Nuestro idioma en la escuela/Tz'utujiil/Reconocimiento y sensibilización gramatical

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Ja najox chi ja taq tanaaj:

1. Rojtaqixiik runuk’iik wachiil chi riij ja rub’eyaal ja tzijob’al.
2. Najob’exi chi ja taq ak’alaa’ nkojtaqiij k’in nekowiin ta nkeekoj ja rukeemiik ja qas nk’atziin chi paam ja te’eej tzijob’al.
3. Najob’exi chi ja taq ak’alaa’ nkojtaqiij rukeemiik ja qas nk’atziin chi paam ja te’eej tzijob’al k’in nkowiin ta nrutz’ijb’aaj k’in nruuya’ rub’ixiik.

Tijooneel

Nimatijooneel, atat at jun k’amol b’eey at nuk’ul na’ooj, at ch’ob’oneel chi runimarisaxik ja runa’ooj ja tijoxeel. Rumajk chi rajawaxik nkoqeej ja utzilaj taq naquun ja ri ak’alaa’ konojeel. Kani’ chi re ja rojtaqixik ja qab’anikil chaqajaa’ kani’ chi re ja qatzijob’al Tz’utujiil. Ja k’a kaamiik ri’, nqaaya’ opoon chi aawach naq rub’eyaal rukojiik chaqajaa’ rutz’ijb’axiik ja taq awixinaxik ruk’iin ja jolojoxinaq taq ta’s chi paam ja qatzijob’al. Chi paam k’a awa’ ja juun ka’i’ taq cholaaj taq tziij qaya’oom pe chi aawach, naq rusamaaj chi jujuunaal ja taq ta’s.

Rajawaxik chi aawe atat chi nasik’ij na najb’eey naq rub’anoom chi jujuunaal, k’aari’ xtaak’ut chik chi keewach ja taq tijoxelaa’. Chi jujuunaal ja taq tziij nqaak’ut chi aawach, qanimarisaan rub’oniil ruq’aqiil. Chi ri’ k’a tatzu’uwi’ atat naq k’exoj jalooj nruub’an chi paam ja taq tziij. Ja wi’ keeri’ xtab’an, xtanik’ooj chi utz ja taq tziij, aninaq nawojtaqiij k’in aninaq nak’utula’ chi keewach ja taq ak’alaa’.

Ja k’a jun chik ja nqaajo’ nqaab’iij opoon chi aawe. K’o naka’muluuj naroxmuluuj atijoxiik atat chi riij ja nawajo’ naak’ut chi keewach ja taq atijoxelaa’. utz k’a jiik k’in k’o jun utzilaj k’utuuneem naab’an. Toq k’a xtaak’ut chi keewach ja taq ak’alaa’, k’o chi k’iy k’amab’al taq tziij naaya’ chi keewach, utz k’a nkojtaqiij rukojiik k’in rutz’ijb’axiik. Jun chik ja rajawaxiik, ja pa ruk’isib’al ja saamaaj ri’, k’o jun choloon tziij chi k’o chi naachol chi keewach ja taq atijoxelaa’. Chi ri’ k’o ka’i’ oxi’ taq saamaaj k’o chi nkeeb’an ja taq tijoxelaa’ k’in naab’an jun utziil atat, nanik’ooj k’in nach’ach’ojirisaaj ja taq saamaaj, k’in ja na’ooj nqak’utuj chi ke ja taq ak’alaa’. Keeri’ rub’anoom ja ti saamaaj ri’, k’eeri’ tak’a xtab’an chi re utz k’a nqanimarisaaj rokojiik ja qatzijob’al Tz’utujiil.

Rukojiik ja ri awixiinaxik chi paam chik juule’ taq tziij. K’o oxi’ rixiin ja pa yoniil k’in oxi’ rixiin ja pa k’iyaal.

Uso de los pronombres personales, personas gramaticales: tres del singular, tres del plural.

Inin

Atat

Jaa’

Ojoj

Ixix

je’ee’

Ja rucha’iik ja ta’s:

Los sustantivos y su clasificación: Conjugación de los sustantivos con las seis personas gramaticales.

Rukojiik ja taq ta’s ruk’iin awixiinaxik. Rajawaxiik chi k’o chi nawojtaqiij b’aar nb’e wi’ taq rukojiik chi jujunaal ja taq awixiinaxik ruk’iin ja taq ta’s; rumaal chi k’o oxi’ taq ruuwach rukojiik. Kaamiik tatz’eta chi utz naq nb’aan chi re rukojiik chi jujuunaal ri’.

Nuukeej
Aakeej
Ruukeej
Qaakeej
Eekeej
Keekeej
kichakaach
wooj
aawooj
rooj
qooj
eewooj
kooj
nuchakaach
achakaach
ruchakaach
qachakaach
echakaach
Woochooch
Ewoochooch
Roochooch
Qoochooch
Ewoochooch
Koochooch

Nuukeej
Aakeej
Ruukeej
Qaakeej
Eekeej
Keekeej
nuuwaay
aawaay
ruuwaay
qaawaay
eewaay
keewaay
nuutz’ii’
aatz’ii’
ruutz’ii’
qaatz’ii’
eetz’ii’
keetz’ii’

Ta’s q’anij ruk’aam wi’ awixiinaxik.

Sustantivos siempre poseídos. Uso e los prefijos que indican posesión; prefijos sin independencia

Ruko’jiik ja taq xilatz’ijb’ ja nya’ok ruk’iin ja taq tziij ja q’anij rajawaxiik wi’ nb’e ruk’iin ja taq ta’s.

Riij, ruuxaaq, ruuxee’, raa’, raqan, raaq’, ruuq’a’, reey,

Rukojiik taq xilatz’ijb’ ja rajawaxiik neeb’e ruk’iin ja taq ta’s, jaani’ chi re ja nmajtaj eel rutz’ijb’axiik chi jun te’ajatz’ijb’. Kani’ juulee’ taq tziij ri’:

morfológica. Uso de prefijos que indican posesión para sustantivos que empiezan con una consonante.

Nutziyaq

Ajukuu’

Eek’uum

ruchakaach

qach’akaat

keesii’

Ruko’jiik ja taq xilatz’ijb’

Uso de prefijos que indican posesión para sustantivos que empiezan con una vocal.

ja rajawaxiik ja neeb’e ruk’iin ja taq ta’s, jaani’ chi re ja nmajtaj eel rutz’ijb’axiik chi re jun ruk’u’xatz’ijb’. Qatz’eta’ na k’a ja taq k’utub’al.

Wija’tz

eeweey

Qak’

kaj

Aawis

woj

ewawan

wajq

Ja ta’s ja ma tuk’ul awixiinaxik.

Sustantivos nunca poseídos.

Ja wi naakoj awixiinaxik ruk’iin ja taq tziij ri’, ma utz ta rak’axaxiik neeli. Ja qas nkooj wi’ pa nimaq tziij kixiin ri’jaa’ ja ri ee k’amol taq b’eey.

Q’iij, ch’umiil, suutz’, kaaj, chooy

Ja ta’s toq ma truuk’ex rii’ toq nkooj awixiinaxik ruk’iin.

Sustantivos invariables.

Keqatz’eta’ na k’a ja taq k’utub’al ri’. Rajawaxiik chi k’o pa rub’eyaal nb’aan chi re rukojiik.

Ooj K’uum Ujq Aj K’ooy

Wooj qaak’uum kujq waj eek’ooy

Taq ta’s ja toq nb’ajn awixiinaxik chi re nruuk’ax ja ruk’u’xatz’ijb’.

Sustantivos que cambian de vocal.

Keqatz’eta’ nape’ ja taq k’utub’al ri’, jani’ nruub’an toq nruuk’ax taq rii’ chi jujunaal.

• Way nuuwaay aawaay ruuwaay
• Tz’i’ qaatz’ii’ eetz’ii’ keetz’ii’
• Ya’ nuuyaa’ aayaa’ r uuyaa’

Ja taq ta’s ximaal.

Sustantivos relacionales.

Ja rusamaaj chi paam ja nimatziij, k’o chi nruuk’am rucholaaj ja taq tziij. Ja taq tziij le’ q’anij nruuk’aam wi’ awixiinaxik ruk’iin. Je’ee’ k’aawa’ ja taq k’utub’al ri’.

Wixiin, awixiin, rumaal, kumaal, ruk’iin, kuk’iin, ewik’iin.

Ta’s ja k’o ka’i’ taq ta’s ruk’aan rii’ chi paan jun tziij.

Sustantivos compuestos.

Ja k’a ri’ taq ta’s ja k’o ka’i’ taq tziij rutunuun rii’, k’o chi ja ri awixiinaxik nb’e ruk’iin ja najb’eey ti tziij.

Raxkeej, raxya’, rusaqkiiy, ruraxjal, ruraxwaach, rusaq’iij.

Ta’s ja ka’i’ taq tziij uk’aninaq.

Sustantivos complejos.

Jaa ri’ taq tziij ka’i’ ruk’aan rii’, ja rub’anoom ma rutunuun ta rii’, ja k’a ruukaab’ ti tziij jaa ri’ ja nk’amo’ eel ja ri awixiinaxik k’in jaa ri’ nya’o ruximaal rub’eyaal ja na’ooj nb’ixi. Tatz’eta’ juun ka’i’ taq k’amab’al taq tziij ri’.

K’amol

B’anol

Solob’al

qaab’eey

ruusii’

qaab’aatz’

Taq ta’s ja ri ee ka’i’ ruk’aan rii’.

Sustantivos de sustantivos.

Ja taq ta’s ri’ jala’ k’o nruuk’aaj awixiinaxik ja najb’eey ti tziij. Ja k’a nb’ano awixiinaxik chi re jaa’ ja roox awixiinaxik; kani’ naatzu’ chi riij ja k’amab’al tziij ri’.

Ruuq’a’ chee’ __ ruxikin jaay
Riij saq’ujl __ ruuxaq wuuj
Ruuwach juuyu’ __ raqan tz’i’

==Taq ta’s ja ka’i’ ruk’aan rii’, k’in chi ka’i’ nruk’aaj awixiinaxik. Tatz’eta’ ja taq k’utub’al ri’. Sustantivos más sustantivos.

Ruutee’ rutata’
Rati’t rumama’
Rujitee’ rujiinaam
Rusi’j rujotaay

Ja taq b’i’ata’s, jaa ri’ ja ruk’aam taq b’i’aaj

Sustantivo nominal o sustantivos nominales, las personas y lugares.

ruukab’ b’i’aaj k’in ruub’ii’ taq juuyu’ taq’aaj. Kani’ chi re ja juun ka’i’ taq k’utub’al ri’ :

B’i’aaj

Ajpub’

Ixch’umiil

Ix’ajpub’

Ix’aj

Pakal

Ixmatuq’

Ja taq b’i’ata’s, jaa ri’ ja ruk’aam taq b’i’aaj

ruukab’ b’i’aaj k’in ruub’ii’ taq juuyu’ taq’aaj. Kani’ chi re ja juun ka’i’ taq k’utub’al ri’:

B’i’aaj juuyu’

Tz’unun Chooy

Tz’ikin jaay

Xe’ Tok’or

Xe’ Kuku’ Aab’aj

Chi’ Tulul

Iximchee’

Choloon tziij:

Saamaaj rixiin Tijooneel:

Taxik’iij k’in tacholo’ runuk’iik ja ti Choloon tziij chi keewach ja tijoxelaa’. Taab’iij chi ke chi tikelisaaj kina’ooj chi riij ja naq nruub’iij ja ti choloon tziij ri’.

Saluuneel tz’i’

Xruub’an jun aachi juutiij k’o jun ti ruutz’ii’, salul chikop. Ja k’a juutiij cha’, xeeb’e pa saluuneem pa juuyu’. Ja k’a pa b’eey xkiil jun ti jul chi qatino’y ruuchii’, chi ri’ xok eel wi’ ja tz’i’, ntz’et opoon rumaal ja rajaaw.

Xk’a keeri’ xruub’an ja ti tz’i’ xsajch qaaj chi paam ja jul, k’in xa juutiij xb’e cha’. Ja k’a toq xok ook ari jaa’ ja rajaaw ja ti tz’i’ chi paam ja jul, xnatir opoon, xnatir opoon, cha’. Q’anij utz chik nb’iin chi paam ja jul cha’. Toq k’a xrak’axaaj opoon ee k’o winaqii’ netzijoon chi paam ja jul cha’. Ja keequl ja winaqii’ b’aar la qas k’o wi cha’, chaqa b’aar ta newayoloj to wi’ cha’. Ja k’a xruub’an ja ri aachi cha’, xmeloj to, k’in xruuya’ kaan ja ti ruutz’ii’ pa jul cha’.

Ja k’a chi ruukaab’ q’iij chik, xb’e chik juutiij ja ri aachi ja b’aar ruya’oon kaan wi’ ja ruutz’ii’ cha’. Toq k’a xopooni tz’ajpiin chik pa nik’aaj ja jul, ja b’aar xek’eje’ to wi’ najb’eey cha’. Ja k’a tz’apib’een ja jul cha’, kani’ jun ruuwach xaan ya’oon pa runik’ajaal ja jul cha’. ¡Akiy!, loq’olaj ajaw, ma inin lak’a, ma ojoj la k’a oj makuninaq owi ee qachalaal rixiin qatinaamit. Owi naq qiil qab’anoom chi ruuwach ja loq’olaj juuyu’ taq’aaj. Eqelisaan ruukeej, rumul, k’in konojeel keewach taq chikop ne’ qaaj ja ri aachi. Ee qelisaan qaasii’, ruuwach chee’, rukotz’i’jaal juuyu’ taq’aaj, ma ajtali ja naquun qab’anoom chi ruuwach ja juuyu’ taq’aaj, che wi’ k’aawa’ keewa’ nuub’an chi qe ri’, ne’qaj pa ruuk’u’x ja salul chikop cha’.

Xk’a jaari’ xruutz’et kaan, xmeloj to chik juutiij chi roochooch ja ri aachi. Ja k’a chaaq’a’ xwar qaaj ja ri aachi cha’. Pa rachik’ k’a xb’iix wi’ chi re cha’. ¿Naq chi re natuluk’amab’ajan atat waawee’ ri’? ne’xi cha’. Pa waraam k’a xb’ix kaan wi’ chi re cha’, chi wi xkatpe chik juutiij, xa juutiij natpeti ne’xi cha’, ja pa rachik’ cha’. Inin in rajawal awa’ juuyu’ ri ne’xi cha’. Ixix qas nixb’anowi ja ritzelal chi we, k’o juutiij ab’iin chi, oj rajaw ojoj awa’ ja juuyu’ ri’ natche’ chi ke ja ri ewalk’u’al, jee’ee’ kaamiik kojtaq chi ke ri’ ab’iin chi ke. Kaamiik k’o chi naaya’ rub’ixiik chi ke chi inin ja qas in rajawaal ja juuyu’ taq’aaj, chaqajaa’ kixiin konojeel ja taq chikopii’.

Keeri’ k’a xruub’an rumaak ja xb’iix chi re, ma xb’e chik ta ja ri aachi, k’in ma xerukanooj chik ta ja ti ruutz’ii’ cha’. Keeri’ k’a chi paam ja qak’asalemaal qonojeel ja ri oq winaqii’. K’o jantaq nqamesetaj jun ti qanaquun, k’in ka’i’ oxi’ muul nqakanooj, k’in k’ooli q’anij ma tiqiil wi’, k’in k’o k’a nqiili. Rumaak chi ja taq naquun k’o rajawaal chi juunaal. Qaxib’iij qii’ chi ruuwach ja naquun, k’in qak’utuuj chi re ja ri Ajaaw chi ari jaa’ ta nk’utu chi qaawach chi rukonoxiik ja taq qanaquun xtzajqi k’in chi re ja qanaquun nk’atziin chi paam ja qak’asalemaal.

Saamaaj kixiin tijoxelaa:

• Tatz’ib’aaj ka’i’ oxi’ taq cholaaj ja xatkowiini xawakaxaaj kaan chi riij ja nruub’iij ja ti choloon tziij.
• Takanooj ronojeel ja taq ta’s kojoom chi paam ja ti cholon tziij, toq xtilitaj awumaal ronojeel, tajacha’ taq ruuwach chi jujuunaal ja taq ta’s, rumaal chi jolojoxinaq taq ruuwach ja taq ta’s pa qatzijob’al Tz’utujiil.
• Takanoj ronojeel ja ri awixinaxik kojoon chi paam. Toq xtilitaji ronojeel, tayaa’ runuk’iik, k’aari’ tatz’aqatisaaj ruk’iin ja ri awixinaxik ja ma k’o ta chi paam.
• Tatz’ijb’aaj ¿Ee chinaj taq netzijoon chi paam ja ti choloon tziij?.
• Tatz’ijb’aaj ¿naq xruub’an ja ri aachi najb’eey k’in pa ruk’isib’aal?
• Takanoj jun ta’s ja xawili, k’aari’ tatz’ib’aaj chi ruuwach jun ti chi’ wuuj, toq xtitz’ib’ataji tatz’aja’ chi ruuwach ja tz’alamatz’ib’ab’al. Toq xtitz’ajataji, natz’ib’aaj chik ronojeel rucholaaj k’in rukojik ja ri awixinaxik chi riij.
• Ja ti tziij ja xatz’aja’ chi ruuwach tz’alamatz’ib’ab’al, chi tatz’ib’aaj chi jutiij chi ruuwach aawuuj, toq xtz’ijb’ataji, tab’ana’ k’in tanuk’u’ kaji’ taq kolatziij chi ruuxee’.

Tijooneel:

Nimatijooneel, kaamiik k’o chi nawojqeej ruk’axiik, ruk’ujtiik, rukojiik ja taq k’u’xatziij. Rajawaxiik chi ja taq ak’alaa’ k’o chi nkojtaqiij chi k’o juun ka’i’ ruuwach ja k’u’xatziij chi paam ja qatzijob’al Tz’utujiil. Chi paam k’a awa’ ja juun ka’i’ taq cholaaj taq tziij qaya’om pe chi aawach, naq rusamaaj naq rub’eyaal chi jujuunaal ja taq k’u’xatziij.

Rajawaxik chi aawe atat chi nasik’iij na najb’eey naq rub’anoom chi jujuunaal, k’aari’ xtatijooj aawii’ chi riij. Chi jujuunaal ja taq tziij nqaak’ut chi aawach, qanimarisaan rub’oniil ruq’aqiil. Chi ri’ k’a tatzu’uwi’ atat naq k’exoj jalooj nuub’an chi paam ja taq tziij. Ja wi’ keeri’ xtab’an, xtanik’ooj chi utz, aninaq nawojtaqiij k’in aninaq nak’utula’ chi keewach ja taq ak’alaa’.

Ja k’a jun chik ja nqaajo’ nqaab’iij opoon chi aawe. K’o chi naka’muluuj naroxmuluuj atijoxiik atat chi riij ja nawajo’ naak’ut chi keewach ja taq atijoxelaa’. Utz k’a jiik k’in k’o jun utzilaj k’utuuneem naab’an. Toq k’a xtaak’ut chi keewacha ja taq atijoxelaa’. Chi ri’ k’o ka’i’ oxi’ taq saamaaj k’o chi nkeeb’an. Naab’an jun utziil atat, nanik’ooj k’in nach’ajch’ojirisaaj ja taq saamaaj, k’in ja na’ooj nak’utuj chi ke ja taq ak’alaa’. Keeri’ rub’anoom ja ti saamaaj ri’, keeri’ ta k’a xtaab’an chi re utz k’a nqanimarisaaj rukojiik ja qatzijob’al Tz’utujiil.

K’uxatziij

Los verbos.

Junak’u’xatziij, jaa ri’ ja xa jun winaq nb’anowi, q’anij k’a chi riij nqa’j wi’ ja nruub’an, ja ruub’ii’ qajb’iineel. Ja nruub’an ja taq junak’uxatz’ijb’ ri’ k’oli nok b’ajneel k’in qajb’iineel, ja winaq ja k’o chi paam, k’o chi rajawaxiik chi naatz’et naq rub’anoom. Ma k’o ta sajchik chi riij rumaal chi xa jun winaq nruuk’aaj. Waraam, wa’iim, b’ijneem, pejteem, ookeem.

Rupajch’uxiik ja junak’u’xatziij.

Conjugación de verbos intransitivos. junak’u’xatziij.

Ninb’ijni Natb’ijni Nb’ijni Noqb’ijni Nixb’ijni Neb’ijni

xinwa’i xatwa’i xwa’i xoqwa’i xixwa’i xewa’i

ninwar na natwar na nwar na noqwar na nixwar na newar na

Ramaaj q’ijool Je’ee

Marcadores de tiempo y aspecto.

k’a wa’ ja no’ok chi re ja rupajch’uxiik ja junak’u’xatziij chi re ja taq ramajiil q’ijool. Ja rukojiik awa’ ja taq xilatziij ri’, ja taq rusamaaj q’anij xa k’utul wi’ ramaaj q’ijool.

N- x- n- na

Ja taq oxi’ chik ri’, ja taq rusamaaj xa q’anij ya’ol wi’ rub’ixiik ja naquun chi k’o chi nb’anataji.

K- xk- xt-

• 
• 
• 
• 
• 
• 

Rupajch’uxiik ja junak’u’xatziij, ja nmajtaj eel rutz’ijb’axiik chi re jun k’u’xatz’ijb’.

Conjugación de verbos intransitivos con vocal inicial.

Ja k’awa’ ja k’utub’al ri’.

Ejtz’aaneem ooq’eej atiineem

Xinejtz’aani Xatejtz’aani Xejtz’aani Xoqejtz’aani Xixejtz’aani Xe’ejtz’aani

ninooq’i natooq’i nooq’i noqooq’i nixooq’i xe’ooq’i

ninatiin na natatiin na natiin na noqatiin na nixatiin na ne’atiin na

Rupajch’uxiik ja junak’u’xatziij ja nmajtaj eel rutz’ijb’axiik chi re ruch’akulatz’ijb’.

Conjugación de verbos intransitivos con consonante inicial.

Je’ee’ k’a awa’ ja taq k’utub’al ri’.

Xinb’e Xatb’e Xb’e Xoqb’e Xixb’e Xeeb’e

ninkami natkami nkami noqkami nixkami nekami

nintz’ub’e’ na nattz’ub’e’ na ntz’ub’e’ na noqtz’ub’e’ na nixtz’ub’e’ na netz’ub’e’ na

Ka’k’u’xatziij.

Verbos transitivos.

Jaawa’ taq k’u’xatziij ri’, rajawaxiik chi k’o jun winaq nb’anowi, k’in k’o jun nqa’j wi’ chi riij ja nb’anataji. K’o ka’i’ oxi’ taq k’amab’al tz’iij rixiin ja ka’k’u’xatziij ri’.

Chapooj, q’olooj, ch’upuuj, mich’ooj, tijooj, tikooj.

Je’ee’ k’aawa’ ja taq xilatz’ijb’ ja nok chi rupajch’uxiik ja taq ka’k’u’xatziij, k’in ja winaq ja nqa’j wi’, ja rub’ixiik qajb’iineel.

Los marcadores de tiempo. El objeto. N-, x-, n- na

In, at, 0, oj, ix, e- ee- e’ .

Jaa ri’ ja taq xilatz’ijb’

El movimiento.

ja nruub’iij chi qe chi k’o b’ijneem chi paam ja k’uxatz’ijb’, je’ee’ k’aawa’ ja taq xilatz’ijb’ ri’.

B’e_, ul_ ok’o-

Xinulqaji, xinb’erutz’eta’, xinok’owa’i

B’ajneel.

El sujeto. Jaawa’ ja taq xilatz’ib’ ri’, ja nsamaj chi paam ja k’uxatz’ijb’ k’in ja nk’utuwi chi jaa’ ja b’ajneel. Tatz’eta’ chi utz, rumaal chi oxi’ taq rub’ajniik, k’in xa junaam rusamaaj.

Nuu- Aa- Ruu- Qaa- Ee- Kee-

/un- /a- /ru- /qa- /e- /ki-

/w- /aw-/aaw- /r- /q- /ew-/eew- /k

Ruxe’aal tziij

La raíz verbal.

Jaa ri’ ja chaponaq ja tziij, k’in jaa ri’ ja nk’utuwi owi nb’ijni ja nb’anataji.

Qatz’eta’ na pe’ ja k’utub’al ri’.

-Jach, kol-, -tik, -wa’

Ja xilatz’ijb’.

El sufijo.

X-in- wari, n-in- b’ijni,

n-at-ruu- ch’ey

N-oq-ruu- tz’et, n-e-qaa- q’ol

Rupajch’uxiik ja taq k’uxatziij.

Conjugaciones de los verbos: cantar, llamar, encontrar, esperar, enseñar.

Kani’ chi re : b’ixaaneem, sik’iineem, ilooneem, ayib’eeneem, k’utuuneem.

• 
• 
• 
• 

Ka’k’u’xatziij ja k’o nruub’iij wi’ b’aar chi ri’ nb’anataj wi’ ja naquun.

Conjugación de verbo transitivo con direccional.

Xqaamich’ eel

Xeemich’ to

Neqaak’am ook

Xeqaaq’ol pe

Ne’eewach’ qaaj

nenuumuq kaan

Natkeech’ay opoon xe’aatik aq’anoj

Ka’k’u’xatziij ja ma truuk’ax ruuxee’.

Transitivos radicales.

Ch’ayooj, choyooj, mich’ooj, tikooj, muquuj, q’olooj, b’iqooj, wach’ooj, paq’ooj.

Ka’k’uxatziij jotayiil tziij:

Transitivos derivados.

Keeri’ nb’ix chi re rumaal chi ja ruxe’aal petenaq chi riij ja jun k’u’xatz’iij k’in keeri’ nruub’an nwinaqir chik jun k’aak’a tziij, keeri’ chi re ja juun ka’i’ taq k’utub’al ri’.

Atiineem
Waraam
B’ijneem

awatiinisaan
oq warisaan
at b’ijnisaan

Rupajch’uxiik ja ka’k’u’xatziij jotayil tziij, ja ne’el chik julee’ chi riij.

Conjugación verbal del transitivo derivado.

Natwatiinisaaj

Ne’ewatiinisaaj

Ninawatiinisaaj

Xe’atiinisaaj

At warisaan

Ne’awarisaaj

Ninawarisaaj

Xe’awarisaaj

Nekiwarisaaj

Noqewarisaaj

Ka’k’u’xatz’ijb’ jotayiil tziij ja k’o b’anob’aliil chi riij.

Verbos transitivos causativos.

Ooq’eej
Tzeb’eneem
Waraam

ooq’isaaj
tzeb’erisaaj
warisaaj

Rub’ajniik ja ruk’iyaal.

Formación de plurales. Plural de sustantivos relacionados con personas.

K’iyaal ta’s jaani’ chi re ja winaqii’.

Ixoq aachi’aa’ q’apooj ak’alaa’

ixoqii’ K’ajool q’apojaa’ ri’j

aachi k’ajolaa’ Ak’aal ri’jaa’

Ja ti ixten ma nimaneel ta

Saamaaj rixiin Tijooneel: (Maestro)

Tacholo’ tanuk’u’ chi keewach ja tijoxelaa’ ja rajawaxik chi re ja k’amooj rii’iil, to’ooj rii’iil, sak’ajiil chi paam ja ruk’asalemaal ja winaq k’in chi paam ja rutinaamit. Tacholo’ chi keewach chi noqk’atziin chi ke ja qaatee’ qatata’ k’in chi re runimarisaxiik ja qatinaamit, chi riij ja utzilaj taq na’ooj, utzilaj taq saamaaj. Pa qoochoch k’in pa tijob’al k’o chi xkojtaqiij wi ja utzilaj taq naaquun rixiin chi qanimarisaaj ja qasaqilaaj na’ooj. Toq xtiya’itaj chi keewach ja tijoxelaa’, k’o chi nasik’iij kuk’iin ja jun ti choloon tziij ri’.

Xruub’an jun aachi juutiij cha’. Ee k’o oxi’ ralk’uwaal, ee ka’i’ ala’ii’ k’in jun ixtan cha’. Ja k’a taq ala’ii’ cha’ qas ee nimaneel pa taq jaay ruk’iin ja keetee’, k’in keeri’ pa saamaaj ruk’iin kitata’ cha’. Ja k’a kanaa’ cha’. Qas jeb’el k’in qas k’ili’x rusamal ruuwi’, jab’el jab’el chi jun ti ixten cha’. Ja k’a toq nb’ix saamaaj chi re rumaal ja ruutee’ cha’, q’anij ma tirajo’ cha’. Qas sajq’or k’in ma truub’an keewaay ja taq ruchalaal cha’, nanimaaj eel chi ruuwach ja ruutee’, k’in nb’e pa b’eey cha’.

Toq k’a xpeti ja ruutee’ cha’, xruub’iij chik juutiij chi re cha’, tab’ana’ jun utziil katsamaj ti juutz’iit naq k’a chi re ri’ xa inin ninb’ano aawaay chi aawach ne’xi cha’. Ja k’a wi’ ma xkinaminaj ta xtatz’et na xtinuub’an chi aawe, ne’x k’a rumaal ja ruutee’ cha’. Ja k’a pa nik’aaj q’iij cha’, xruchomiij eel chik rii’, chi nanimaaj eel cha’. Ja k’a toq xruub’ij qaaj cha’. Ja wi’ xkink’eje’ qaaj ninruuch’ey ala’, qas awi xkinrukamisaaj, ne’e cha’, kinb’ena utz k’a ma k’o ta nruub’an chi we, ne’e ja ri ixtan, ja k’a toq xkinmelooj to utzu’urinaq chik ala’ ja saamaaj, k’in ma k’o chik ta nuub’an ala’ ne’qaaj cha’. Keeri’ xruub’an ja ri ixtan xb’e, k’in keeri’ xruub’an kani’ xruuch’ob’.

Ja k’a chi runaqaaj ja ti koochooch, k’o k’a jun chee’ cha’. Ja chee’ qas jab’el ruumuuj rub’anoom cha’, chi ri’ xerewaj wi’ rii’. Chi ruuxee’ ja nimalaj chee’ xekotz’e’ wi’ cha’. Keeri’ xruub’an xqaaj qaaj chi ruutza’m waraam cha’. Toq k’a xruuna’ q’anojoj cha’. Q’anij ma tikob’iin chik nyakataji cha’. Toq xruutz’et qaaj ja raqan cha’, q’anij jun b’olob’ik kumatz chik ja raqan cha’. Q’anij jun b’olob’ik kumatz qas nim raqan cha’. Toq k’a xeb’eqaji ja rutata’ cha’, xrak’axaaj chi re ja ri ixjayill cha’.

¿b’aar k’o wi ja nume’aal?, ne’e cha’. Ja k’a tee’eej xruub’iij chi re ja taa’ chaa’. Ja ri ame’aal q’anij ma xniman ta miyeer, pa nik’aaj q’iij eelinaq eel. Keewa’ pa ruxikin jaay xok eel wi’ ri’, ne’xi ja rutata’ ja ri ixtan cha’.

Ja k’a toq xpeti ja rutata’ ja ri ixten xb’eruk’ama’ to kolo’ cha’. Kaamiik nb’enukanooj na, b’aar xtwiil wi’. Ja toq xtwili, jani’ qas xtinb’an pe chi re chi ruutza’m kolo’, xinq’isataj rumaal ne’e ja rutata’ cha’. Ja k’a tee’eej cha’ xruuk’ut eel ja b’eey chi ruuwach ja rachijiil, ja b’aar qas xq’a’x eel wi’ ja raal cha’.

Akanooj b’aar la’ warinaq wi’ ala’ chi ruuxee’ taq chee’, ne’ eel ja ruutee’ cha’. Ja k’a toq xmajitaaj rukonoxiik cha’, xa chi ri’ q’anojoj chi riij koochoch xk’e’ aq’anoj wi’ cha’. Toq xe’ilitaj rumaal ja rutata’ cha’, b’aar la’ petinaq wi’ juulee’ teew xpe chi riij, rumaal ruxib’en rii’ cha’. K’in q’anij xsikiri’ ja rub’ajqiil ronojeel cha’. Ma xkowiin chik ta xtil aq’anoj ruk’iin ja rume’aal cha’.

Ja nik’aaj rub’ajqiil ja ri ixten cha’, q’anij jun nimalaj kumatz xok wi’ cha’. Keeri’ xruub’an ja ri ixtan rumaal rusajq’oriil, rumaal ma xnimaaj ta ruutee’ k’in xa ruuyoon nuub’an taq runaquum cha’.

Chi eewi’ k’a ja sajq’oriil q’anij k’o wi’ nnuuya’, kaani’ xruub’an ja ri ixten ja xok kumatz le’.

Saamaaj kixiin tijoxelaa’

• Tatz’ijb’aaj ka’i’ oxi’ taq cholaaj ja xatkowiini xawakaxaaj kaan chi riij ja nruub’iij ja ti choloon tziij.
• Takanooj ronojeel ja taq k’uxatziij kojoom chi paam ja ti choloon tziij, toq xtilitaj awumaal ronojeel, tajacha’ taq ruuwach chi jujuunaal ja taq k’uxatziij, rumaal chi jolojoxinaq taq ruuwach pa qatzijob’al Tz’utujiil. K’o taq k’uxatziij, junak’uxatziij k’in ka’k’uxatziij.
• Takanooj oxi’ junak’uxatziij k’in ka’k’uxatziij, k’aari’ chi jujuunaal nawelisaaj rupajch’uxiik.
• Tatz’ijb’aaj ja taq xilatz’ijb’ kojoom chi re ja q’ijool ja taq k’uxatziij xawili, tatz’ijb’aaj pa ruxikin. Taya’aa’ taq ruub’ii’ chi jujuunaal, la iiwiir q’ijool, kaamiik q’ijool, chuwaaq q’ijool.
• Toq xtipajch’utaj rutz’ijb’axiik awumaal, tak’utu’ k’in tatz’ijb’aaj pa ruxikin owi chi ruuxee’ ee chinajtaq ja taq awixinaxik k’o rusamaaj chi b’ajneel k’in qajb’iineel. (sujeto y objeto).
• Tatz’ijb’aaj ¿Ee chinajtaq netzijoon chi paam ja ti choloon tziij?.
• Takanooj jo’oo’ taq k’u’xatziij, k’in chi ruuxee’ ari’ tatz’ijb’aaj najb’eey ox’ox taq ko’latziij, k’aari’ xtawinaqirisaaj k’in xtatz’ijb’aaj kaka’ nimatziij chi ruuxee’ chi juunaal ja taq k’u’xatziij.
• Tatz’ijb’aaj ka’i’ na’ooj utz k’in ja ma utz xruub’an ja ri ixten, pa ka’i’ oxi’ cholaaj tz’ijb’.

Ja nk’utub’exi ja ruk’iyaal:

Plural de adjetivos simples.

ja toq ntz’ijb’ax chi ruuwach ja ti tziij taq rujachoom rii’ ruk’iin ja ti qi’riil. Keewa’ rub’ajniik ri’.

K’utub’al:

Tz’i’
Ch’akat
Aab’aj
Tz’ikin

Taq tz’i’
Taq ch’akat
Taq aab’aj
Taq tz’ikin

[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Tz’utujiil p(84.1).png|center|250px]]

Ruk’iyaal ja taq qi’riil ruk’iin ja k’ojlemaal.

Plural de adjetivos con raíces posicionales.

Lik’ilik
B’irib’ik
Perepik

Taq lik’ilaq
Taq b’irib’aq
Taq perepaq

K’iyaal rixiin ruukaab’ b’i’aaj:

Plural de apellidos.

Ja taq xilatziij nko’j chi riij ja taq ruukaab’ b’i’aaj, ka’i’ taq ruuwach. -aa’, -ii’. Kani’ chi re ja juun ka’i’ taq k’utub’al ri’.

K’utuqaa’

Saqkiyaa’

Kaq’inaa’

Sojwelaa’

Tuwitzaa’

K’iqaa’

Ch’ipii’aa’

Q’ulumaa’

Ixmata’ii’

Chab’ajayii’

Cholotiyaii’

Ujpamii’

B’atz’ii’

B’oxnayii’

Ja taq k’ajtziij:

Las partículas. Ja k’ajtziij ja nruuk’ut b’aar chi ri’, k’owi’ ruqajiik ropooniik naquun.

Ook, eel, qaaj, aq’anoj, pe, kaan, to

Ja k’ajtziij ja nk’utu samajib’al.

Partículas que indican un instrumento.

• b’al -Vb’al

Tatz’eta’ nape’ juun ka’i’ taq tziij ja b’aar nko’j wi’ ja ti k’ajtziij ri’.

Sa’b’al, Samajib’al, to’ob’al, chanob’al, ilib’al, ch’akatib’al.

Kaamiik takanoj chik juulee’ ixiix chi ee jujunaal, utz k’a newojtaqiij naq rusamajixiik nruub’an.

K’ajtziij ja nk’utuwi ja rub’ajniik ja saamaaj.

Uso de partículas demostrativas.

Ri’, le’, la’, lele’, jaale’,

K’ajtziij ja nb’ini chi ma tib’ajni ja saamaaj.

Uso de partículas negativas. Ma … ta, manii, majaani, majuun.

K’ajtziij ja nb’ano k’otoj chii’aaj.

Uso de partículas interrogativas.

¿Naq ala’?, ¿chinajtaq?, ¿naq?, ¿naq rumaal?, ¿b’aar chi ri’?, ¿naq q’iij?, ¿jaaru’?, ¿jaani’?, ¿la…? ¿b’ajru’?

Tijooneel:

Nimatijooneel, kaamiik k’o chi nawojqeej ja ruk’a’xiik, ruk’ujtiik, rukojiik ja taq k’iyaal, k’ajtziij, nimatziij, tz’inaqul, qi’riil, k’ojlemaal, ximolatziij, b’i’ako’latziij, kamitziij, b’anitziij, samatziij, b’anitzijoliil, chi jujuuneel awa’ ja taq tziij ri’, k’o chi nawojtaqiij chi utz; rumaal chi jawa’ ruuk’u’x ruxamaliil ja qatzijob’al. Ja wi xtanik’ooj chi utz, ja taq ruko’jiik ja taq tziij ri’, chi ri’ xtatzu’na wi’ chi k’o taq rusamaaj chi jujuunaal. Chi eewi’ k’a qas nqak’utuuj jun nimalaj utziil chi aawee’, chi taka’muluuj taroxmuluuj rutz’ejtiik k’in rojtaqixiik. Takanooj chik juulee’ k’amab’al taq tziij, k’in tanik’ooj utz k’a nanimarisaaj ja ri ana’ooj chi riij chaqajaa’ chi ma k’o ta ruk’ayewaal nawili toq xtaak’ut atat chi keewach ja taq atijoxelaa’.

Ja k’a jun chik ja nqaajo’ nqaab’iij opoon chi aawe, toq xtaak’ut chi keewach ja taq ak’alaa’, k’o chi k’iy k’amab’al taq tziij naaya’ chi keewach utz k’a nkojtaqiij rukojiik, rusamajixiik k’in rutz’ijb’axiik. Jun chik ja rajawaxiik, ja pa ruk’isib’al ja saamaaj ri’, k’o jun choloon tziij chi k’o chi naachol chi keewacha ja taq atijoxelaa’. Chi ri’ k’o ka’i’ oxi’ taq saamaaj k’o chi nkeeb’an. Naab’an jun utziil atat, nanik’ooj k’in nach’ajch’ojirisaaj ja taq saamaaj, k’in ja na’ooj nak’utuj chi ke ja taq ak’alaa’. Keeri’ rub’anoom ja ti saamaaj ri’, k’eeri’ ta k’a xtaab’an chi re utz k’a nqanimarisaaj rukojiik ja qatzijob’al Tz’utujiil.

Nimatziij

La oración. Oraciones declarativas o afirmativas.

Nimatziij ja nb’ini chi nb’ajni ja saamaaj.

La k’oli ja ri atata’ pa jaay.

Pa jaay nejtz’aan wi’ ja ri ak’aal.

La nsamaji ja ri atata’ wik’iin.

Nimatziij ja nb’ini chi ma tib’anataji ja saamaaj.

Oraciones negativas.

Ma utz ta xinwa’ rumaal ja weey.

Ma utz ta xruub’an kaan chi re qach’akaat ja ri aachi.

Ma utz ta nojb’e chi paam ja jukuu’.

Nimatziij ja nb’anowi ja k’oton chii’aaj.

Oraciones interrogativas.

¿Ee chinajtaq xeeb’e ruk’iin ja nuutee’?

¿naq xb’anowi ja ri ewoochooch?

¿naq rumaal xixpeti quk’iin kaamiik?

¿b’aar chi ri’ ee k’o wi’ ja ri ejtz’aanelaa’?

Tz’inaqul:

El acento: marcado y no marcado.

Ja pa qatzijob’al Tz’utujiil, ma ti qatz’ijb’aaj ja tz’inaqul ruk’iin ja taq tziij. Ja rub’anoom k’oli ja ruqulaal, ja rub’anoom ma rajawaxiik ta chi ntz’ijb’axi, rumajk chi xa jun k’o wi’. Ja k’o wi’ pa ruk’isib’al ja taq tziij, kani’ chi re ja taq k’utub’al ri’.

Kayopa’
Xokonq’a’
Pa’li
Xanan
Kinaq’
Saluun
B’alam
Tukuun
Me’oon
K’aqolajaay
Tz’unun
Ch’akat
Jaloon
K’oloon
q’olooj
Ximoon
Kemoon
Chikoom

K’uluun
paq’oon
Tikili
tob’oli
ch’ich’aq
k’olok’aq
setesaq
q’ojoom
chapoy
josoy
josol
b’itol
tz’aqoy
qupuy
soloy
saluuneel
soto’y

Qi’riil:

El adjetivo. El adjetivo común. Ja qi’riil ja q’anij nb’i’x wi’.

Saqajaay, b’iis, b’oniil, q’anajaay,

K’ojlemaal:

Posicionales.

Jaa ri’ ja taq tziij ja nruub’iij chi qe naq rub’anoon ja taq naquun.

K’awali, jukuli, b’uquli, pa’li, tz’ub’uli

galery

Ximolatziij:

La preposición.

Jaawa’ taq tziij ri’ ja nqaakoj chi ruxijmiik ja neqaab’iij kani’ chi re: chi, pa/pan.

K’utub’al:

Ja nutata’ xb’e pa elisaan tz’alam.

Nojb’e, xteqak’ulu’ na qii’ chi ruuchii’ ya’.

Chi jujun xekami ja taq qak’.

K’a pan aawi’ xqa’j ja ri aab’aj.

B’i’ako’latziij

Sintagma nominal.

Xruuloq’ qaawaay ja ri aa Pala’s.

Ja julee’ winaqii’ le’, ma ee aj Tz’oloj ya’ ta.

Xkaanaj kaan pa k’ayib’al ja ri aachi.

B’i’ak’u’xatzijaal:

Sintagma verbal. Tipos de Sintagma verbal.

Jalajoxinaq ruuwach ja b’i’ak’u’xatzijaal

K’utub’al:

Xinwa’ eel chi juutiij, utz k’a ma taq’an nuupaam.

Xatruuk’am opoon ja ri aachi.

Xb’ijn aq’anoj ja ri aachi pa roochooch.

Xb’eruk’ama’ opoon ja ri ixtan ja ri aachi.

Ja kamitziij:

Voz pasiva.

Ja tz’i’ xlojq’ rumaal ja taa’ Xwaan.

Ja qaawaay xti’j rumaal ja keej.

Ja ri ak’aal xatinisaxi rumaal ruuchaaq’.

Ja ri alaq’oom xchapataji kumaal ja wanaqii’.

Ja b’anitziij

Voz antipasiva.

Ma jaa’ ta ja taa’ xloq’owi ja tz’i’.

Ma jaa’ ta ja keej xtijowi ja qaawaay.

Ma jaa’ ta ja ruuchaaq’ xatinisaani ja ri ak’aal.

Ma je’ee’ ta ja winaqii’ xechapowi ja ri eleq’oom.

Ja samatziij

Voz instrumental.

Aab’aj xrupaxib’eej rixiin ja ri ejtz’ab’al ja ri ak’aal.

Chee’ xruq’ajb’eej ruxikin b’ojo’y ja ri ixoq.

Qupub’al npusub’eej qakaxlan waay ja nuutee’.

B’anitzijoliil:

Vos referencial.

• Xrutzijob’eej Ajaaw ja ri aachi chi riij qasamaaj.
• Xruk’utub’eej ja ri aa Oxi’ Tijaax ja rupuwaq chi ruuchaaq’.

Saamaaj rixiin tijooneel:

Tacholo’ tanuk’u’ chi keewach ja tijoxelaa’, ja ri ojb’eneem chi paam ja k’asalemaal. Tacholo’ chi keewach chi ja ri ayewaal, xu’yaaneem ma k’o ta rukamoon pe chi re ja winaq. Qonojeel ja ri oj k’o chi paam ja loq’olaj ruuwach uleew nojk’atziini chi qaab’iil qii’. Qak’utu’ ja b’anooj utziil, ajob’eeneem, to’ooneem k’in qachupu’ ruuwach ja ritzelaal pa qaak’u’x k’in pa qatinaamit. Toq xtiya’itaj rucholiik ronojeel, ja xqaab’iij opoon chi aawe, tasik’iij k’in tacholo’ ja ti choloon tziij ri’.

Xruub’an juutiij jun taa’ qas b’eyoom ojeer cha’, ee k’o ruukeej, ruwajkaax, rak’, rupere’y, rupenach, ruupi’y, k’in ruquluuq. K’o k’a jun ruutz’ii’ qas ti utz k’in qas k’a’n cha’, q’anij ma k’o ta nruuk’ul pa ruxoraal ja rajawaal cha’, q’anij ma k’o ta chik jun ti chikop nok ruk’iin ja ri jaa’ cha’.

Ja chajiineel tz’i’

Ja k’a toq ma k’o chi ta nruub’an ja ti tz’i’ cha’, xmajtaj ritzelaxiik rumaal ja rajawaal cha’. Q’aniij ma ti b’atataj chik rii’, xeepe joox chi riij, q’aniij jun wi’ chik rutz’ejtiik, xb’aqiri majun chik rik’a’tz. Chi qak’e xe’eli ja joox chi riij, xutzir chik juutz’iit, xar wi ari’ q’aniij ma tiya’ wi’ ruuwaay rumaal ja rajawaal.

Xruub’an k’a juutiij xruumaaj ch’ob’ooj naq xtuub’an chi paam ja ruk’asalemaal, k’in keewa’ xruub’iij qaaj ri’ cha’. Naq nb’aan k’a wa’ kaamiik, ninkam k’a awa’ rumaal ja wa’ijaal ri’, q’aniij k’a ma k’o ta chik jun nya’o jun ti raqan nuuwaay ri’. K’a toq in ti utz toq ari’ qas xinkeetzuq ja wajaaw ri’, ja toq qas lawalo’ xinb’aan chi ke ja wachib’iil k’in chi ke ja winaq ja ne’ok pe pa ruxoraal ja wajaaw. Xa’eq toq ari’ qas in looq’ ri’, ja k’a kaamiik, xinraji’xi q’anij ma k’o chik ta wik’a’tz , xnaan chi eewi’ ma in looq’ chik ta, ne’e, ja ti tz’i’ pa ruuk’u’x.

Ja ri jaa’ toq k’a ti utz na, q’anij utzilaj taq riikiil nyaa’ chi re rumaal ja rajawaal. K’o jantaq q’anij junaan kirikiil ruk’iin ja rajawaal, ja k’a kamiik chik nixta naan jun ti chaqiij way nyaa’ chi re. Jaa’ k’a ri’ ja nuliqaaj chi re toq xruuch’ob’ qaaj ja jawari’. Xa k’a rumajk ari’ xuluqaj chik jun runa’ooj chi re k’in keewa’ xruub’iij qaaj ri’.

Xa ma tiyaa’ chik ti nuuwaay, ja nchob’ inin utz ninb’ek’astaan na jun ti ramaaj ne’ qaaj cha’.

Q’aniij jun b’iis ooq’eej nq’alajiin chi rupalaj, rumal xa jalaal majaan tikami. Toq chi qajalaal xkijl kii’ ruk’iin jun utiiw, k’in keewa’ xb’iix chi re rumaal ja ri utiiw ri’.

Naq chi re natb’isooni, q’anij taqan noq’ apalaj ne’x rumaal ja ri utiiw, ja k’a ri jaa’ xruub’iij chi re.

Ja wajaaw q’aniij ma kinrajo’ chik, ma truuya’ chik nuuwaay. Toq k’a in ti utz na q’anij k’iy nuuwaay nruuya’, pa qasa rikiil q’anij junaam nqaatij ruk’iin. Ja k’a kaamiik chik q’anij ma k’o chik ta nruuya’ chi we, nixtanaan jun ti chaqiij way. Xa k’a rumajk ari’ in k’o waawee’ ri’ nink’asataan jun ti ramaaj, rumaal chi xa ti nukamiik chik wayob’een. Wi ma xtiyaa’ chik ta juun, ka’i’, oxi’ q’iij chik nuuwaay waawee’ ninkam wi’ awa’, naq ta k’a nb’an chik, ne’e ja tz’i’ chi re ja ri uutiiw.

Nwaajo’ natnuuto’, wi atat nawojb’eej, ja ri inin ma k’o ta nb’aan chi aawe k’in ma k’o chik ta ntiij chi aawe chaqajaa’. Xa k’a rumajk ari’ natnuuto’. Ja nqaab’an keewari’, ja ri awajaaw k’o jun ruquluuq qas nim, jaari’ ja njojb’eej inin. Ja k’a nqaab’an k’o chi inin ninb’e chaaq’a’ kaamiik nb’enuk’ama’ pe ja quluq. Ja k’a ri atat toq xtawik’axaaj xtuumaj roqoj ruuchii’ ja quluq nattare’ k’a chi wiij, naamaj nub’atataxiik. Ja k’a ri inin nk’am eel ja quluq, juun raqan k’aan ninab’ataaj k’aari’ xtnuuk’aq kaan ja quluq chi aawach. Ja k’a ri atat nak’amala’ pe chik ja quluq chi roochooch ja ri awajaaw. Xtaatz’et nape’ ja rutojob’al xtiya’aa’ chi aawe rumaal ja ri awajaaw. Keeri’ xb’i’x chi re rumaal ja ri utiiw cha’.

Xmelooj pe chik ja tz’i’ b’aar k’o wi’ ja rajaaw, k’in xruumaj ch’ob’ooj. Naq xtruub’an toq xtipeeti ja ri utiiw, k’in b’aar chi ri xtik’eje’ wi’ toq xtooki ja ri aaq’a’. Xuluqaaj k’a ja ramaaj rixiin ja nok wi’ ja ri utiiw chi ruk’amariik ja quluq. Qas xruub’an lajuuj ramaaj rixiin chaaq’a’ toq xopooni ja utiiw. Ja ri ee rajawaal jaay qas ee b’enaq chik chi waraam. Waraam chik nkeeb’an toq nkik’axaaj xruumaj raqooj ruuchii’ ja quluq. Ja k’a rajawaal aninaq xeyekataj pe chi rutz’ejtiik naq xk’amar eel rumaal ja ri utiiw. Toq xkeetz’et ja xb’anataji, ja taa’ xruumaj rub’ixiik, q’anij ma k’o ta rik’a’tz ja jun tz’i’ k’o quk’iin le’, tetz’eta’ k’a le’, xk’amar eel ja qaquluuq qas nim rumaal ja ri utiiw le’. Ja k’a jaa’, toq ari’ xruumaj wa’woteem, toq k’amoon eel chik ja qaquluuq chi ruuwach, utz eek q’anij ma k’o chik ta ruuwaay neeya’, ne’e ja taa’ chi ke ja ralk’uwaal.

Ja tz’i’ q’anij maxko’li nruub’an xtare’ eel chi riij ja ri utiiw. Ja ri ee je’ee’ kichomarisaan kaan chik, chi ja ri utiiw xa nruuya’ kaan ja quluq. K’o la jun nimaramaaj ari’, toq xmeloj pe ja tz’i’, ruk’amoon pe ja quluq. Ja k’a taa’ k’in ralk’uwaal q’anij ma okinaq ta wi’ pa jaay. Toq xkeetz’et opoon ja tz’i’ ruk’amoon pe ja quluq. K’ajk’ari’ qas nki’koti ja taa’ rumajk chi ja tz’i’ xkowiini xruumaj kaan ja quluq.

K’ajk’ari’ xruub’iij, tetz’eta’ nape ja qaatz’ii’ le’, xkowiini xruumaj kaan ja qaquluuq chi re ja ri utiiw, aay ti nuutz’ii’, kaamiik teya’aa’ pe ruuwaay, riikiil, rumajk ari jaa’ ja ti qaatz’ii’ ja ri utiiw ma xkowiin ta xruuk’am eel ja qaquluuq. Xk’a ti ri’j chik xkowiin na xrumaaj kaan chi re ja ri uutiiw. Kaamiik oxmeej neetzuq q’iij q’iij, rumaal chi ja ri jaa’ nchajiin qixiin chi pa q’iij chi chaaq’a’. Ja tz’i’ xruub’iij qaaj pa ruuk’u’x. Ja toq nawik’axaaj utzilaj taq na’ooj chi ke chik juulee’, q’anij utz na wi’ nateli, tetz’eta’ k’a inin ri’. Kaamiik nyaa’ chik nuuwaay, k’in utzilaj wa’iim chik nb’aan, ma k’o chik ta wa’ijaal nkoch’, ne’ qaaj ja tz’i’.

K’ajk’ari’ xb’e chik juutiij pa juuyu’ chi rukonoxiik ja ri utiiw, chi nb’erumaltiyoxiij ja xruub’an chi re rumaal.

To xkiil kii’, ja ri uutiiw xk’axaaj chi re ja tz’i. ¿Naq ab’anoon kaamiik, la utz chik?, rumaal chi ntz’et inin chi qas nki’kot chik apalaj, k’in najiini natchaq’aaj chik juutiiij, ne’e ja ri utiiw.

Maltiyoox chi aawe utiiw ja xaab’an chi we, rumaal kaamiik utz chik nutzujqiik nb’ajni, k’in qas utz chik nb’aan chi we rumajk ja xnuub’an ja xaab’iij chi we. Xa k’a rumajk ari’ xinpe awik’iin chi rumaltiyoxixiik chi aawe ja xaab’an k’in xeel pe pan aak’u’x chi nuto’oiik chi riij ja nuwa’ijaal. Keeri’ rub’ajniik ja rutziil, ja wi qas qitziij chi ma k’o ta ayewaal, poqonib’al wach kuk’iin chik julee’ winaqii’, ja ma awojtaq keewach owi e okinaq ak’uleel jutiij, qonojeel chi noqk’atziin chi paam ja loq’olaj k’asalemaal chi nimalaj qonojeel, chi eewi’ k’atziineel ja to’ooneem, ajob’een rii’iil, k’in k’amoj rii’iil.

Saamaaj kixiin tijoxelaa’:

• Tatz’ijb’aaj ka’i’ oxi’ taq cholaaj ja xatkowiini xawakaxaaj kaan chi riij ja nruub’iij ja ti choloon tziij.
• Takanooj ronojeel ja taq nimatziij ja nruub’iij chi ma tib’ajni ja saamaaj, kojoom chi paam ja ti choloon tziij.
• Takanooj ronojeel ja taq qi’riil ronojeel ja neeqaj awach chi riij. Toq xtilitaji ronojeel, naab’an jun utzil nakanooj oxi’ k’in natsamaj ruk’iin chi nawelisaaj jotayiin tziij chi riij.
• Takanooj oxi’ nimatziij b’aar kojoon wi’ kamitziij k’in oxi’ chaqajaa’ chi riij b’anitziij.
• Takanooj rojoneel ja taq k’ojlemaal tziij kojoon chi paam ja choloon tziij.
• Tatz’ijb’aaj ee chinajtaq ja winaq nenatax chi paam ja choloon tziij.
• ¿Naq chi na’ojiil ja qas utz k’o chi paam ja choloon tziij?. Tab’ana’ jun utziil tatz’ijb’aaj ronojeel.
• Tajunamisaaj ja utzilaj na’ooj xruukoj ja ri uutiiw, chi paam ak’asalemaal atat ja ri at k’o chi paam ja tijob’al.
• Tab’ana’ jun achib’al rixiin ja k’isib’al na’ooj xkeeb’an jaa’ utiiw ruk’iin ja tz’i’. Toq xtutziri naachol kin natz’ijb’aj atat ja na’ooj xaab’an rachib’al.

En gramática, se entiende por oración a la estructura que está formada por sujeto y predicado. Una oración transmite una idea completa.