tzuk’antukb’al (puntos suspensivos): Chalilojti’ chub’il yet lanhan ko tz’ib’li, matxa xhjoche ko laha’ tzet xal hunuj maka, kat janihayoj hunq’ahan yijyeb’al stz’ib’b’anil ab’xub’alti’. Haka’ti’ la

Mataj yet ewi... Haktu’ xu yalni ya’ Ampul Wech.

Tzimi ta xhto hin tojan ...

• lokixhitz’ (Interrogación): Xhko maj hunuj txol tzoti’ yet xhko q’amb’en hunuj tzetet, ha’ chaliloj tzet xko tz’ib’nheti’, chuxin ko yeniltoj hakti’ la:

¿tzet xa wala?

¿B’ay chach toyi wanab’?

• toholhitz’ (Admiración): Ch’oknikoj hun yijyeb’al tz’ib’ti’ ju yet xhko tz’ib’nhen hunuj tzet k’ayb’alk’ulalil syeltoj, haka’ ti’ la:

¡yuy!

¡Mamin!

¡Anmas!

• kab’ kotxhitz’ (Comillas): Ch’oknikoj hunxati’ ju, yet xhko tz’ib’nhen hunuj tzetet, yaj ay hune’ tzet kaw yilal ye xhjab’e, ta chaltu’ xhko majche yichob’anil b’oj slahob’al tzoti’ti’ yinh kab’ kotxhitz’ti’ yu ja’ni syilalil, haka’ti’ la.

Kaw xhto tit yul hin k’ulan chub’il ya’ Manel Antun, xhinhetik’a ya’ “wuxhtaj, wanab’, ochewej heb’a, haxkam mat johtajoj b’aq’inh chonh kamoj”, kawxin yel tzet chal ya’ti’.

Munil b’oj nixhtej unin:

Tita’ka ay yaq’b’ilxa hej yijyeb’al stz’ib’b’anil jab’xub’al, yuxinto kaw yilal ta chonh ek’ ab’la yib’anhiloj sat hej hum tz’ib’nheb’ilxa, maka jichenkan sb’ih yul jab’xub’al ta machpaxayoj.

1. Xhwa’a’ hun teq’an tzoti’ teyetan, machxin hunuj yijyeb’al tz’ib’nheb’il to hexxa che ya’a’koj.
2. ¿B’ay ch’oknikoj tzuk’ ju yet chonh tz’ib’li?
3. ¿B’aq’inh taxka ch’oknikoj kab’ kotxhitz’ ju?
4. ¿Taxka ay hunujxa yijyeb’al mach xjayoj b’eti’ che yab’ek’oj?
5. Tonhwej ko saya’ sat hunujxa te humti’la ta ay hunxa xhchalohoj ju.

Stz’ib’b’anil hej b’isb’ale

(Escritura de numerales.)

Yilal ta yetax ch’ichi nixhtej unin kuywuj, kat jichenpaxkoj kokuyni sb’iswa yul ab’xub’al Popti’.

Hune’ majan munilti’xin, kaw yilal haxkam xhjichekoj kokuyni nixhtej unin yinh b’isb’al yul ab’xub’al Popti’. Kab’ majan tzet chu ko tz’ib’nheni, hune’ b’ab’el haka’ echele.

1. (hune’)
2. ( kab’)
3. (oxeb’)
4. (kanheb’ )
5. (howeb’)
6. (wajeb’)
7. (hujeb’)
8. (waxajeb’)
9. (b’alunheb’)
10. (lahonheb’)

Wal hunxa tzet chu ko tz’ib’nhenxin, haka’ hun tzet xhko yeb’ yalanhti’. Yaj choche ta xhjohtajnhe syilalil ta yetax ch’ichi nixhtej unin kuywuj, kat jichenpaxkoj kokuyni sb’iswa yinh ab’xub’al Popti’. Haka’ hunq’ahan yeb’alti’ la:

Hune’, kab’, oxeb’, kanheb’, howeb’, wajeb’, hujeb’, waxajeb’, b’alunheb’, lahunheb’, hunlanheb’, kab’lanheb’, oxlanheb’, kanhlanheb’, holanheb’, wajlanheb’, hujlanheb’, waxajlanheb’, b’alunhlanheb’, hunhk’al ...

Munil yul kuyum:

Wal ti’nanhxin, haxa ya’ kuywahom ch’okoj smunlanhe’ yaq’b’ilxa b’isb’al masanta hok’al, haxinwal ch’ichikoj nixhtej unin yinh hej b’is’bal.

Swatx’eb’anil b’oj stz’ib’b’anil: hanik’ teq’an tzoti’, jalni tzet yilot hunuj tzetet, komon tzoteb’al, b’oj halo’ sk’uluj tet anma

Redacción y escritura de: párrafos, descripciones, relato corto, consejos.

Sunilti’ yutik’a jichenpaxkoj ja’a’ skuynuj nixhtej unin syilalil ko xahannhen anma, b’oj yitz’atnhen sb’a yek’ yu sat yib’anhq’inal.

Munil: Waxamkam ayxa tzet xko tz’ib’nhe yib’anhilojti’, k’ul tato kam xhjohtajnhe yaq’b’il tzet chu ko munlanhen hej teq’an tzoti’, jalni tzet jilot hunuj tzetet, hunuj ik’ti’ maka halo’ sk’ulal (consejo), haxinwal chi’a’ yip kuyb’anile xhja’ tet nixhtej unin.

Xa huhuj yu yalnoj tzet jilni maka tzet yekoj mak ay smay xol hunuj teq’an tz’ib’ tz’ib’nheb’il

Describe al o el personaje principal de un texto o relato.

Xhko txumilojti’ chub’ilxa hunuj yu stzotenoj tzet jilot mak q’a’ ch’a’lax syilalil sat hunuj ik’ti’. Kawxin yilal ye ti’, haxkam ta chaltu’, ch’ichojkoj yokoj tuknuj kat yalnoj tzet ay yul swi’ yib’anhiloj hunuj tzetet. Haka’na hune’ xhja’a’yojti’ la:

Halwej maktaj, maka mak q’a’ ch’a’lax syilalil ch’a’lax b’inahoj sat hune’ hum lanhanto jilniti’.

Munil:

Tzet jilni no’ni’an xhik kaw ch’a’lax b’inahoj yinh ik’ti’ xjila:

Kaw nimej stxikin, wojan xil swi’, tz’ulik snheh, xol telaj chayoj no’ sq’u’, chu ko loni no’,

Wal ti’nanhxin, haxa nixhtej unin xhmunlanhenoj hune’ti’ la:

No’ ni’an me’ b’oj metxtx’i’ (ik’ti’)

Yet hunek x’ayiloj hun no’ ni’an me’, x’elpaxiloj hun metxtx’i’. X’ok metx stx’anojayoj ni’an me’ tu’, yuxinto x’elkanh no’ me’tu’ yinh anhe tet metxtx’i’ tu’ syeyil.

Xto no’ xin x’apni no’ b’ay ay yatut no’ b’alam, xalnikanh no’ tet no’ b’alamtu’ –tzimi ta cha wa’ ninoj hin posadahan, xhi no’ tet no’ b’alam –. K’ultik’a, xhi no’ b’alam, yaj mak tet cha web’a ha b’a? to chin tzumb’elax yu hun metxtx’i’an, xhi no’. Mach ha pena, kananh hin k’atanhan, matzet chach utelaxoj b’eti’, xhi no’ b’alam tet no’ me’tu’.

Ha’ x’apni metxtx’i’tu’, xalnikanh no’ b’alam tet metx –tajka to ay tzet cha wute no’ ni’an me’ ti’ haxkam matzet chach yute no’, ehanh

aq’anhk’ulal, haxinwal matzet chach wute’paxan, xhikanh no’ b’alam tet metxtx’i’tu’.

K’ultik’a matzet xhwute’ no’ an, xhi metxtx’i’ tet no’ b’alam.

1. ¿Hantaj mak ch’a’lax syilalil sat ik’ti’ti’?
2. ¿Tzet sb’ih no’?
3. ¿Tzet jilni no’ me’?
4. ¿Tzet jilni metxtx’i’?

Xa huhuj yu yalnoj tzet jilni maka tzet yekoj maktaj ay smay xol hunuj teq’an tz’ib’ tz’ib’nheb’il

Describe los personajes principales de un texto o relato.

Etza lahan yepax b’eti’, xhjala’pax maktaj q’a’ ch’a’lax syilalil sat ik’ti’, yuxinto hatik’a hune’ ik’ti’ xax jila, yinh xhko kuyu’pax kob’a yinh hunxa majan munilti’:

No’ me’ b’oj metx tx’i’ (ik’ti’) Yet hunek x’ayiloj hun no’ ni’an me’, x’elpaxiloj hun metxtx’i’. X’ok metx stx’anojayoj ni’an me’ tu’, yuxinto x’elkanh no’ me’ tu’ yinh anhe tet metxtx’i’tu’ syeyil.

Xto no’ xin x’apni no’ b’ay ay yatut no’ b’alam, xalnikanh no’ tet no’ b’alamtu’ –tzimi ta cha wa’ ninoj hin posada han, xhi no’ tet no’ b’alam –. K’ultik’a, xhi no’ b’alam, yaj mak tet cha web’a ha b’a? to chin tzumb’elax yu hun metxtx’i’an, xhi no’. Mach ha pena, kananh hin k’atanhan, matzet chach utelaxoj b’eti’, xhi no’ b’alam tet no’ me’tu’.

Ha’ x’apni metxtx’i’tu’, xalnikanh no’ b’alam tet metx –tajka to ay tzet cha wute no’ ni’an me’ ti’ haxkam matzet chach yute no’, ehanh aq’anhk’ulal, haxinwal matzet chach wute’paxan, xhikanh no’ b’alam tet metx tx’i’tu’.

K’ultik’a matzet xhwute’ no’ an, xhi metxtx’i’ tet no’ b’alam.

Munil:

Haka’tik’a xu ko munlanhen yib’anahtoti’, halwej haywanh mak ch’a’lax syilalil maka q’a’ ch’a’lax b’inahoj yinh hun ik’ti’ lanhanto jilnihayti’.

Xa huhuj yu stxumnuj kat yalnoj tzet yekoj b’ay xij sb’a hunuj tzet xhallax tet, ha’ xhalni ta yel tzet xu tu’, maka tonhe xichekanh hunujxa maka

Describe los escenarios de un relato sobre un hecho real o imaginario.

B’etetti’xin, matxa kaw sub’utajoj ye munil, to lahwi skuynujilojti’ choche ta chuhuj yu yokoj stxumnuj kat yalnoj tzet xu yijni sb’a hunuj tzet xu maka b’ay xij sb’a.

Wal ti’nanh hex unin, ichewjkanh hunuj tzet che watx’ekoj yul he wi’, waxamkam mat yeloj, tanhe ch’oknikoj sunil tzet xax ko kuy heyu.

Munil:

Hatik’a hune’ ik’ti’ yib’anhiloj no’ me’ b’oj metxtx’i’ xhko munlanhe’, wal ti’nanhxin hex nixhtej unin, che ya’a’ spaj hunq’ahan q’amb’eb’alti’ la:

1. ¿B’ay xcha sb’a no’ me’ b’oj metxtx’i’?
2. ¿Tzet xu yok no’ b’alam stz’ajoj tzet xutu’?

Xa stxumu’luj sb’ih

b’oj tzet xhallax yib’anhiloj hej b’ihe xhkolwa yallaxpax tzet jilot, maka tzet yekoj maktaj b’oj tzet q’a’ yilal yekoj tz’ib’nheb’il xol hunuj ik’ti’, maka hunuj tzet tz’ib’nheb’il. Reconoce sustantivos y adjetivos que ayudan a describir a los personajes y sus acciones

Wal b’etetti’xin, hatik’a hune’ ik’ti’ti’ ch’oknojkoj ju yinh komunilti’.

Munil:

1. ¿Tzet jilot no’me’?
2. ¿Tzet jilot metxtx’i’?
3. ¿Tzet jilot no’b’alam?
4. ¿Tzet xu no’me’?
5. ¿Tzet xu metxtx’i’?
6. ¿Tzet xu no’b’alam?

Xa hu stihniloj tzet yekoj hunuj sya’tajil chila,

maka hunuj tzet xuhi, xa huhujpax yu yalnoj tzet chu yokoj yanhal hunuj tzet tz’ib’nheb’iltu’.

Explica el problema, la acción y la resolución de un relato.

Jila’wej tzet chal hune’ tzet tz’ib’nheb’ilti’ la:

No’ burro b’oj ya’komam (ik’ti’)

Yet hunek ay hune’ ni’an burro, tolob’ kaw isaxakan no’, xb’eyk’oj no’ munil, yaj kaw isaxakan no’xin, matxa b’ay ch’ek’kanoj no’ munlahoj. Wal no’ chehti’ chin toj hin potx’o’ no’an, xhi ya’ mama’ yahaw no’, maka chin tzepa’kan no’an, xhi ya’ mama’.

Elojab’ b’elti’, xhi no’, xtokanoj no’ ni’an burro tu’xin, yaj aykoj no’ yinh b’elxin, kaw sikinajxa no’, tolob’ x’ek’ no’ xol hun ni’an telajb’al. Tolob’ xilni no’ hune’ ni’an xik, ni’an xiktu’ yamigoxakan no’xin. Tonh winhan, xtopax no’ b’ay hunxa ni’an telajb’al. Xilni no’ hune’ no’ ni’an b’ah, xlonikantoj no’ ni’an conejo, yuxinto, haxa no’ b’ahtu’ yamigo no’ burrotu’.

Xto no’ xin, xto no’ yinh b’el, tolob’ ay hune’ ni’an granja la, x’apni no’ ni’an burrotu’ b’oj no’ ni’an b’ahtu’, sq’amb’en no’, ¿tzimi ta sje he k’ul honh he yitojan?, to chonh potx’lax yehan, xhi no’ burro. Xto no’ ni’an chiyo, tolob’ xtokan no’, xilnipax no’ hun no’ ni’an mis. Tonhwej te yinh, xto no’xin, x’apni no’ b’ay hune’ ni’an nhah, xilni no’ mach maka, x’oktoj no’, ta’an hat x’apni heb’naj elq’om skutxb’anoj smelyu b’etu’. Xilni heb’naj, xib’tentoj no’ heb’naj, xanikan heb’naj smelyu, lahwitu’xin x’apnipax heb’naj, xhto honh huluj xhi heb’naj.

Xab’en ni’an burroxin, xa’ni listohal sb’a no’ la. Tolob’ no’ ni’an burrotu’ xkan no’ yinhtaj pulta, wal no’ ni’an chiyotu’ x’ahtoj no’ swi’nhah, wal no’ misxin x’ok no’ stiq’a’, x’ok no’ b’ah yinhtaj no’ burrotu’. Tolob’ ha’ yet x’apni heb’naj elq’om, ha shajni heb’naj pulta, xrinhla yeltoj yoj no’ burro yinh heb’naj, x’ek’ pak’na naj, hunxa naj x’apni naj, stzujb’an na naj sik’ yalni, xa’nina tzanhna no’ mis yinh sat naj, kajxanhe linhlo xuluj naj, xto naj hakti’la, x’elkantoj naj yinhtaj nhah, x’oq’kanh no’ chiyo. Haktu’ xu stzab’lax heb’naj, x’ilaxtoj heb’naj kapiltu.

Lawitik’a ko tz’ib’nhenti’xin, kat jok ko q’amb’enoj tzet yekoj maktaj aykoj stz’ajoj hun tzet xjalti’.

Chu ko q’amb’enpax tet nixhtej unin maktaj q’a’ yilal ch’a’lax b’inahoj, b’oj tzet xu yok yanhal sya’tajil xhallax b’eti’.

Munil: Lahwitik’a ko tz’ib’nhenti’xin, kat jok ko q’amb’enoj tzet yekoj maktaj aykoj stz’ajoj hun tzet xjal ti’.

Chu ko q’amb’enpax tet nixhtej unin maktaj q’a’ yilal ch’a’lax b’inahoj, b’oj tzet xu yok yanhal sya’tajil xhallax b’eti’.

1. ¿Tzet sya’tajil xhjil sat hun ik’ti’ti’ che yab’e?
2. ¿Tzet yanhalil hun sya’tajilti’ x’oki?

B’etetti’ chonh okoj ko tz’ib’nhenoj tz’ulik teq’anoj tzoti’, yu sq’amb’en sb’a nixhtej unin hej q’amb’eb’al, yu ya’ni kwenta hantaj tzet yohtaj, haka’na hunq’ahanti’ la

Escritura de pequeños textos para responder a preguntas de autoconocimiento, por ejemplo: La época del año que más me gusta..., La fiesta de mi comunidad que más me gusta..., Yo prefiero que pase esto..., A mí no me gusta que..., En mi salón de clases pasa lo siguiente..., En el patio de la escuela jugamos a ..., En la cocina de la escuela nos organizamos así: ..., Esta semana tuve un día especial...

Hune’ majan munilti’ q’a’ ya’tajto ye tet nixhtej unin, haxkam xa okoj tuknuj stxumnuj teq’an tzoti’ yu yab’cha tzet choche stz’ib’nhe’. Haxkam tzet yohtajxa, ha’ syeltoj yinh tzet stz’ib’nhe’.

Munil:

a) Yulb’al hab’il, tzet q’inalil q’a’ choche yila’:
ta nhab’il maka waresmahil.

b’) Tzet q’inhal ch’ek’tzelax yul konhob’ q’a’ xhwochehan
Walinan q’a’ xhwoche yet ch’ek’tzelax q’inh Candelaria b’oj yet ch’ok kanhalan.

ch) Q’a’ k’ultomi ta chu hunti’ yul konhob’ la:
Oxhimi kam xhwatx’elax hej b’eh, haxkam kaw ch’ixanb’i yet ch’ok ha’ nhab’, b’oj hunxa, oxhimi mach b’aq’inh xhjila’ hej potx’wal b’oj hej stx’ojal b’eti’.

ch’) Wal hinan mach woche hunti’an la:
Yet kaw ay heb’ya’ alkal ch’elq’antoj smelyu konhob’, yet kaw ay anma xhpohlikoj yinh yetb’i, b’oj yet matzet slo nixhtej unin.

e) Xhwil yuni hunti’ yul hin kuyuman la:
Nixhtej unin q’a’ anmaxa ch’ok smaq’noj nixhtej unin txanto, mat kaw k’uluj stz’aj itah (refacción) ch’a’lax jet.
 
h) Stinhal hin kuyum, chonh sajchi b’oj nixhtej wetb’i hunq’ahan sajachti’an la:
Kaw k’ulch’an ko sajchikanh eb’ab’ahilan, tzumb’eb’al, watx’e’ itah, b’oj yaq’b’ilxa.
Xhko yamb’a kob’a ko munla yul skusinahil ko kuyum hakti’an la:
Xhko yetz’e ko txikni ululan, ko txikni itahan, b’oj janikoj q’a’an.

i) Yulb’al hun ho’ tz’ayik kuyumti’, kaw xwochekan hun tzet xwa’le ti’an la:
Yet xkin apni b’ayinan, ay hun ya’komi’ x’apni stxonhnoj shos no’ chiyo tet hin mi’an, machxin chuyu ya’ hin mi’ b’oj ya’komi’tu sb’iswayi, yuxinto hayin xwal tet heb’ya’ hantaj ch’elikoj stohol no’ hos xi’ hin mi’an.

Kaw yilal ta sunil nixhtej unin stz’ib’nhenoj spaj q’amb’eb’al sat yum, haxinwal skwentaxa yichenojkanh hej teq’an tzoti’ maka hej ik’ti’.

1. Kaw yilal ta hexxa kam che tz’ajb’a maka kam che tz’ib’nhe yib’anhiloj tzet xax jila.
   
2. Tzet hunujxa yeb’al munil chu he watx’eni.

Xa huhuj yu stz’ib’nhenoj maka swatx’enoj

syilalil hunuj tzet xhjila maka xhko tz’ib’nhe, hej ik’ti’ maka stz’ib’nhenoj yib’anhiloj tzet xu hunuj maka.

Redacción y escritura de: Resúmenes, leyenda, biografías.

Hune’ majan munilti’, xaxtik’a ko tzab’ ayxanayi, yuxinto wal b’eti’, choche ta kam xhjakoj yip ko kuyni. Xhko kuy tzet chu ko tz’ib’nhen slahob’al maka stxumb’anil hunuj teq’an tzoti’, tzet chu ko tz’ib’nhen hunuj ik’ti’, maka yet xhko tz’ib’nhen yib’anhiloj hunuj maka.

Munil:

1. Awejay ay b’elan tzoti’ yaj che maj he tihniloj tzet xe txum yinh tzet xko kuy ti’nanh.
2. Tz’ib’nhewej hunuj ik’ti’ he yohtaj.
3. Tz’ib’nhewejay yib’anhiloj sq’inal ya’ Trinidad Delfin b’oj ya’ Hermelindo.

Yaj b’ab’el xhko tihiloj chub’il yilal ko tz’ib’nhenti’, haxkam tx’ihal tzet k’ul xakanoj heb’ya’ jet.

Tz’ib’loj hej b’ittzoti’

Wal ti’nanhxin, xa sje ko kuynuj nixhtej unin, stz’ib’nhen hej b’ittzoti’, yu kam stxumniloj chub’il sunil chu juni yul jab’xub’al.

Redacción de poesía.

Jila’wej hun yeb’al munilti’ la:

Hex unin, wal ti’nanh, hexxa che tz’ib’nhe’ hunuj b’it tzoti’ kat he yalnoj jab’e’.

Ha’ Niman (b’ittzoti’)

Kaw k’ulch’an
Tzimi ta chin q’ayoj
Nan b’aya, haxkam hunun tz’ayik
Masan chin b’eyk’oj axhnojan.

Tzimi ta sunil b’ay
Kaw k’ulch’an sk’ul komam Jahaw
Haxkam wal walnihan,
B’eti’ xkankan sk’ulch’anil satkanh
 
Ta cha wila, kochnhe satkanh
Xhjila, yet chonh apni sti’ha’
Kaw yax paq’po jilni ha’ha’
Kaw chin tzan wilnihan.

Yet xhwilni yek’ ha’ha’an,
Ay wala’an mach b’elwi ha’
Haxkam wak’amta ay b’aq’inh
Xhtanhoj ha’.

Yaj xhwalnipaxan,
Tita’ka ay yaq’b’ilxa hej konhob’
Maka hej wayanhb’al b’ay ch’ek’ ha’
Ta chaltu’, kaw k’ul,

Ha’ stx’ojal, to aykoj stanhay ha’
Haxkam kaw ch’ilaxk’oj hej te’te’ ay sti’laj,
Xa ilaxpaxtoj ha’ nahatlaj
Yu shayelax hej tz’unub’.

Kolwahojonh yinh ha’ha’ti’,
Haxkam cha’ ha’ q’inal jet.
Tajkato yet xhjilnoj
Hanik’xanhe ha’ ch’ek’oj.

Munil:

Choche ta kaw chilkan ya’ kuywahom ta xax kankan hunti’ yul swi’ nixhtej unin haxinwal cha’a’koj smunil.

1. ¿Tzet chu ko tz’ib’nhen hunuj b’ittzoti’?
2. Wal ti’nanh hexxa che tz’ib’nhe hunuj.

Xa hu stz’ib’nhen hunuj teq’an tzoti’ ch’oknojkoj

stz’ib’nhelaxoj yul hunuj yab’ixb’al xhlak’b’alax yinh sb’itz’ab’il kuyum, ab’ixb’al, ab’ixb’al ch’eliloj shujb’ixal, hum b’ay ch’eltij hej echele, b’oj yaq’b’ilxa.

Escribe pequeños textos para uso en publicaciones periódicas: periódico mural, periódico, semanario, boletín, revista.

Ta xhko txumu, q’a’ ya’tajto ye stxumnuj nixhtej unin tzet smunlab’anil hunq’ahan tzeteti’, yuxinto choche ta xhjakoj janma kokuyni yinh kaw k’ul, haxinwal stxumu’luj.

Ti’nanhxin xhko kuy nixhtej unin stz’ib’nhen hunuj teq’an tzoti’ haka’ ab’ix chutehayoj, haxinwal xhjiche’paxkoj nixhtej unin yinh stz’ib’nhen hej ab’ix cha’a’ yohtajnhe’ anma.

Munil

Wal ti’nanhxin, tz’ib’nhewej hunuj ab’ix hununex, katxin xin ko lak’b’an sat hune’ nimej humti’ kat janipaxkoj sat b’itz’ab’.

Itz’at che yutepax heb’a, haxkam xhko tz’ib’nhe’ hej ab’ix hujb’ixtaj ch’elojtij yul ko kuyumti’.

Wal ti’nanh, xhko tz’ajb’a’wejpax hej ab’ix ch’elojtij yul ab’ixb’al b’ay q’a’ ch’eltij hej echele.

Xa huhuj yu stz’ib’loj sat hunuj ab’ixb’al b’ay chu sta’woj tzet tz’ib’nheb’il b’etu’

Escritura de un diario interactivo.

Q’a’ ya’tajto ye hun majan munilti’, yuxinto wal ti’nanh che watx’e maka che yichekanh hunujxa ik’ti’, haka’ hun xhjala’ti’ la, haxinwal xhjilpaxoj ta yeli lanhan skanti’ yul he wi’. Kaw yilal hunti’, hakxami ha’ xhalnoj jet tzet hunujxa b’ay chonh ek’toj.

Ko kuyu’wejti’xin la:

Naj isala winaj (ik’ti’)

Hune’ naj la, xto naj yul nhahch’en la, xilnihatoj naj swi’te’ ayatoj hun ixix, sq’amb’en naj tet ix, ¿tzet hunti’? xhi naj, nab’eb’al k’ule, xhi naj tet ix. X’oktoj naj yul nhahxin, ¿tzet hunti’?, xhipax naj, komo swatx’e naj hun te’ kaxha, x’aytoj naj yul, matxa xhb’ili, haxkam ya’xa sk’ul.

Tonhe xhhek’ob’tajnhelax volumen kat yoq’ixin, xhipax naj hakti’ la, k’ultik’a, xhipax ix. B’ak’anab’ aya x’eltij ix, yahpaxtoj ix yul hunxa te’ nhah, yahpaxtoj ix yilnoj ix hunxa te’ te’ la. Ay hune’ txowe ahaytoj yul la, tzet ahaytoj yulti’, xhipax ix tet naj. Hune’ tz’ajb’alk’ule, macha b’ejtzotoj, haxkam tajka ch’oq’kanh yul, haxkam ya’ sb’ilelaxpax ni’anti’ mach tonhetik’a xhb’ilelaxi, haxkam mach yul yinh svolumen, xhi naj.

Yaj tzet yetu’, xhipax ix, matzet tz’ajb’alk’ule xhipax naj tet ix, ah xhi ix, yaj tzet hun xhb’ilihaytoj yul, xhipax ix, macho tonhe ma hopcha stu’ail te’ kaxha, xhi naj, ah, xhi ix hakti’ la. Yaypaxtij ix la, tzet ib’il hawu ma wil b’eti’ la, matzet, tonhe ma hin b’eyk’oj hin loq’o’ hune’ ni’an te’an la, ma waytojan la, tonhe ma wilan ta chab’e wa’aytojan la.

Ayanhtoj nan, xhi naj tet ix, k’ultik’a xhipax ix tet naj, yaypaxtoj ix, xpahnaytoj naj ch’en lawuxh yib’anh ix, tunhnaytoj naj ix sat witz la, yaykantoj ix xol ha’ha’ la. Yulxa ko konhob’ ayto ix, yinihaytij heb’naj gringo ix, mak hune’ xhb’ilihaytoj yul te’ kaxha, xhipax ix tet naj hakti’ la, makxami, xhipax naj la. Xinikanh heb’naj ch’en lawuxh, hayinan ma wilaytoj hune naj, xanikoj naj hune’ sate yechel yinh hin b’ulan, aykoj yechel, ma hin yanihaytoj naj yul kaxha, ma hin titan xin, xhipax ix hakti’ la.

Haq’b’alil ma hin tiraytij naj ayinan, xhipax ix la, xtopax naj yilnoj hunxa konhob’ la, b’aytik’apax ay ix la, yilni naj ix, wak’a’ sat ni’an wixalan aykoj yinh ha sat, machoj xhipax ix, yaj mak ha wixal xin, mach maka tonhe, ma pillaxkan hune’ ix, ma tit ix yul ha’ ha’, haq’b’alil ma pilaytijan ix hune’ ix, kaw chin oq’an yinh ix, ta’an tonhe ma hin yeta naj an, yaj hayinan ma hin ha pilaytijan ix, machina wiytijan.

Matxa chin tohan tawinhan, ilk’anab’ xa wetinanhanla, nimejxa hin txonhan, hunq’ahan heb’naj gringo ma a’ni, xhi ix tet naj. Yaj altij hunxa ni’an wuk’ehan, xhi naj, yaniltij ix hunxa ni’an yuk’e naj, yaj kaw ch’oq’pax naj, to naj xin, yaypaxtij naj, yilni naj hune’ cheh ahaytoj no’ usmij yul, txonhnitoj naj, yalni naj, ay hune’ hin avion la ma hin loq’an, cinco mil ma wa’an ch’en, loq’wej ch’en.

K’ultik’a, xhipax hunq’ahan heb’naj, yanikoj naj, ta’an no’ usmij ahaytoj yul la, x’ahtoj heb’naj yib’anh no’ la, yaj yet x’eltij no’ usmij xin, xtitk’ay heb’naj, xkam heb’naj.

Munil: Ti’nanhxin, hexxa chex okoj he yanojayoj hunujxa ab’ixb’al haka’ hun xjayojti’, yaj oxeb’ tz’ayikto b’ay che yeb’ wetan, ta ay tzet mache txumu chu he q’amb’en wetan.

Xa hun stz’ib’nhenoj tzet

swatx’ekoj yul swi’ maka yalnoj tzet yelapno ye hun tzet tz’ib’nheb’il xila maka xab’etu’. Yinhti’, chuhuj yu stxumnujiloj tzet chaliloj jet maka tzet xhko kuy yinh ik’ti’ chij Naj isala winaj.

Escribe inferencias y conclusiones a partir de un texto escuchado o leído.

Ta xhji’ wkwenta b’eti’, ch’ahtoj smalil sya’tajil ko munlanhenti’, haxkam matxatajnhe jilni hunuj tzet tz’ib’nheb’il, to xa sje ta skwentaxa nixhtej unin stz’ib’nhen tzet stxum yib’anhiloj tzet xila maka xab’e.

Munil:

1. ¿Tzet xe txum yinh hune’ ik’ti’ xjab’e?
2. ¿Chu he yalni ninoj jet tzet yelapnoj ye skuyb’anil?
3. Tz’ib’nhewej tzet xe yi’a.

Chuhuj yu yichenojkanh maka, yoknojkoj hunuj echele yu syenojiltoj tzet tz’ib’nheb’il, xa huhujpax yu syixmanoj maka shojb’anoj yinh haka’ kaw yub’anil

Haka’na hunq’ahan tzoti’ti’ la:
Ohtajb’al
Q’amb’eb’al
Kuywuj

Tzet wohtajan
Tzet xhwoche hin kuyu’
Tzet xin kuyu

Utiliza y diseña organizadores lógicos o gráficos para presentar distintos tipos de información, por ejemplo:

• Saber Preguntar Aprender
• Lo que yo sé Lo que quiero aprender Lo que yo he aprendido
• Necesito más información sobre:
• Quisiera que me explicaran mejor:
• Otros organizadores gráficos, por ejemplo: Tipo flor, tipo telaraña, tipo cuadro sinóptico.

Ta ha’ jekoj chaltu’, chuhuj yu stz’ib’nhenoj hunq’ahanti’ la’i:

Ohtajb’al	Q’amb’eb’al	Kuywuj

Tzet wohtajan	Tzet xhwoche hin kuyu’	Tzet xin kuyu

Xhwoche ta cha wal yaq’b’ilxawet yib’anhiloj:	Xhwoche ta kam xhtihlaxiloj wet:	Hunujxa tzet wal juten kob’a yunhe kam chi’ nixhtej unin:

Xhwochehan ta kam xhtihlaxiloj wet tzet yelapnoj ye hunti’an la.

Oxhimi ta kam xhallax wetan.

Hunujxa tzet chu ko watx’enkoj hej echele yu ko yeniltoj hej tzet tz’ib’nheb’il: haka’na hunuj haka’ haq’b’al, syilalilnhe hunuj tzet tz’ib’nheb’il, maka yaq’b’ilxa hej tzetet.

Munil: Chu ko q’amb’en tet nixhtej unin tzet hunujxa yohtaj sk’ub’ani maka stxolb’an hej smunil yul kuyum maka yul yatut.

1. Watx’ewej hunuj kanhtxukut b’ay che tiha’loj tzet xko kuy ti’nanh.
2. Hunujxa tzet chu sk’ub’alax maka syixmalax hej tzetet b’ayex.
3. Ko yamb’a’wej kob’a komunlanhenoj tzet xhq’anlax jet b’eti’.

Proceso mecánico mediante el cual se aprende a representar palabras y oraciones con la claridad necesaria para que puedan ser leídas por alguien que tenga el mismo código lingüístico. La escritura es la representación gráfica de nuestro lenguaje.