Nuestro idioma en la escuela/Q'anjob'al/Reconocimiento y sensibilización gramatical

Ochejb’al

1. Choqab’ el sjelanil heb’ kuywom skuyon yin watx’ stxolil sti q’anjob’al.
2. Choqab’ jelanb’i el heb’ kuywom sq’anon sti’ q’anjob’al yintz’ib’.

Sk’exel B’i’ej

Hayin, hayach, ha’ hayon, hayex, ha’...heb’.

Jun kab’ stx’oxb’anil tzet chi yun sq’anchaji:

Hayin maxin q’ajtoq yet ewi.

Hoqon toq hayach

Ha’ cham Maltin max telk’oji.

Hayon hoqon toq mulnajil

Hayex ti’, tz’aqom q’anej hex.

Ha’ heb’ hoq meltzoj heb’ nani’.

B’i’ej

Ay juntzan q’anej chi q’anlay yet chi aq’lay ok sb’i juntzanoq tzet yetal. Juntzan q’anej ti’ haton heb’ chi yiq b’i’ej. Yetoq b’i’ej ti’ chi sje’ jahon ok sb’i anima, no’, te’ej, ante’laq, ma juntzanoq k’al tzetal. Haxka juntzan stx’oxb’anil ti’:

Ixim ajan, ch’en waykan, an ak’um, te’ tx’at, ix Axhul, naq Mekel, tx’an tx’uxub’, no’ ak’atx’, cham motz… juntzan q’anej q’eq yok ti’, haton heb’ b’i’ej. Ha heb’ chi haloni tzet sb’i juntzan chi aq’lay b’inaj tu’.

Hach Kuywom Watx’ wal chi yun haq’anlen el tet hamaxhtol ta ya tzet k’am wal chi elapnoq hanab’al yib’an juntzan q’anej ti’. Chi uj k’apax haq’anlen tet tzet junoq xa un watx’ chi yil yib’an juntzan kuyoy chi ok yib’an koq’anjab’al ti’.

q’anb’alil jun b’ijan q’anej yet chi allay mak ay yet junoq tzet

Yet chi allay mak ay yet junoq tzet chi sje’ sq’anlay juntzan b’ijan q’anej chi alon mak ay yet b’i’ej. Ay kab’ maqan yoki. Hatek’al ha’ tzet yet tz’ib’ chi cha’on ok junoq b’i’ej tu’. Ta yetoq jaqti’ (vocal) kayti’ chi yunej:

Wajan, hajan, yajan, jajan, heyajan, yajan heb’.

Juntzan puch q’eq yoki, haton heb’ chi aloni mak ay yet junoq tzet.

Ta maqti (consonante) hoq chahon okoq kayti chi yunej:

Hintx’at, hatx’at, stx’at, kotx’at, hetx’at, stx’at heb’.

Juntzan puch q’eq yoki, haton heb’ chi aloni mak ay yet junoq tzet.

Mochb’anil b’ihej

Juntzan b’i’ej chi sje’ yay stuqantaqil sxol. Ay kab’ tuqan yoki. Jun tuqanil ta ay mak inej jun jun b’i’ej. Junxa tuqanil yet tzutb’il skawxi. Yet sataqtoq ti’ hoq kuychaj skab’il tuqantaqil b’ihej tu’:

Yok tz’aqil sjolomal

Jun tuqanil b’i’ej ti’ haton heb’ chi aloni mak ay yet junoq b’i’ej. Yet chi yun kaqtu’ kax chi ok stz’aqil sjolom -il ma -al. Haxka stx’oxb’anil:

Stx’oqlil Yet	ay mak yet
Chik’	hinchik’il Hachik’il Schik’il
Ix	wixal hixal yixal

Yel stz’aqil sjolom

Jun tuqanil b’i’ej ti’ yet chi ok yet junoq mak yet kax chi el stz’aqanil sjolom. Haxka stx’oxb’anil ti’:

Stx’oqlil Yet	ay mak yet
Pichilej	hinpichil hapichil spichil
Xanab’ej	hinxanab’ Haxanab’ Sxanab’

Ay mak k’al i’nej

Ay juntzan b’i’ej ay mak k’al chi i’oni. Chi sje’ yilchaj heb’ tol chi scha’ok heb’ yetoq y_ ma s_. Haxka stx’oxb’anil:

Yanil	yal	yin	yili
Yalil	sti’	yayil	yul

Hach maxhtol: Chi hal tet heb’ kuywom tol chi say heb’ kankantaq q’anej yib’an jantaq tzet mayal max skuy heb’ yib’an tzetaq yok smochkiltaq q’anej b’ihej mayal skuy heb’ ti’ nani’.

K’am mak chi i’oni.

Haton jun tuqan b’i’ej k’am k’al chi sje’ yillayi. Haxka stx’oxb’anil ti’:

Stx’oqli k’u xajaw kaq’eq’ asun

Yet ay mak yet komam k’u kotxutx xajaw komam kaq’eq’ cham asun

K’am sk’expojal

Haton juntzan tuqan b’ihej k’am chi k’expoji ta tol chi ok yetoqal. Haxka stx’oxb’anil ti’:

Stx’oqli tx’at b’e keneya xan kapey

Yet ay mak yet hintx’at kob’e hakeneya koxan skapey heb’

B’i’ej chi k’expoj junelnej

Stx’oqli ´ Na

Yet ay mak yet watut hatut yatut jatut heyatut yatut heb’

Kab’ xe’ b’i’ej:

Haton heb’ b’i’ej chi watx’ji aj yetoq kab’oq ma oxeb’oq xe q’anej kax jun ch’an tzet chi yal elapnoq. Chi uj swatx’ji ay yetoq junoq xe yilib’al b’i’ej yetoq sxe’ b’i’ej. Haxka tx’oxb’anil ti’:

Stx’oqli Yaxchew Saqb’at Ajb’e

Yet ay mak yet koyaxchew hesaqb’at wajb’e

Hach maxhtol: Chi say heb’ kuywom jayeb’oq xa q’anej yib’an juntzan q’anej mayal max skuy ti’. Chi swajok heb’ sb’a yin oxtaqwanil kax chi stz’ib’en heb’ yul yun.

Stx’oqli xe’ ch’im sat kan josom te’

Yet ay mak yet koxe’ ch’im hasat kan sjosom te’

Mojan b’i’ej:

Haton heb’ b’i’ej kab’ xe’ q’anej chi watx’jen ajoq. Ha’ jun xe’ q’anej b’ab’el ib’il aj yuj jun skab’. Haxka stx’oxb’anil:

Stx’oqli sti na yiximal q’anej yaqan wale’

yet ay mak yet sti kona yiximal koq’ab’ yaqan kowale’

Mojan b’i’ej chi ilay skab’il:

Haton heb’ b’ihej chi watx’ji k’apax aj yetoq kab’ xe’ q’anej kax chi ilay skab’il yet chi ilay ajoq. Haxka stx’oxb’anil:

Stx’oqli Mam ichamej Mamej txutxej Ihej txikinej

yet ay mak yet Komam jichmam hemam hetxutx heyihej hetxikinej

Mojan b’i’ej utewom

Haton b’i’ej chi watx’ji yetoq kab’ xe’ q’anej. Ha heb’ b’i’ej ti’ k’am chi uj yilay aj heb’. Haxka stx’oxb’anil.

Sayoj si’

Aloj q’anej

K’upoj te’

Sq’inal Xhun Kwin Xhapin

Bweno, a yet chaq’anlej el ayin yichb’anil hinq’inal. Pwes, b’ab’elal hoq wal hinb’i Xhun Kwin Xhapin hinb’i. Aja, Xhun Kwin Xhapin hinb’i (b’ay max), hoq wal jab’oq yin hinq’inal b’ay xin ch’ib’i. B’ay xin ch’ib’i, maxin ch’ib’i yin uninal yin meb’ahil. Ja’, hinkajlub’ a tu kajan hin b’aytu’. A tu’ xin alji b’ay jun chi yiqa’ Kanton Kristo Rey. I b’ay xin ch’ib’i a ton b’ay chyiqa’ Yul Ch’en……Jun q’anej ti’ ayxa sinkwentayun anyo nani’ ti’. I yin kasi yin waxaqeb’ ab’il hin maxin chahon ok hinmulnaji. Ja, yet maxin ch’ib’i, b’ab’elal maxin wajwi sakate. Chin waj sakate no chej, lob’ej no chej konchi yuj. Ja, xin waj lob’ej no’ txitx. I chin mulnaji, chin mulnaji. A yet chon mulnaj payxa tu’ ch’ok komulnajil yuj komam yuj kotxutx. Ja’, ta k’am chach mulnaji, k’am halob’ej porke tol meb’a’ anima hon. … Yet xin ch’ib’i ay b’ay junel ch’an chon low yul k’u. Ja’, i ay k’apax heb’ wet animil yet jun tyempohal tu’ xya’ sufrir axka hin ti’. Max wilteq. ¿Tzet yuj? porke axka ayonon kanlajonwan hon yuj kotxutx komam. Ja’, kanwan winaq i b’alonwan wanab’; puro ix k’al. Jun ay b’ay chjala’ ke xja’ meb’ahil konchi. Ay k’apax b’ay a’ heb’ komam ti’ heb’ kotxutx ti’ xk’aytoq heb’. Ja’, maj yilteq heb’ tzet xon yut yilon ch’ib’ heb’ komo tol ay jun kob’eyb’al ib’il tol hab’ tol awas ta tol a’ heb’ komam kotxutx tol chi mitx’lay way unin yet k’am chjay mas unin. A pax ahon xon el nilnaj hon i manxahoq hon. Ayin ti’ max wala’ yujtol junel ch’an chin low yul k’u ma kayel ch’an. Yet q’inib’alil chi kolo jun pat, chi kolo jun yet chumam, chi kolo jun yet yayk’u. Pero xim patej chi kolo’ tu’ a’ ton xim chjal trigohal. Ja, ay b’ay chi lajwi ajoq, chi kochihaytoq an xaq is yinxa sek’al. Ja, chi noj kok’ul yuj an. I ta chi lajwi aj an xaq is, ay b’ay yet chi lalwi ajoq, axa an tuxib’ a’ an chi kochi’ chi noj kok’ul. Chi kochi’ wal jun mimeq sek’. Ta k’am tuxib’ chi kochi’, ayin ti’ maxin lo’ k’apaxoq jun chi yiqa’ sat te joljos te’, -xhi. Koch tomate, koch te’ chi jal chi b’inaj nani’ te’ mil tomate, -xhi heb’ yuj an ak’un pajich. Ja’, chi kolo’, chi kochip ch’an. Axka hintxutx ayin ti’, yet tu’ meb’a hon, ay naj txon hintxutx b’ay txomb’al. Chi txonwi chib’ej. Ay b’ay ch’el no’ manteka yin no’(s)jolom txitam ma yin.... A no’ manteka tu’ chi b’onlay naj... Chi toj manteka (s)xol itaj, chi toj manteka (s)xol tuxib’ ma chi toj manteka (s)xol juntzan joljos te’ chi wal tu’, chi kolohoni .

Texto extraido del Proyecto Nuq’ej.

Código: txt003q7annuq7ej2006

Fecha de Grabación: 10-10-2005

Trancrito por: B’alam Mateo y Micaela Estela Hernández Toledo

Fecha de Transcripción: 05-03-2006

Hach maxhtol: Chi hilaj jun chi yal yib’an sq’inal Xhun Kwin kax chi halon tet heb’ kuywom tol chi sayelteq heb’ hantaq q’anej mayal max skuyu’. Chi stz’ib’ej heb’ yul yun. Ta k’am yul jun ab’ix yib’an sq’inal cham Xhun kwin ti’ tuton tol chi uj k’apax yilon aj junoqxa ik’ti’ ayay yul jun ti’ ma yul junoqxa un ayek’ b’ay yatutal kuyuj ti’.

• 
• 
• 

Utewal

Utewal haton jun q’anej ti’ chi aloni tol ay tzet chi watx’ji ma tzet yej maktxel yin junoq jiq’anej.

Ha k’apax spixan yal jiq’anej utewal. Ay kab’ k’ex yej jun q’anej utewal ti’: utewal mojan utewal yin txoqlilal.

Utewal yin tx’oqlilal

Yin koti’ ha utewal yin tx’oqlilal chi yal tol til ch’an jun maktxel chi jatnen junoq tzet yetal kax chi ok yin utewom ma iqchahommal (utewom haton maktxel chi uten junoq tzet yetal, ha pax iqchahom haton maktxel chi chahon tzet chi uji). Haxka yin tx’oxb’anil jun jiq’anejal ti’:

Chach lowi

Ha kayti’ -ach hach chi unen jun lowb’al tu’, kax k’am maktxel chi chahon tzet chi hunej.

Hach k’al chi iqonel tzet chi hun tu’.

Jilej junoqxa: “chi way ix Xhepel”, Yin junxa jiq’anej ti’, ha ix Xhepel ha ix chi uteni, ha k’apax chi chahon el tzet chi yun tu’. Yuj tu’ xan chi ok ix yin iqchahommal.

Sjalil utewal yin tx’oqlilal

B’inejwom

Ha utewal yin tx’oqlilal haton wal heb’ sub’oj skuylayi yuj tol til ch’an jun maktxel chi b’inaji. Ay junnej mochan b’inejwom q’anej chi q’anlayi.

B’ab’el utewom yin junal	-in
Skab’ utewom yin junal	-ach
Yox utewom yin junal	-Ǿ
B’b’el utewom yin wajanil	-on
Skab’ utewom yin wajanil	-ex
Yox utewom yin wajanil	-Ǿ ...heb’

Sjalil utewal achin yet tolto chi uji

Chin achni

Chach achni

Chi Ǿ achni

Chon achni

Chex achni

Chi Ǿ achni heb’

Sjalil utewal xewal yet mayal uji

Maxin xewi

Maxach xewi

Max xewi

Maxon xewi

Maxex xewi

Max xew heb’

• 
• 
• 

Sjalil utewal lowi tol to hoq ujoq:

Hoqin lowoq

Hoqach lowoq

Hoq lowoq

Hoqon lowoq

Hoqex lowoq

Hoq low heb’

Sjalil utewal lowi lanan wal yuji:

Lanan hinlowi

Lanan halowi

Lanan slowi

Lanan kolowi

Lanan helowi

Lanan slow heb’

Q’inal yunwal

Ch = lananto yuji

Max = max ek’toq yuji

Hoq = to to hoq ujoq

Hach maxhtol: Chi hal tet heb’ unin tol chi swajok heb’ sb’a yin kantaqwanil kax chi tz’ib’en lajuneboq q’anej haxka juntzanmayal max skuy heb’ ti’.

Sjalil utewal yin mojanil

Utewal yin mojanil chi scha’ kawan maktxel chi unen junoq tzet. Utewom hoq jaq’ yiq maktxel chi uten junoq tzet, iqchawom hoq jaq’ yiq maktxel hoq iqon el tzet chi yutej jun utewom tu’. Ay k’al jun jun mochan b’inejwom q’anej chi yaq’ tx’oxon el heb’. Yin jun tx’oxb’anil sataq ti’ hoq sje’ jilon yin watx’il.

Chach wuqtej Ch- chi yal elapnoq tol lanan wuneni. Q’inal yunwal.

-ach - haton iqchawom, haton ch’iqon el tzet yutewal jun utewom.

w- jun b’ijan ti’ haton chi aloni tol ha b’ab’el utewom yin junal chi uteni.

-uqtej, haton sxe’ utewal tu’.

B’inejwom

Ay kab’ mochan b’inejwom q’anej chi alon maktxel jun utewom. Ha’tek’al ha’ ta tol junoq utewal chi schahok yetoq jaqti’ ma yetoq maqti’. Jileq yin stx’oxb’anil.

	Yintaq jaqti’	sataq maqti’
B’ab’el utewom yin junal Skab’ utewom yin junal Yox utewom yin junal B’b’el utewom yin wajanil Skab’ utewom yin wajanil Yox utewom yin wajanil	w- h- -y -j hey- j- ...heb’	hin- ha- s- ko he- y- ...heb’

B’inejwom

Pax jun mochan b’inejwom q’anej chi tx’oxon maktxel iqchawom, hak’ala’ heb’ max q’anlay yetoq utewal yin tx’oqlilal. Haton heb’ ti’:

B’ab’el utewom yin junal Skab’ utewom yin junal Yox utewom yin junal B’b’el utewom yin wajanil Skab’ utewom yin wajanil Yox utewom yin wajanil

-in -ach -Ǿ -on -ex -Ǿ ...heb’

Sjalil utewal k’exa’ yet tolto chi uji

Chach hin k’exa’

ChǾ hin k’exa’

Chex hin k’exa’

ChǾ hin k’ex heb’

Sjalil utewal k’exa’ yet mayal uji

Max in hak’exa

Max -Ǿ ha k’exa’

Max -on ha k’exa’

Max -Ǿ ha k’ex heb’

Sjalil utewal k’exa’ yet tol to hoq ujoq

Hoqin sk’exa

HoqǾ sk’exa’

Hoqon sk’exa’

Hoqex sk’exa’

HoqǾ sk’ex heb’

Sjalil utewal k’exa’ lanan wal yuji

Lanan hin hek’exoni

Lanan hach kok’exoni

Lanan hex hink’exoni

Lanan hon hak’exoni

Lanan Ǿ hek’exon heb’

Lanan Ǿ sk’exoni

Hach maxhtol: Nani’ chi uj k’apax hatz’ib’en yetoq skolwal heb’ unin juntzanoqxa tx’oxb’anil yin te’ chemte’tz’ib’. Chi hejatnej yet jun jun k’ex q’anej mayal max ok Kuyuj yib’an ti’.

Utewal mojanil xe’ejal

Juntzan utewal ti’ haton heb’ chi kawxi ok yetoq: maqti’-jaqti’-maqti’, haxka m-a-q’. Chi ilchaj el heb’ yuj tol chi lajwi heb’ heb’ yetoq jun jaqti’ yetoq ‘ ta k’am junoqxa q’anej chi tit yintaq.

Haxka jun stx’oxb’anil ti’:

Yetoq kolo’

maxin skolo’

hoqach skolo’

chi skolo’ - Hoqach skol naq Lwin

Utewal mojanil leb’ihejal

Juntzan utewal ti’ haton heb’ chi leb’i el sb’a yin junoqxa q’anej haxka utewal yin tx’oqlilal, ma yin junoq ayjiwal, ma yin junoq yetb’i b’ihej. Yetoq j chi lajwi yet chi sjallayi. Haxka stx’oxb’anil ti’:

Yetoq achin Maxin yachinej Maxach yachinej Max yachinej Maxonyachinej

Yetoq b’it Chi sb’itnej Chi hab’itnej Chi kob’itnej Chi sb’itnej heb’

Sb’ilb’al k’al tukantoqal

Sb’ílb’al yin utewal, haton yutewalil chi toji, chi tita. Ha pax tukantoqal haton chi aloni ta tol chi ayteq, ta tol chi ajtoq, ta tol chi eloloq, ta tol de octoq, ek’toq...

Sb’ilb’al yin utewal, txekel yoki. Chi lajwitoq yetoq jun b’ijan -teq ma -toq. Haxka stx’oxb’anil ti’:

Max scheqteq, max scheqtoq, max b’itniteq, max q’anjab’toq,

Yet chi q’anlay jun b’ijan teq yin slajub’al jun utewal, chi yal elapnoq tol chi tit junoq tzetal tu’.

Jun mak chi q’anjab’ tu’ hati ay kayti’ , hapax maktxel hoq unen jun utewal tu’ tol hata ay kaytu’. Haxka stx’oxb’anil ti’:

Hoqach q’anjab’teq. Chi yal elapnoq tol ayin ek’ kayti’, ha pax hach ayach ek’ kaytu’.

Max yilteq heb’. Chi yal elapnoq tol ayin ek’ kayti’, ha pax heb’ ayek’ heb’ kaytu’.

Yet chi q’anlay toq yin slajub’al jun utewal, chi yal elapnoq tol chi toj kayti kax chi apni kaytu’. Jun maktxel chi q’anjab’ tu’ k’al maktxel chi uten junoq tzetal tu’, ayek’ kayti’, Haxka jun tx’oxb’anil tui’:

Max wiltoq, Chi yal elapnoq tol ayin ek’ kayti, kax chi wilontoq tzet ayek’ kaytu’.

Max q’anjab’toq Chi yal elapnoq tol ayek kayti’, kax chin q’anjab’toq b’ay maktxel ayek’ kaytu’.

Max tzewitoq Chi yal elapnoq tol ayek’ jun anima tu kayti’, kax chi tzewitoq yin junoq tzetal kaytu’.

Ha’ pax tukantoqal txekel yoki tol chi tit yintaqil utewal, sataq yok b’ijan jun sb’ilb’al q’anej tu’.

Haton chi aloni b’aytal chi toj tukan junoq tzet tu’.Yuj tu’ xan chi jaq yiq tukantoqal. Juntzan b’ijantaq q’anejal chi yiq tukantoqal haton heb’ stx’oxb’anil ti’:

Kan - chi kankanoq, k’am chi b’ili.

Ek’/ik’ - Chi ek’i, chi ek’toq , chi ek’teq..

Ok - chi oktoq ma okteq.

El - chi eltoq ma chi elteq.

Ay - chi ayi

Aj - chi aji.

Tx’oxb’anil:

maxin q’anjab’ eltoq

maxin q’anjab’ elteq

maxach q’anjab’ kantoq

max q’anjab’ ajtoq

maxon q’anjab’ oktoq

maxon q’anjab’ ayteq

maxon q’anjab’ ek’toq

Q’anej yet k’am chi ochejom: B’ijan maj, K’am/K’amaq, Manaq.

Juntzan q’anej ti’ haton heb’ chi alon tol k’am junoq tzet, ma maj uj junoq tzet, ma tol manaq junoq tzet.

Tx’oxb’anil:

Maj lotzchaj no’ chej juj.

Maj aq’lay stojol naq mulnajwom.

K’am hinwajil.

K’am kokolanil.

Ta chi q’anlejom junoq tzet, ta k’am, chi sje’ jalon K’amaq. ¿max jay naq huxhtaq? K’amaq

Manaq naq unin chi el yaw.

Manaq yekal chon toji.

Manaq jun ti’ chi wochej.

Hach maxhtol: Chi hal tet heb’ unin tol chi swahok heb’ sb’a yin oxtaqwanil ma kataqwan ha’tak’al ha’ jantaq kuywom chi hakuyu’. Chi stz’ib’ej elteq heb’ yul yun lajuneb’oq jiq’anej b’a chi q’anlay tzet mayal max skuy heb’ ti’ nani’.

Q’anej tx’oxomb’al

Juntzan q’anej ti’ chi yal jab’ej b’aytal ayok junoq tzet chi allay tet junoqxa anima. Chi yala’ ta tol kawil ma najat ayel junoq lanan yok q’anej yib’an. Ha’ton heb’ q’anej ti’: jun ti’, jun tu’.

juntzan ti’, juntzan tu’.

Tx’oxb’anil:
matz'ej jun no’ ti’.
mitx’eq kan ok jun un ti’.
haq’ hin cha’ jun un tu’.
tek'toq jun xilil tu’ najat.

Jukq’anej

Ha’ juntzan q’anej ti’ chi yal jab’ej tol ay wal junoq tzet chi ek’toq yib’an mak chi ajyaw. Matol chi xiwajoq ma tol chi el yaw yuj junoq ilya’ lanan yelol yib’an. Haton heb’ q’anej ti’: Uuy, Aay Juntzan b’ijan q’anej ti’ ha’ton heb’ chi alon junoq b’ilk’ulal, junoq tzaloj k’ulal, ma junoq xiwilal.

Stx’oxb’anil

¡Uuy jun no’ lab’aj!

¡Uuy tx’oqxa q’aq’!

¡Aay, tx’oqxa syehil!

¡Aay, hoqin telk’ojoq!

(B’ijan Tzet, B’aq’in, B’ay/B’aytal, Jayeb’)

Juntzan b’ijan ti’ haton heb’ chi alon junoq q’anleb’alil.

Stx’oxb’anil:

¿Tzet yuj xan k’am sb’onil hakamixh?

¿B’aq’in hoq elteq cham yul te’?

¿B’ay max kaykantoq heb’ k’ajolej?

¿B’aytal max haq’kan ch’en akuxh?

¿Jayeb’ stojol an itaj?

Hach maxhtol: Chi hal tet heb’ uni tol chi yilaj heb’ junoq ikti’ kax chi sik’on elteq heb’ waqeb’oj jiq’anej b’ay chi q’anlay juntzan q’anej mayal max kuylay ti’. haton yet chi tx’oxlay junoq tzet, jukq’anej k’al yet q’anleb’al.

Chejb’aj utewal Yetoq jun yokb’al q’anej ti’, haton yetoq chi allay b’ay junoqxa anima tzet yowalil chi yunej. Haxka yili yin stx’oxb’anil ti’:

Lowan, lowaneq, lowoqoneq .

Maq’a’, maq’eq, maq’in, maq’wanajeq.

asi’, aseq, iteq, iheqteq

ihajoq, ihelteq.

Ijanwal utewal: Yetoq jun yokb’al q’anej ti’, haton chi alon choqwal yunej ma choqwal sjatnej junoq chi ochejom tu’. Haxka yili yin stx’oxb’anil ti’:

Wayan wal

Lowoqab’ wal

Lowoqon wal

Lowaneq wal

Lowoqab’ wal heb’

Hach maxhtol: B’ab’el chi hesay yetoq heb’ unin juntzanoqxa q’anej chi yal tol uqteb’il ok anima yin junoq utewal. Haxka ton maya jil yin juntzan tx’oxb’anil ti’. Skab’, chi hal tet heb’ kuywom tol chi say heb’ yin oxtaqwanil junk’aloqxa q’anen haxta yok jun tx’oxb’anil maya jil ti’.

Hex kuywom: Hanaq tzet mayal hex skuy hemaxhtol ti’ nani’ tol yowalil chi hasy henab’al yin junoqxa tzan un chi yal tzet yayji ok stxolilal koti’ Q’anjob’al. Watx’ k’apax xin tol chi jantej smasanil jantaq tzet chi yal hemaxhtol tu’, ta ay b’ay k’am chi elapnoq henab’al yin watx’ tol chi heq’alnej heyab’ tet tzet wal yok jun kuyuj tu’. Ti’ nani’ b’ab’el hoq heluy junxa q’anej ti’ kax hoq lajwoq chi hewaok heb’a yin oxtaqwanil kax chi hetz’ib’en ay yul heyun lajunebpoq xa q’anej haxka juntzan q’anej ti’.

Ochejomb’al Yetoq jun yokb’al q’anej ti’, haton yetoq chi ochejom chi jataxi ma chi ochejom chi yun junoq anima. Kab’ b’ijan chi tx’oxon el jun yokb’al ti’ haton choq ma mata. Haxka yili yin stx’oxb’anil ti’:

Choq lowi

Choq ajwan

Mata maxin lowi

Mata hoq jayoq

Choq wala’

Jiq’anejal

Jiq’anejal haton ch’alon yin tz’aqanil junoq nab’alej ma junoq b’isculal yul koq’anjob’al. Stxolil yok junoq jiq’anejal yul koq’anjob’al tx’oq yok yib’an jun jun tx’oq tx’oq q’anej. Yin junoq jiq’anejal chi sje yallay yib’an junoq anima, yin junoq noq’ ma juncosa tzetaq yetal. Ay maktxel yin chi ok q’anej, ay k’apax tzet chi q’anjab’ yin jun jun.

Tx’oxb’anil: Max low no’ tx’i’ yet q’inib’

Ha naq Lwin max jatnon aj te na

Jun jun k’u chon b’et mulnajil

Ha ix unin max tenlay ek’ yuj jun tx’I’

Jiq’anej q’anleb’al Ha' ton jun jiq’anejal chi q’anlen tzet yok junoq tzet, ma b’aq’in hoq uj junoq tzet, b’aytal ma jayeb’, ma janik’ hoq ek’toq ma max ek’toq junoq tzet chi allayi. Tx’oxb’anil:

¿Tzet hab’i? ¿Tzet sb’i hakutz’in?

¿B’aq’in hoq ok wajlab’ahil?

¿B’aq’in max ok wajlab’ahil?

¿B’aytal max hon kan yin kokuyoj?

¿Jayeb’ stojol junoq miman tx’otx miman konob’?

Yokil

Jun sb’i yok koq’anjob’al ti’ haton chi aloni tzet yok junoq anima, junoq no’ ma junoq tzet yib’an q’inal.

Tx’oxb’anil:

Miman oyom

miman winaq

saq kolej

jolan txowej

ow an ich

watx’ mulnajil

yob’ anima

elq’om winaq

yalixh stel no’ chej

kaqin tx’I’

yax ub’al

Hach maxhtol: Chi say jayeb’oq xa q’anej yib’an juntzanq’anej ti’ kax chi stz’ib’en ay heb’ kuywomk yul yun. Chi lajwi chi stz’ib’ej ay heb’ kuywom tu’ kab’oq jiq’anej yetoq junjun q’anej max hesay tu’. Jun mulnajil ti’ chi hajatnej yeto heb’ ta k¿’al kayti’ kax chi lajwi b’ay chi lajwi junmaqn kuyuj ti’. Jun ab’ix b’ay chi lajwi jun maqan kuyuj ti’ chi yilaj heb’ unin kax chi saqon elteq heb’ juntzanq’anej mayal max kuylay ti’.

Yejkanil Juntzan sb’i q’anej ti’, haton jun wajanil q’anej chi alon tzet yejkan junoq tzet sat yib’an q’inal ti’. Jun b’ijanil sjolomal q’anejal chi tx’oxon el ta tol ha’ heb’ haton –an. Yetoq jun b’ijanil sjolomal q’anej ti’ haton chi alon tzet yej kan ok junoq yokb’al ’anej tu’.

Tx’oxb’anil:

Telan - Telan ay naq uk’om an yul b’e.

K’otan – K’otan ay jun ch’en tumin yul b’e.

Nilan – Nilantoq kuywom slowi.

Nuk’an – Nuk’an ok heb’ ix unin yin stxutx.

Poch’an – Poch’an yej ch’en xij chi q’anlayi.

Nutxan – nutxan ay naq yalixh unin yul b’e.

B’aytetal

Juntzan sb’i q’anej ti’ haton heb’ chi alon tet ma b’ay ma tak’al yoki. Tet, b’ay ma tak’al ha’ton heb’ chi tx’oxon eloq. Tx’oxb’anil:

Tet naq Ixhtup, tet Lwin, tet Axhul, tet heb’.

B’ay jatut, b’ay txonb’al, b’ay kuyb’al.

Max aq’lay jun na tet heb’.

Hoqon toq ek’jab’ b’ay komam icham.

Yaxkalamte’

Hach yaxkalamte’ kawal chon tzaloj hetoq
Yujtol a b’ay ha kawilal, aton chi ajol cham k’u
Cham chi aq’on kotzaloj k’ulal k’al
Cham chi haq’on saqil yib’an q’inal.

Hach Yaxkalamte’, awal hapichil
Toxak’al yax kaminaq yili
Kaxtol manxa watx’iloq k’apax yok sjab’il
A xol masanil watx’ilal ti, chi b’itni k’apax no’ tz’ikin
Yet chi yalon no’ watx’ q’anej b’ay cham yajawil yuj saqilal.

Yaxkalamte’ ocheb’il hach wal yuj heb’ honinal
Yujtol a hen aton ay echb’ejb’ahilal yet saqil q’inal
Kax aton chi ilchaj k’apax numk’ulal, tzalojk’ulal k’al kamk’ulalej
Toneq, b’eyoneq kotoj kosataq yin junejb’ahilal.

Lorenzo Pascual Juan

B’ab’el mulnajil yib’an ab’ix yet heb’ naq winaq unin k’al heb’ ix ix unin yul sti’ q’anjob’al. GIZ,

MINEUDC. Guatemala. 2010. Página. 27.