Nuestro idioma en la escuela/Popti'/Reconocimiento y sensibilización gramatical

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Ilb’eh:

1. Xa yohtajnhe’ nixhtej unin stxumni b’oj smunlanhen stxolb’anil ab’xub’al Popti’.
2. Xa ch’ohtajnhe yoknikoj b’ab’el stxolb’anil ab’xub’al Popti’ yu, kat stz’ib’nhenoj b’oj yalnoj tzet chal sk’ul yul yab’xub’al.

Tzet chu yoknikoj hej tzoti’ ch’ok sheleloj hej b’ihe

Xhjayoj oxeb’oj hune’nhe chaliloj, yok oxeb’ojxa tzoti’ tx’ihal chaliloj.

Hayin

hach

ha’ naj/ix

hayonh

hex

heb’

Uso de los pronombres personales, personas gramaticales.

Kaw yilal ta chichenakoj kuyumhum stxumni tzet yoknikoj hej tzoti’ ch’ok sheleloj hej b’ihe, haka’ yeyoj sat stxolb’anil jab’xub’al.

Xhjayoj hayeb’oj tzoti’ hune’nhe chaliloj, yok hayeb’ojxa tx’ihal chaliloj.

Hayin

hach

ha’ naj/

Hayonh

Hex

heb’

  
Hayin Hayin chin kolwakoj teyinhan.
hach Hach ay ha mul yinh tzet xa wu.
ha’ naj/ix Ha’ naj xb’ejtzonay te’ manhku’.
Ha’ ix xmaq’ni naj ni’an tz’ul.
Hayonh Hayonh chonh toj b’elo’ lok’.
Hex Hex yet ay he loq’ni iximixim
heb’ Heb’ya’ xchilax yu no’ kaj xuh

hinwakax
hakamixh
smatan
kowex
hekamixh
smatan heb’

wonh
hawonh
yonh naj maka ix
jonh
heyonh
yonh heb’

Wal ti’nanhxin, skwentaxa ya’ kuywahom swatx’enayoj hun txoltzoti’ (oración) b’ay syeb’ ya’ tzet chu yoknikoj hunun.

Munil b’oj nixhtej unin

1. ¿Xe txum hun tzet xax ko kuy ti’nanh hex unin?
2. Jila’wej tzet chu ko watx’enay sat jum chaltu’.
3. Ko saya’wej sat hune’ humti’ yaq’b’ilxa yeb’al tzet xko munlanhe.

Syixmab’al hej b’ihe:

Xhko mohb’a hunun sb’eyal hej b’iheti’ yinh swaj majan tzet b’oj chu ko helni:

Peyab’ Hinpeyab’ Hapeyab’ Speyab’ naj/ix Kopeyab’ Hepeyab’ Speyab’ heb’ watut hawatut yatut naj/ ix jatut heyatut yatut heb’ naj/ ix hincheh hacheh scheh naj/ix kocheh hecheh scheh heb’

b’ok’wi’e hinb’ok’wi’ hab’ok’wi’ sb’ok’wi’ naj/ kob’ok’wi’ heb’ok’wi’ sb’ok’wi heb’ woch hawoch yoch naj ix joch heyoch yoch heb’

motx hinmotx hamotx smotx naj/ix komotx he motx smotx heb’ hintx’i’ hatx’i’ stx’i’ naj ix kotx’i’ hetx’i’ stx’i’ heb’

Los sustantivos y su clasificación:

Conjugación de los sustantivos con las personas gramaticales estudiadas.

Jila’k’anab’wej yaq’b’ilxa ti’ la’i:

pan chanhe b’itx

Hinpan

hinchanh

hinb’itx

hapan

hachanh

hab’itx

span

schanh

sb’itx

kopan

kochanh

kob’itx

Hepan

hepan

heb’itx

span heb’

schanh heb’

sb’itx heb’

watut

hawatut

yatut naj ix

jatut

heyatut

yatut heb’ naj ix

Munil b’oj nixhtej unin:

Wal ti’nanhxin, jila’wej ta xax kan yul hewi’ tzet xko kuyti’:

1. ¿Tzet chu jixman hej b’ihe yul jab’xub’al?
2. ¿Tzet chu jixman tzoti’ “ch’en”, yaj chonh ek’ ji’a’ tzet xax jil yib’anhatoti’?
3. ¿Tzet xhjutepaxayoj tzoti’ nhah?
4. Awejay hayeb’ojxa yeb’al yib’anhiloj hun munilti’

Hej b’ihe masan etnheb’il:

Chalilojti’ chub’il yul jab’xub’al, ay hun majan hej b’ihe machojab’ sje kok’ul masan etnheb’il chu kotz’ib’nheni, haxkam ta machoj, mach yelapnohal xhjab’e. Sunil ti’xin yilal xhko kuy nixhtej unin yinh, haxinwal mach k’ayotoj yet kam skuynuj hej tzetet yinh jab’xub’al.

Sustantivos siempre poseídos. Uso e los prefijos que indican posesión.

Haka’ hunq’ahan xhjala’ti’ la:

yal
yelaw
jahaw
janma
smay
woj
hawaq’
sxaj
yich

Kaw ay yal hun te’ ixpixti’ la.
K’ulch’an jilni yelaw ha kamixh cho’ tat.
Komam jahaw ohtajnhe tzet xhtanhoj hun sya’tajilti’.
Xhtub’xi janma yet chonh xib’telaxi.
Ay smay jalni sb’ih ya’ alkal nan b’aya.
Woj xtzab’cha yu metx tx’i’an
Yu hawaq’ xkach ay yinh hawet.
Sxaj te’te’ xhb’ilitu’.
Yich woj x’ayk’ay wuxhtajanh

Munil b’oj nixhtej unin: Haka’ hunq’ahan xhja’a’yojti’ la:

Yal, yelaw, jahaw, janma, smay, woj, hawaq’, sxaj, yich.

Munil b’oj nixhtej unin:

Kaw yilal ta haxa ya’ kuywahom smunlanhen yaq’b’ixati’ ta aya. Taka machxin, sje ta xhkayek’nhelax tet nixhtej unin.

1. ¿Taxka yel hunti’ che yab’e hex unin?
2. Jila’wej ti’nanh ta xax kan yul hewi’.
3. ¿Tzet taxka yuxinto masan etnheb’il hunq’ahan b’iheti’ che yab’e?

Yilal ja’ni yohtajnhe’pax tet nixhtej unin chub’il

aypax hun majanxa hej b’ihe ta ay snuq’al tz’ib’ b’ay ch’ichikoj, nan tz’ib’al ch’oknikoj jetnheni. Etzaxin ya’taj ko txumniti’, yaj to kab’ majan tzet chu jetnhen hunq’ahan b’iheti’, haka’ xjil yib’anhahtoti’. Ay hune’ majan ta ay snuq’al tz’ib’ ch’oknikoj yichob’anil tzoti’, ta chaltu’, nan tz’ib’al xhjakoj jetnheni, ta mach snuq’al, nantik’apax tz’ib’ xhjakoj. Haka’ hunq’ahan xhja’a’yojti’ la’i:

Hintx’at
Hatx’at
Stx’at naj /ix
Kotx’at
Hetx’at
Stx’at heb’

hinmotx
hamotx
smotx naj /ix
komotx
hemotx
smotx heb’

Uso de prefijos que indican posesión para sustantivos que empiezan con una consonante.

Jila’wej yaq’b’ilxati’ la:

Hinmansan
Hamansan
Smansan naj /ix
Komansan
Hemansan
Smansan heb’

Hinkamixh
Hakamixh
Skamixh naj /ix
Kokamixh
Hekamixh
Skamixh heb’

Munil b’oj nixhtej unin:

Wal ti’nanh haxa ya’ kuywahom ch’ijb’aloj smunlanhenoj nixhtej unin yaq’b’ilxa hej b’ihe haka’ hune’ xax koyeti’.

Hej tz’ib’ ch’oknikoj yet tz’ib’ mach snuq’al chu yichikoj ko tz’ib’nhen hunuj tzoti’.

Haka’tik’a xjute jalni yib’anhatojti’, ta mach snuq’al tz’ib’ yichob’anil hunuj tzoti’, ta chaltu’, nantik’a tz’ib’ ch’oknipaxkoj jetnheni. Haka’ti’ la’i:

Wonh
Hawonh
yon naj /ix
jonh
heyonh
yonh heb’

wahan
hawahan
yahan naj /ix
jahan
heyahan
yahan heb’

Uso de prefijos que indican posesión para sustantivos que empiezan con una vocal

Jila’wej yaq’b’ilxa

Watut
Hawatut
Yatut naj /ix
Jatut
Heyatut
Yatut heb’

Wis
hawis
Yis naj /ix
Jis
Heyis
Yis heb

Munil yul kuyum:

Skwentaxa ya’ kuywahom kam snimejnhen hun munilti’, haxinwal q’a’ skuyu’ nixhtej unin hun majan munilti’.

Hej b’ihe machu yetnhelaxi.

Chalilojti’, chub’il yul jab’xub’al Popti’, ay hunq’ahan b’ihe waxamkam sje kok’ul machu jetnheni, haxkam hakti’ yekanoj, to xahan yekoj yinh sat komam komi’, yuxinto xahan aypax ju.

B’eti’xin xhja’a’ b’inahoj hayeb’ tzoti’al tzetet machu jetnheni la:

Tz’ayik, tx’umel, x’ahaw, k’uh, asun, nhab’.

Sustantivos nunca poseídos.

Munil b’oj nixhtej unin:

B’eti’ xin kaw k’ul ta haxa ya’ kuywahom ch’ilnoj tzet munilal chu yuni b’oj nixhtej kuyumhum yu yok yip maka yu skan yul swi’ hune’ti’.

Kaw yilal ta xhko tihiloj tet tzet yuxinto xhjala chub’ilta machu jetnhen haka’ hunq’ahanxa hej b’ihe.

1. ¿Taxka ay hunujxa b’iheti’ he yohtaj?
2. ¿Tzet yuxinto machu jetnhen che yab’e?

Hej b’ihe mach helitoj syelapnohal.

Kaw k’ul ta xhjilwe stxumni nixhtej unin chub’ilta waxamkam kab’ tzet chu ko tz’ib’nheni, lahannhetik’a ch’elikoj syelapnohal.

Chalilojti’ chub’il aypax hun majanxa hej b’ihe, waxamkam xhjetnhe, ta tz’ulik maka nimej tz’ib’ chu yichikoj ko tz’ib’nheni, mach heli syelapnohal, to hune’nhetik’a chaliloj.

Haka’na hunq’ahanti’ la’i:

Munil
tzima
melyu
itah
is

hinmunil
kotzima
hamelyu
witah
yis naj /ix

Sustantivos invariables.

Munil b’oj nixhtej unin: Haxa b’eti’xin, ch’okoj ya’ kuywahom skayek’nhen hunq’ahan yeb’al xax jayojti’, haxinwal xhkankan yul swi’ nixhtej unin.

Chu yinitoj hunuj te’ tzima, ch’en melyu maka hunujxa tzetet ayxayoj ju, katxinxin yichikoj skuyni b’oj.

B’ihe xhelitoj.

Chalilojti’ chub’il nanxa chu ko tz’ib’nhen hunuj b’ihe yet xhjetnheni, yaj machalilojti’ ta xhelitoj syelapnohal, to waxamkam nanxa slow tzet chu ko tz’ib’nheni, hune’nhetik’a chalkaniloj, Yilal jalnipaxoj chub’il kab’nhe b’ihe hakti’ ch’elikoj yul jab’xub’al.

Ha’ hunq’ahanti’ la:

Nhah
Watut
Hawatut
Yatut naj /ix
Jatut
Heyatut
Yatut heb’

wah
woch
hawoch
yoch naj /ix
joch
heyoch
yoch heb’

Sustantivos supletivos.

Munil b’oj nixhtej unin:

B’eti’xin, haka’tik’a xjute jalni, etza ya’taj ye stxumb’anil, yuxinto yilal ta stihiloj ya’ kuywahom tzet yuxinto nanxa slow tzet chu ko tz’ib’nhen hunuj b’ihe yetxa xhjetnhek’oj.

Yilal ta xhtilaxiloj tet nixhtej unin, haxinwal mach k’ayojtoj yinh ay b’aq’inh, haxkam titojab’ yul kok’ul chub’il yichitokoj skuyni nixhtej unin yib’anhiloj hunti’.

Hej b’ihe sq’an stz’ajb’alaxi.

Chalpaxiloj hun majan komunilti’ chub’il aypax hej b’ihe chakoj hunujxa tz’ib’ stz’ajoj yunhe tz’ajan kotxumni tzet chaliloj, haxkam ta machoj, mach’elikoj tzet xhjoche ta xhtxumlaxi, etza ya’tajxa komunlanhen hunti’, yuxinto yilal ta b’ab’el skuyiloj ya’ kuywahom katto ya’ni skuyu’ nixhtej kuyumhum.

Sustantivos agregativos.

Haka’na hunq’ahanti’ la’i:

Tz’um Tz’il Tz’ib’

hintz’umal hatz’ilal stz’ib’b’al

hatz’umal stz’ilal hetz’ib’b’al

Munil b’oj nixhtej unin:

1. ¿Tzet yelanpoj ye hunti’ che yab’e?
2. ¿Awejkoj hunujxa tzoti’ yeb’alojti’ jet?

Hej b’ihe chaliloj b’ay ay hej tzetet.

Chalpaxilojti’ chub’il ay hun majanxa hej b’ihe chaliloj ta hune’ tzetet aykoj yib’anh, yalanh, maka smotxik’oj hunujxa tzetet, yuxinto yilal kokuynipaxoj, hayonh kuywahomonhti’, yilal kotxumniloj b’ab’el kat ja’ni yohtajnhe’ nixhtej unin, kaw yilal ta chonh tzab’ipaxkoj yinh hunxa hum chonh kolni yinhti’.

Yul ha’niman

Swi’nhah

Yinh b’itz’ab’

Sat tx’at

Yul b’eh

Sustantivos relacionales

Munil b’oj nixhtej unin:

1. A’wej hunujxa tzoti’ti’ jab’e’ jet hex unin.
2. Halwej jet tzet yelapnoj ye hune’ti’.
3. Tonhwej loq’o’ manhku’ b’etu’la.
4. Haxa b’etu’ ch’okoj ya’ kuywahom syetz’enoj b’oj nixhtej unin tzet xko kuy b’eti’.

Hej b’ihe tx’ihal tzoti’al i’nhe.

Chalpaxilojti’ chaltu’la, chub’il ay hej b’ihe kab’ maka yaq’b’ilxa sb’isil hej tzoti’ watx’enheni, haxkam haknhetu’ chu kotxumniloj tzet chaliloj.

Tx’ihalxin smajpaxti’, yaj xhjiche’koj yinh nixhtej komon tzetet, haxinwal nixhtejal chu yi’noj nixhtej unin, hayeb’ch’annhepax tzoti’al xhko yeb’ yila’.

Sustantivos según composición: Sustantivos compuestos.

Haka’ti’ la:

Akte’

Tx’anhb’eh

Xeq’a’

Sajcheh

Yaxkamik

K’ahch’en

Yaxtah

Tanhk’ej

Munil b’oj nixhtej unin:

Mat sub’utajoj ye kotxumni hunti’, yuxinto yet aya, kaw helan ya’ kuywahom yalni tet nixhtej unin tzet yelapnoj ye hunti’ syeyil.

Ta xhjila, yinh hej b’iheti’ masan kab’ b’ihe i’nhe yu, ta machoj mat tz’ajanoj kotxumni.

Haka’na hunq’ahanti’ la:

Akte’
Ak b’oj te’ i’nhe

Tx’anhb’eh
Tx’anh b’oj b’eh

Haktu’ chu ko tihnojiloj tzet yelpanoj ye sunil hej tzoti’

1. ¿Taxka xko txum tzet xax kotz’ib’nhe b’eti’?
2. ¿Jila’wej ta chu he ya’ni kab’oj yeb’al wetan?
3. Xhtojpax ya’ kuywahom, ha’ xhalni ta stinhahil kuyum maka yinhtaj kuyum kat yok yetz’enoj hunq’ahan tzet xax kokuyu, taka machxin ch’ok syenoj tzet chu swatx’elax hunq’ahan b’iheti’.

Hej b’ihe ya’taj swatx’eb’anil.

Chalpaxilojti’ chub’il ay hunxa majan hej b’ihe q’a’ ya’tajto ye yub’anil, haxkami tx’ihalxa tzet smaja, tx’ihal tzoti’al ayikoj stz’ajoj, yuxinto yet aya, kaw nannhe ju koyenoj tet nixhtej unin hune’ti’ chala.

Sustantivos según composición: Sustantivos complejos.

Haka’na hunq’ahan xhja’a’yojti’ la’i: yalanh q’ab’e, sb’aq’sate.

Xil yalanh q’ab’e

Stxow sb’aq’ sate

Xil yib’anh sb’aq’ sate

Stx’uyal sb’aq’ kosat

Munil b’oj nixhtej unin:

Mat kaw tx’ihaloj tzet yib’anhilojti’ xhja’ skuyu’ nixhtej unin, haxkam yet kam xhkuywuj, katxin kam xhkuylaxoj yinh, yaj kaw yilal ta xhjichenakoj jalni tet, haxinwal matxa kaw ya’tajoj yab’enoj yettu’.

B’ihe b’oj b’ihe.

Chalilojti’ chub’il waxamkam tx’ihal chu jalni yul jab’xub’al Popti’, ay hun majanxa hej b’ihe, kab’ b’ihe i’nhe yinh kaw syelal, yaj walxapax yinh yelapnohalxin, hune’nhe tzet chaliloj, nanannhe chu kotz’ib’nhen ska’itanil b’ihe yaj hune’nhe ch’elikoj syelapnohal, haka’na hunq’ahanti’ la:

Sb’aq’ sate

Xil wi’e

Snuq’ oje

Snuq’ q’ab’e

Sustantivos según composición: Sustantivos de sustantivos.

Munil yul kuyum:

1. ¿Tzet taxka yuxinto haktu’ swatx’eb’anil hun majan hej b’iheti’?
2. ¿Taxka ay hunujxa tzoti’ lahan chu he yalni jet?
3. ¿Taxka chu he yeni wet b’aytet chij sb’aq’ sate ti’an?

B’ihe yok hunxa b’ihe.

Chalilojti’ chub’il ay hunq’ahanxa b’ihe, yinh kaw syelal, kab’ b’ihe smaja, yaj haka’ xjute jalni yib’anhatoti’, hune’nhe tzet chalpaxiloj. Mat kaw tx’ihaloj hunq’ahan tzoti’ti’, yaj yilal ta xhko kuypax nixhtej unin yinhti’.

Sustantivos según composición: Sustantivos más sustantivos.

Haka’na hunq’ahan xhja’a’ b’inahojti’ la:

Mame mi’e

K’ahole kutz’ine

Kawil walil

Munil yul kuyum:

Haxa ya’ kuywahom ch’ilnoj tzet kam chu smunlanhenojti’ b’oj nixhtej unin, haxkam yinhxa aya ta ch’okoj hunuj etz’ewal yul kuyum, maka chi’a’tij hunuj echele yet mame mi’e, k’ahole maka kutz’ine.

Sb’ih hej tzetet mach jila.

Hun majanxa b’iheti’, to waxamkam xhjal sb’ih, mach jila, machka chu ko tzab’ni, yuxinto hakti’ sb’ih syelil, ta xhjil hayeb’ tzoti’ti’ la, kam xhko txumu’luj. Yinhxaxin tzet honynhehonh, hat spetokoj syelapnohal hunxa majan tzoti’ti’.

Skawil

Syaxil

Skajil

Schewal

Sustantivos abstractos.

Munil b’oj nixhtej unin: Ta xhjilwejxin hej nixhtej unin, tzet yuxinto xhjala chub’il mach jil tzet chaliloj hej tzoti’ti’, haxkam skawil hunuj maka, machu jilni, machka chu jilni schewal, haka’ yepax yaq’b’ilxa hej tzoti’.

1. ¿He yohtaj tzet yuxinto hakti’ yekoj hun ko kuyb’anileti’?
2. A’wej hunujxa yeb’al jab’e’.

Hej uteb’al.

Hakti’ sb’ih sunil hej tzoti’ chaliloj chub’il ay mak ay tzet lanhan yuni.

Los verbos.

Munil b’oj nixhtej unin:

Ch’ek’toj nixhtej unin sataj kat jalni tet tzetaj uteb’al chub’ yinh yoj, sq’ab’ b’oj sunil snimanil, yu stxumni tzet chaliloj uteb’alti’.

Hej uteb’al mach’ek’toj.

Chij hakti’ yul jab’xub’al sunil hej tzoti’ ch’a’ni kotxumu’ chub’il ay hun majan tzoti’ti’ xhalni ta ay hunuj mak ch’uni hunuj tzetet, yaj yinhtik’a xhpak’ik’oj mach hunujxa mak xhchani tzet chu.

Kaw yilalxin ta xhko kuy nixhtej unin yinhti’, haxinwal nixhtejal skuynuj tzet yelapno yeyi. Ayxin hunq’ahan xhjala’, waxamkam kam xhko tz’ib’nhe hayeb’ojxa sat hunxa jum chonh kolni yinh munilti’.

Verbos intransitivos.

Haka’ hunq’ahan ti’ la: wa’i, oq’i, huli, awi.

Chin wa’i

Chach oq’i

Xkex huli

Xkach awi

Munil b’oj nixhtej unin yul kuyum

B’eti’xin ch’okoj ya’ kuywahom smunlanhe’ hun majan tzoti’ti’, ch’okoj nixhtej unin syetz’enoj haka’tajnhe wa’oj chu. Hune’ tzoti’ti’ xhyenoj chub’il yinh kaw yeli, mach hunujxa mak yib’anh ch’ay tzet chu nixhtej unin.

1. ¿Taxka xe txum tzet xjalti’?
2. ¿Chu heyek’tij heyenoj hunuj tzoti’ haka’ xu ko munlanheni?
3. Lawitik’atu’xin kat yokoj stz’ib’nhenoj sat yum hayeb’ojxa hej tzoti’ hakti’.
4. Wal ti’nanh chala’ ya’ kuywahom ta stz’ib’nhe’ hunuj txoltzoti’ yu hunun tzoti’ xjayoj lanhantoti’.

Tzet chu ko sajchikoj yinh uteb’al mach’ek’toj.

Chalilojti’ chub’il tx’ihal tzet chu yijni sb’a maka tzet chu swatx’ihayoj hunq’ahan uteb’alti’.

Ay hunq’ahanti’ la:

Oq’oj Chin oq’i Chach oq’i Ch’oq’ naj /ix Chonh oq’i Chex oq’i Ch’oq’ heb’

wa’oj chin wa’i chach wa’i xhwa’ naj /ix chonh wa’i chex wa’i xhwa’ heb’

huli xkin huli kach huli x -hul naj /ix chonh huli chex huli x -hul heb’

Conjugación de verbos intransitivos.

Munil b’oj ya’ kuywahom: Haxa ya’ kuywahom skwenta smunlanhenoj yaq’b’ilxa hej uteb’alti’, haxinwal xhkanoj yul swi’ nixhtej unin.

1. Wal ti’nanhxin, che yilwe hetz’ib’nhenoj hunuj txoltzoti’ yu hunun tzoti’ xjayoj, ta ay b’ay mach chex k’oji che yab’e kat heq’amb’enoj wetan.

Sq’inalil b’oj tzet chu yijni sb’a hunuj uteb’al.

Chij hakti’ yet xhjalni hanik’ maka sq’inalil yet ch’uni hunuj uteb’al. B’etetti’, masan tzujanpax tzet xu yijni sb’a, hanik’ x’ichikoj, hantaj steye, hanik’ xlahwi maka ta tz’ajan xu yijni sb’a, hati’ chaliloj hunti’. Yul ab’xub’al Popti’, tx’ihal tzet chu ko tz’ib’nhenti’, haka’tik’a nanan slow yalnipax anma yinh hunun konhob’ maka wayanhb’al, yaj b’eti’, mataj ko pich’ni tzet kaw yuteb’anil, to hatkachannhe koyeni chub’il aypaxti’ yul jab’xub’al.

Marcadores de tiempo y aspecto.

Haka’ hunq’ahanti’ la.

Xk
Xkonhwayi

K
Kachmunlayi

Ch
Chexwayi
Chexloq’i
Chexoq’i

Xh
Xhwilan
Xhway heb’
Xhtanhelaxi

Ch’
Ch’oq’i
Ch’awi

Munil yul kuyum

Wal ti’nanhxin, haxa ya’ kuywahom ch’okoj smunlanhenoj yaq’b’ilxa b’oj nixhtej unin, haxinwal xhkanojkan yul swi.

Sajchoj yinh uteb’al mach’ek’toj yinh tz’ib’ mach snuq’al ch’ichikoj.

Hune’ kuyb’anileti’ xhalni chub’il yet machkanh yip snuq’al tz’ib’ ch’oknikoj jalni hunuj uteb’al, ta chaltu’ nan xhjute kotz’ib’nhenoj. Chuxin ko sajchipaxkoj yinh hej uteb’al, haka’ kaw lanhanto jalniti’, hakti’xin ch’elikoj la ta xhko yijye yuteb’anil.

Conjugación de verbos intransitivos con vocal inicial.

Oq’oj Chinoq’i Chachoq’i Ch’oq’naj /ix Chonhoq’i Chexoq’i Ch’oq’heb’

wa’oj chinwa’i chachwa’i xhwa’naj /ix chonhwa’i chexwa’i xhwa’heb’

huli xkinhuli xkachhuli x hulnaj /ix chonhhuli chexhuli x-hulheb’

Oq’oj
Chinoq’i
Chachoq’i
Ch’oq’naj /ix
Chonhoq’i
Chexoq’i
Ch’oq’heb’

Awoj
Chinawi
Chachawi
Ch’awinaj /ix
Chonhawi
Chexawi
Ch’awi heb’

Munil yul kuyum

Q’a’ ya’tajxa ye stxumb’anilti’ yuxinto kaw yilal ta nannhe yu ya’ kuywahom syeniti’ tet kuyumhum, ch’okoj syetz’enoj yul kuyum, haxinwal xhkanojkan yul swi’ chaltu’.

1. Hun majan hex chex ek’tij he yetz’enoj tzet chu joq’i, b’oj jawi.

Sajchoj yinh uteb’al mach’ek’toj yaj tz’ib’ ay snuq’al b’ay ch’ichikoj tzoti’.

Chu ko sajchipaxkoj yinh hej uteb’al, haka’ kaw lanhanto jalniti’, yaj yinh tzoti’ ay snuq’al ch’ichikoj, hakti’xin ch’elikoj la, ta xhko yijye yuteb’anil.

Conjugación de verbos intransitivos con consonante inicial.

wa’oj
chinwa’i
chachwa’i
xhwa’naj /ix
chonhwa’i
chexwa’i
xhwa’heb’

huli
xkinhuli
xkachhuli
x hulnaj /ix
chonhhuli
chexhuli
x-hul heb’

Munil b’oj nixhtej unin:

Haka’tik’a xjute jalni yib’anhatoti’, matxa kaw sub’utajoj yeti’, yuxinto kaw cha’a’koj ya’ kuywahom yinh sk’ul skuyni nixhtej unin yinhti’.

Chu yokoj ya’ yalnoj tet nixhtej unin ta chayoj hayeb’oj tzoti’ hakti’ chu yichikoj sat yum, kat ssajchojik’oj haka’ xyelax tet.

Ta mach kaw xhk’oji yinhti’xin, kat yokoj ya’ kuywahom yalnoj tet hunekxa.

Hej uteb’al ch’ek’nitoj yip, maka kawanh mak xol chij sb’a.

Chalpaxilojti’, chub’il ay hun majanxapax hej tzoti’ uteb’al ch’ek’nitoj tet hunujxa anma tzet lanhan yuni hunxa, haka’na:

maq’wahoj

ijwahoj

kuywuj

anhloj

axhnoj

tz’ohwoj

Verbos transitivos.

Munil b’oj nixhtej unin:

Yaja’ haka’tik’a xjute jalni, haxa ya’ kuywahom skwenta skuyni yaq’b’ilxa hej tzoti’ti’ tet nixhtej unin.

1. Halwej hunujxa tzoti’ lahan b’oj hunti’ jab’e’.
2. Ja’a’wejayoj hunuj txoltzoti’ yu hunun tzoti’ti’.

Hej tzoti’ xhalni sq’inalil hej uteb’al.

Aypax hunxa majan hej tzoti’ xhalni tzet sq’inalil b’ay chu hunuj uteb’al, haka’ hunq’ahanti’ la: In-, ach-, 0, onh-, ex-, 0. Q’a’ ya’tajto ye stxumb’anil, yuxinto tx’ihaltik’am sq’inal ya’ kuywahom chi’a’toj skuynujti’. Chalilojti’ chub’il yul hunuj txoltz’ib’, masan ay hunuj mak yib’anh ch’ay tzet chu uteb’al.

Los marcadores de tiempo. El objeto.

Munil:

1. Ko munlanhe’ hune’ kuyb’anileti’, yaj xhjil tzet yeyoj sat te’ humti’ la.
2. Ja’a’wejay hunuj yeb’al lahan b’oj tzet chal sat te’ hum.

Syeb’anil chub’il xhb’ili.

Chalilojti’ chub’il syeltoj tzoti’ uteb’al xhyeni chub’il aykoj hunuj tzetet sb’ilob’tajnhen sb’a, maka syeltoj chub’il ay yub’anil. Haka’na:

B’elwoj, chaliloj chub’il aykoj anma yinh b’el.

Maq’wahoj, chaliloj chub’il aykoj hunuj mak smaq’ni hunujxa maka.

El movimiento.

Munil yul kuyum

1. ¿Taxka xkan kuyb’anilti’ yul hewi’ hex unin?
2. Halwej hunujxa tzoti’ti’ jab’e’.
3. B’eti’ chuyu ya’ kuywahom yichenkanh yaq’b’ilxa munil.

B’ihe.

Chalpaxilojti’ ta ay hune’ tzoti’ xhalni chub’il lanhan kotzotel yib’anhiloj b’ihe maka hunuj mak yul hunuj teq’an tzoti’, ha’xin hunq’ahan tzoti’ti’ xhyeniltoj la:

Hin-
Ha-
s-
ko-
he-
s-

w-
haw-
y-
j-
hey-
y-

El Sujeto.

Hinmam

Hamam

Smam

Komam

Hemam

Smam heb’

wawal

hawawal

yawal

jawal

heyawal

yawal heb’

Munil yul kuyum:

1. Awejay tzet xe txum yib’anhilojti’.
2. Tz’ib’nhewej kab’oj tzoti’ ch’oknikoj sup tzoti’ti’ heyu.
3. Kab’ tzet chu kokuyniti’, taxka xax hetxumiloj.

Sxe’al hej tzoti’.

Xa sje jichenpaxkoj kokuyni nixhtej unin chub’il aypax sq’axepal hej tzoti’ xhalni tzet ayikoj sxe’aloj. Ayxin hune’ sq’axepal xhjala’ chub’il xe’ tzoti’ti’ yela’i. Sxe’alti’ q’a’ yilal ye yinh hej tzoti’, yuxinto xhko txum tzet chaliloj syeyil.

La raíz.

Hakti’ la:

Oq’, oq’oj

Wa’, wa’oj

Aw, awoj

Il, ilwoj

B’el, b’elwoj

Munil yul kuyum: Yinh muni l t i ’ , chuyu ya’ kuywahom yalni tet nixhtej unin ta ch’ok b’elwoj yul kuyum, ch’ok b’itloj, maka tzoteloj, yinhxin ch’eloj ya’ skuynuj nixhtej unin yinh sxe’al sunil hej tzoti’.

1. ¿Xe txum tzet xju ti’nanh?
2. ¿Taxka ay hunuj hex chu he tihniloj wet tzet xe kuy ti’nanh?
3. ¿Taxka sunil hej uteb’al lahan smunlab’anil?
4. ¿Tzet yuxinto haktu’ yub’anil he yalni?

Stz’aj slahob’al hej tzoti’.

Chalilojti’ chub’il sunil hej tzoti’, masan ay hune’ xe’, yichob’anil stz’aj, yok hunxa slahob’al stz’aj tzoti’, haka’ hunq’ahanti’ la:

chuluj - ehul - uj

x-wa’ - iloj

x-sik - iloj

b’it - loj

El sufijo.

Yinh b’ab’el tzoti’, “hul”,
ha’ ayikoj xe’oj
Wa’, xe’al yekoj yinh skab’
Sik, xe’ yekoj yinh syox
B’it, ayikoj xe’oj yinh skanh

Munil b’oj nixhtej unin:

Cha’a’yoj ya’ kuywahom hun teq’anoj tzoti’ sat te’ tz’ib’b’alte’ maka sat hunuj nimej hum, katxin yokoj ya’ sxitnotoj hej tzoti’ haka’ xu kokuyni yib’anhatojti’, sq’amb’enoj ya’ tet nixhtej unin b’aytet taxka stz’aj hej tzoti’. Yaj haxkamxin q’a’ ya’tajto yeti’ yuxinto hanik’ojnhe cha’a’ ya’ tet nixhtej unin, haxkam ch’apnoj sq’inalil b’ay q’a’ ch’ahokanh smailil skuyb’anil.

Yu skan sunil tzet xax jalti’, kaw yilal ta chonh okpax sajchojik’oj yinh hunq’ahan tzoti’ uteb’al chaliloj.

Yu skankan yul kowi’, xhja’a’ hayeb’ tzoti’ti’ la’i:

b’itloj

awoj

chalohoj

echmaloj

kuywahoj.

Conjugaciones de los verbos: cantar, llamar, encontrar, esperar, enseñar.

Yaj yinh hunxa jum xhko munlanhe.

B’itloj
Chinb’itli
Chachb’itli
Xhb’itli naj/ix
Chonhb’itli
Chexb’itli
Xhb’itli heb’

Awoj
Chinawi
Chachawi
Ch’awinaj
Chonhawi
Chexawi
Ch’awi heb’

kuywahoj
Chinkuywi
Chachkuywi
Xhkuywi naj /ix
Chonhkuywi
Chexkuywi
Xhkuywi heb’

axhnoj
chinaxhni
chachaxhni
ch’axhni naj/ix
chonhaxhi
chexaxhni
ch’axhni heb’

Munil:

1. ¿Xa hu heyu he munlanhenti’ hex unin?
2. Sajchanhwej yinh kab’ojxa hej tzoti’ uteb’al.

Sajchojkoj yinh uteb’al ch’ek’ik’toj yip yaj xhjal b’ay ka sto yub’anil.

B’etetti’xin chaliloj chub’il ch’okoj ya’ kuywahom syenoj tet nixhtej unin tzet chu kosajchikoj b’oj hej uteb’al ch’ek’toj yip tet hunujxa maka, yaj ta aypax b’ay xhjila ta xhto yipal, ha’ yekoj chaltu’, haka’na hunq’ahanti’ la:

Chintzab’iktij

Chintzab’iltoj

Tzab’inayojan

Chintzab’atoj

Conjugación de verbo transitivo con direccional.

Munil yul kuyum

Kaw yilal ta nannhe yu ya’ kuywahom, haxkam etza q’a’ ya’taj ye ko munlanhenti’, yuxinto tx’ihal el skayek’nhe ya’ tet chala.

Ch’okojpax ya’ syetz’enoj maka syenoj b’oj sq’ab’ b’aq’inh xhjal tzab’iktij, b’oj b’aq’inh xhjal tzab’iltoj.

1. ¿Xkan hunti’ yul hewi’?
2. ¿Che txumu yet xhwalnihan, tzab’iktij hun te’ humti’ la?
3. Halwej wet hunujxa tzoti’ hakti’ ch’elikoj yet xhko tz’ib’nheni?

Uteb’al machu shellotoj.

Chij hakti’ hun majan hej tzoti’ chaliloj uteb’al yaj mach hunekoj ta chu shellotoj tzet chaliloj, haxkam hakk’atu’ yub’anil.

Transitivos radicales.

Haka’na hunq’ahanti’ la’i:

Chach hin maq’a

Chin ha laq’a

S tzab’a

Cha potx’o

Munil b’oj nixhtej unin: Tzanxanhetik’a munilal b’oj nixhtej unin b’etetti’, matxa sub’utajoj yeyi, yuxinto ch’okoj ya’ yichenojkanh yaq’b’ixa hej tzoti’ haka’ hunq’ahan xjalti’, haxinwal kam stxumu’luj nixhtej unin.

1. Halwej hunujxa tzoti’ lahan b’ojti’ jet.
2. Sajchanhwejkoj yinh tzoti’ xe yalti’.

Hej uteb’al ay b’ay xhwayitij.

Hunxa majan ko munilti’xin la, sje tato kam xhko ye tet nixhtej unin, haxkam ayxa hune’ b’ay xjal tet yalanhtotu’, yaj wal b’eti ‘ xin kaw yilal ta xhjichepaxkoj kokuyni yinh hej tzetet q’a’ aykanh sya’tajil kokuyni, haxinwal yet xhch’ib’oj, xa hu stxumnujilojti’. Chaliloj hun majan tzoti’ti’, chub’il masan ay hune’ tzoti’ b’ay xhwayitij hunxa.

Ay hunq’ahan yeb’alti’ la:

Chinwaytze

Xhwaxhnhe

Chinhaye

Xhwatxulnhe

Chintz’ib’nhe

Transitivos derivados.

Munil yul kuyum

Choche b’eti’ ta skwentaxa ya’ kuywahom ssayni yaq’b’ilxa hej tzoti’, haxinwal kam xhkanoj yul swi’ nixhtej unin.

1. ¿Tzet taxka chaliloj chin watze?
2. ¿Taxka ay hunuj hex chu he yek’tij he ya’a’yoj hunuj tzoti’ lahan b’oj hune’ lanhanto kokuyniti’?

Sajchoj yinh hun majan tzoti’ lanhanto jalniti’.

B’etetti’ xhjohtajnhe’pax tzet chu kosajchikoj b’oj hej uteb’al ch’ek’toj yip ay hunujxa tzoti’ b’ay xhwayitij. Haka’ hunq’ahan xhjila’ti’ la:

Chinwaytze

Chawaytze

Xhswaytze naj/ix

Xhkowaytze

Chewaytze

Xhswaytze heb’ naj, heb’ ix

Conjugación verbal del transitivo derivado.

Jila’ yaq’b’ilxati’ la:

Xhwaxhnhe

Chawaxhnhe

Chaxhnhe naj /ix

Xhjaxhnhe

Cheyaxhnhe

Xhyaxnhe heb’

Yaq’b’ilxa munil

Wal ti’nanhxin, ch’okoj ya’ kuywahom smulanhenoj hunujxa uteb’al haka’ti’ b’oj nixhtej unin yul kuyum, yaj chu yokoj syetz’enoj maka ch’elojtoj yinhtaj kuyum smunlanhenoj

Hej uteb’al xhalni mak ch’uten hunuj tzetet.

Chalpaxilojti’, chub’il ay hunxa majan hej tzoti’ xhtihniloj jet mak ch’ichenkan yuteb’anil. Haka’ hunq’ahan xhjala’ti’ la:

Lo
Kuy
Uk’
Paj

lotze
kuytze
uk’tze
pajtze

Verbos transitivos causativos.

Munil yul kuyum:

Walxapax munil b’eti’xin, to haka’tik’a xjute jalni, chiche’kanh ya’ kuywahom hunujxa hej tzoti’al kat yokoj smunlanhenoj b’oj nixhtej unin.

Tzet jalni yet ta tx’ihal yib’anhiloj mak xhko tzotenhe.

Waxamkam mat ya’tajoj ko watx’enayoj, yaj wal tet nixhtej unin, ya’taj stxumni, haxkam mat lahanoj skuyb’anil jab’xub’al b’oj yab’xub’al wes, yuxinto nannhe ju chala. Yinhti’ hanhk’anhe yet xhjalni ta tx’ihal anma, ha’ chalilojti’, haka’na hunq’ahan ti’ la:

Ix
Winaj
K’ahol
Q’opoh
Unin
Ix
Ichamil

Heb’ya’ ix
Heb’ya’ winaj
K’ahole
Heb’ix q’opoh
Heb’unin
Ixale
Ichamile

Formación de plurales. Plural de sustantivos relacionados con personas.

Munil yul kuyum

Machalilojti’ ta hanhk’anhe tzet xjayoj xhko kuyu, to syitz’atil swi’ b’oj shelanil ya’ kuywahom xhalnoj tet tzet hunujxa wal yuten sb’a yu ssayni yaq’b’ilxa hej tzoti’ lahan komunlanhen b’oj hunq’ahanti’.

1. ¿Hex unin, taxka ay hunujxa tzoti’ etza lahan b’ojti’ he yohtaj?
2. ¿Taxka chu he yalni hunujxa tzoti’ti’ jet?
3. ¿Ay hunuj mak choche ek’ojtij stz’ib’nhenoj hunujxa?
4. Ch’elojtoj nixhtej unin yilnojti’ yul b’eh maka txonhb’al?

Sup tzoti’ xhalni ta tx’ihal hunuj tzetet.

Xhko txumti’ chub’il aypax hun majan hej suptzoti’ xhalni ta tx’ihal yib’anhiloj tzet xhjala. Chu yok yichob’anil maka slahob’al hej tzoti’ti’.

Plural de adjetivos simples.

Yul jab’xub’al, ay hune’ yeb’alti’ la:

Tx’i’
Tx’at
Ch’en ch’en
Te’ te’

Hejmetx tx’i’
hej te’ tx’at
ch’enlaj
te’laj

Yaq’b’ilaxa munil: Wal ti’nanhxin, ch’okoj ya’ kuywahom yalnoj hantaj tzoti’al ch’oknikoj ju jalni ta tx’ihal smaj tzet xhko tzotenhe.

1. ¿Tzet taxka suptzoti’al ch’oknikoj ju kotx’ihalnhen tzoti’ tx’at?
2. ¿Taxka lahan suptzoti’ ch’oknikoj kotx’ihalnhen tzoti’ te’ b’oj anma?
3. ¿Tzet hunujxa tzoti’al chu kotx’ihalnheni?
4. ¿Taxka xax kan hune’ kuywab’alti’ yul hewi’?

Hej tzoti’ xhalni smalil hunuj tzetet:

Yul jab’xub’al Popti’, ay hun majan hejtzoti’ ch’a’ni kotxumu’ chub’il ay smalil hunuj tzetet, haka’ hunq’ahanti’ la’i:

Hunb’etxan

Hunb’iq’an

Huntatz’an

Hunk’alan

Hunsilan

Palabras que indican medida.

Munil yul kuyum:

1. Xhjal tet nixhtej unin ta chi’toj k’ahch’en yul kuyum yul hunuj tx’uy
2. Ta chitoj ayk’itanoj ixim wah
3. Ta chitoj hunuj lob’al te’
4. Kat jokoj koyenoj tet, yet xhjalni hunuj b’etxanoj, hunuj silan, b’oj yaq’b’ilxa.

Hej suptzoti’ ch’oknikoj yet mach johtajoj hantaj chaliloj:

Walxa b’eteti’xin chaliloj chub’il aypax hun majanxa hejtzoti’ haka’ suptzoti’ yekoj, ch’a’ni kotxumu’ chub’il mat t’inhanoj sb’isil maka hantaj yib’anhiloj lanhan kotzoteli, haka’ti’ la’i:

Hun ya’ komam

Hun ch’ench’en

Hun ix ni’an

Hunq’ahan heb’ya’ komam

Hunq’ahan q’ap kamixhe

Hunq’ahan heb’ix q’opotaj

Artículo indefinido.

Mat kaw ya’tajoj ko txumniti’, yuxinto tanhe xhkan yul swi’ nixhtej unin, matxa yexhtohoj kaw tx’ihal hejtzoti’ xhto okoj ya’ kuywahom ssaya’.

Hej sup tzoti’.

Hune’ komunilti’, smaj hej tzoti’ ch’a’ni kotxumu’ b’aytu’, maka b’ay xhto anma lanhan yuni hunuj uteb’al. Hej tzoti’ xhyeni b’ay ay tzet lanhan yuni hunuj maka. Haka’ hunq’ahanti’ la: Pax, Ok, El, Ay, Ah, Ek’

Las partículas. Partículas direccionales.

ila’ yaq’b’ilxa:

Pax
Ok
El
Ay
Ah
Ek’

Paxi (paxiktij)
Oki (ch’oki)
Eli (ch’eltij)
Ayi (Ch’ayi)
Ahí (ch’ahÌ)
Ek’i (ch’ek’i)

Munil:

Ch’okoj ya’ kuywahom kam skuyniti’, haxinwal xhkanoj yul swi’ nixhtej unin, haxkam ta xhjila, etza ya’taj ye kotxumni. B’oj hunxa, ch’okoj ya’ ssaynoj yaq’b’ilxa hej suptzoti’ ch’a’ni ko txumni hune’ti’.

B’oj nixhtej unin

1. Titanhwej b’eti’ la kat he yek’tij.
2. ¿Xax hetxum hun majanxa tzoti’ti’?
3. ¿Taxka ay hunuj hex chu he yalni hunujxa tzoti’ lahan b’oj hunq’ahanxati’?

Ay hun majan tzoti’ti’ chaliloj chub’il ay hune’ munlab’al.

Slahob’al hun majan tzoti’ti’, masan ch’ok - b’al stz’ajoj, haka’ hunq’ahan xhjala’ti’ la: Tx’anhb’al, Chemb’al, Tx’ahb’al.

Partículas que indican un instrumento.

Ay yaq’b’ilxa la:

K’ajob’al

Silb’al

Chochexin, yunheb’al xhkankan yul kowi’, katxinxin mach k’ayojtoj ju, xhjichekoj ko sayni b’oj nixhtej unin hayeb’ojxa tzoti’al aykoj –b’al slahob’al, yaj tanhe chaliloj munlab’al.

Munil yul kuyum: Yilal xhko tihiloj tet nixhtej unin chub’il hunq’ahan tzoti’ti’ yinhnhe hej tzet ch’oknikoj yutelax hunuj tzetet xhjakoj, haxkam ay hunxa majan hakk’apaxtu’ slahob’al, tonhe nanxa tzet chaliloj.

Hej sup tzoti’ chaliloj mak xhyeni hej tzetet.

Haka’tik’a xjute jalni, waxamkam kaw tx’ihal smajkanoj hune’ kuyb’anileti’ yilal ta ch’ichikoj nixhtej unin yilwen sb’a yinh. Hun majan tzoti’ti’ mat kaw nimejaloj, yul ab’xub’al Popti’ kab’nhe sup tzoti’ chalilojti’:

Ha’ hunq’ahanti’ la:

Ti’ Xhwal ti’an Hach ti’ B’eti’

Tu’ Howaltu’ Hunq’ahantu’ Huntu’

Uso de partículas demostrativas.

Munil: Yilal ta smunlanhe ya’ kuywahom yaq’b’ilxa hej tzoti’ haxinwal xhkankan yul swi’ nixhtej unin.

Lawitik’atu’xin, ch’okoj ya’ swatx’enoj b’oj nixhtej unin hej txoltzoti’ b’ay ch’oknojikoj hej sup tzoti’i’.

Hej suptzoti’ xhalni ta machoj.

Yul ab’xub’al Popti’, hayeb’nhe tzoti’al, yaj yilal ko kuynipax nixhtej unin yinh, haxinwal skuyu’ sunil yib’anhiloj yab’xub’al. Haka’na hunq’ahanti’ la: Machoj, Mach, Maxh, Mat, Mataj, Matkataj, Matka, Matoj, Matto, Matnhe, Matmi

Uso de partículas negativas.

Munil yul kuyum: Wal ti’nanhxin ch’okoj ya’ kuywahom smunlanhenoj hej txoltzoti’ yinh hunun tzoti’ xjayoj yib’anhatojti’.

1. ¿Tzet yelapnoj ye hun majan tzoti’ xjayojti’?
2. Watx’ewej hunuj txoltzoti’ yinh tzoti’ “matka”.

Hej sup tzoti’ ch’oknikoj q’amb’eb’al.

Xhko kuyu’pax nixhtej unin yinhti’, haxinwal nixhtejal skanoj yul swi’ chub’il ay hunq’ahan tzoti’ti’ yul jab’xub’al. Ha’xin hunq’ahan tzoti’ti’ la:

¿Maka?

¿B’aytet?

¿Tzet?

¿B’ay?

Uso de partículas interrogativas.

Munil yul kuyum: Skwentaxa ya’ kuywahom swatx’en hej txoltzoti’ b’oj nixhtej unin yinh hunq’ahan tzoti’ti’.

1. ¿Taxka ay hunujxa tzoti’ti’ he yohtaj?
2. Munlahojonh yinh hunq’ahan tzoti’ti’

Hej sup tzoti’ k’ayb’alk’ulehal.

Hej sup tzoti’ti’ ch’oknikoj yet xhk’ay kok’ul xhjilni maka yet ch’uni hunuj tzet, ha’xin hunq’ahan tzoti’ti’ la: ¡Yuy! ¡ay! ¡Ooo! ¡Aaa! ¡Anmas!

Uso de partículas exclamativas.

Munil yul kuyum:

Haka’ xu jalni, haxa ya’ kuywahom ch’okoj smunlanhenoj hej txoltzoti’ b’oj nixhtej unin, haxinwal kalan nixhtej unin xhalnoj tzetaj smunalnhe’, ta chaltu’ q’a’ pet xhkanoj yul swi’.

¡Yuy!, kaw aykanoj yip ha’ niman.

¡Anmas!, wak’a’kanoj ha leq’ti’al.

Txol tzoti’. Hej txoltozit’ ch’oknikoj ko ta’wenkoj hunuj tzetet jib’anh.

Txol tzoti’ti’ ch’oknikoj kota’wenkoj hunuj tzetet jib’anh. Yaj tx’ihalxin sb’eyal hej txoltzoti’, b’etetti’ xhja’a’yoj hunq’ahan chaliloj chub’il xhko ta’wekoj hunuj tzetet jib’anh. Haka’ hunq’ahan xhja’a’yoj ti’nanh la:

Ho’, xhwochehan.

Yeli wet hunti’an.

T’inhan kotoj hekal

Yilal hawul hekal.

La oración. Oraciones declarativas o afirmativas.

Munil b’oj nixhtej unin:

Haxa ya’ kuywahom ch’okoj smunlanhenoj hej txoltzoti’ yu yilni nixhtej unin tzet chu yoknikoj.

1. ¿Taxka chu he yanihayoj hunujxa tzoltzoti’ hakti’?
2. Awejayoj hunuj txoltzoti’ yinh tzoti’ t’inhan.

Txol tzoti’ ch’oknikoj yet mach ko ta’wekoj hunuj tzetet jib’anh.

Ay hune’ majan txoltzoti’ ch’oknikoj ju yet ay hunuj tzet mach kota’wekoj jib’anh, ayxin hej tzoti’ xhalniloj chub’il ha’ hune’ti’ sb’eyal txoltzoti’ lanhan komunlanheni.

Haka’ hunq’ahanti’ la:

Machoj, machonh sajchoj hekal

Machin wayi.

Machmi chin wa’ojan.

Mat kajoj ha’ha’.

Oraciones negativas.

Munil yul kuyum: Haxa ya’ kuywahom skwenta yanihayoj yaq’b’ilxa hej txoltzoti’ b’ay stz’ib’nhelax hunq’ahan tzoti’ti

Txol tzoti’ ch’oknikoj q’amb’eb’al:

Ch’oknikoj hunq’ahan txoltzoti’ti’ ju yet ta ay tzet xhjoche koq’amb’e’ tet hunujxa maka.

Haka’ hunq’ahanti’ la’i

¿Tzetet chawu b’eti’ k’ahol?

¿Hantaj ch’en melyu xak’aya?

¿Chub’il xawa’ hakamixh?

¿tzet yuxinto mach xkach axhni?

Oraciones interrogativas.

Munil yul kuyum:

Ch’okoj ya’ kuywahom swatx’ehayoj yaq’b’ilxa hej txoltzoti’, haxinwal xhkanojkan yul swi’ nixhtej unin.

1. Awejayoj kab’oj txoltzoti’ hakti’ chu smulanhelaxi.
2. ¿Xkan hun kuyb’anileti’ yul hewi’?

Yip snuq’al hej tzoti’:

Kaw yilal ta ch’ok ya’ kuywahom stihnojiloj tzet chaliloj hune’ti’, haxkam etza ya’taj ko txumni, mat lahanoj b’oj tzet xhjute kokuyni yinh komon ab’xub’alil. Kajxam xjute jalni, ay hunq’ahan hej tzoti’ xhko tz’ib’nhe b’ay q’a’ aykanh snuq’al kotzoteni, yinhxin hun tzuk’anti’ xhko ye la’i (’).

Haka’ hunq’ahan tzoti’ti’ la, xhko tz’ib’nhe b’ay ay yip snuq’al ko tzoteni.
Hatx’o’
K’awa’
Ha’
Ho’

Hunq’ahanxati’xin la’i, tonhe xhjala, mach ko tz’ib’nhe:
Txonh
Suktajnhe
Xahan
Xulan

El acento: marcado y no marcado.'

Munil:

Kaw yilal yinh hunxa majan munilti’, ta haxa ya’ kuywahom stz’ib’nhen yaq’b’ilxa hej txoltzoti’ yeb’aloj, haxinwal xhkankan yul swi’ nixhtej unin, yaj chochepaxoj ta chilwe ya’ ta xax kan yul swi’.

1. ¿Taxka xax kankan hune’ti’ yul hewi’?
2. Taxka ¿ay hunujxa tzoti’ haka’ hunq’ahanti’ he yohtaj?
3. ¿Taxka chu he yalni ninoj jet?

Tzet xhjal yib’anhiloj hunuj maka.

Yul jab’xub’alti’, aypax hun majan tzoti’al ch’oknikoj jalni tzet jilni hunuj tzetet maka hunuj maka. Haka’na hunq’ahanti’ la:

Sajnhah

Sajnhal

Q’an xilswi’

K’ejsat

Tz’iltaj sat

El adjetivo.

Munil yul kuyum:

Wal ti’nanh hex unin, xhjila’wej tzet chu yoknikojti’ yul hunuj txoltzoti’ haka’ti’ la. Che yala’ b’ay x’oknikoj hunq’ahan tzoti’ti’ wuhan:

Kaw ay ixim sajnhal b’ayinan.

K’ejsat ixim nhal xji’ ti’nanhan.

Hej tzoti’ xhalni tzet yeyoj:

Chalilojti’ chub’il aypax hun majanxa tzoti’al xhalni jet tzet yeyoj hunuj tzetet maka hunuj maka.

Haka’na hunq’ahan tzet xhjayojti’ la:

Linhan

Pisan

Hilan

Q’ehan

K’onhan

Wahan

Lokan

Txalan

Latz’an

Mekan

Tx’apan

Kotxan

Posicionales.

Munil yul kuyum:

Wal ti’nanhxin hex unin, chex kolwa ninoj winh kotz’ib’nhen hej txoltzoti’ yinh hunun hej tzoti’ xax wal teyetan.

1. ¿Taxka ay hunujxa tzoti’ haka’ti’ he yohtaj?
2. ¿Ay hunuj hex chu he yek’tij he tz’ib’nhen hunuj txoltzoti’ yinh tzoti’ latz’an?

Syixmab’al smajanil hejtzoti’.

Chaliloj chub’il tzet majanil b’ay aykoj hunujxa tzoti’al yul jab’xub’al Popti’. Tx’ihal smajanil hej tzoti’, yaj yunhe machonh k’aytoj, hatik’a jab’xub’al xhyixmanay hantaj tzoti’ aykoj stz’ajoj hunun majan.

Haka’na hunq’ahanti’ la:

Ya’, Ho’, Xo’, Naj, Ix, Unin, No’, Te’

Los Clasificadores.

Munil yul kuyum:

Yaman chu ko tz’ib’nhen hej txoltzoti’ b’ay xhja’a’yoj hunq’ahan tzoti’ti’. Ay hayeb’oj yeb’al la’i:

X’ayk’ay—ya’ komam.

Ho’ Manel xmohyi ewi.

Naj Xhuxh xtitk’ay swi’ te’.

1. Wal ti’nanh hexxa che tz’ib’nhe hunuj yeb’al.
2. Ko saya’wej yaq’b’ilxa hej tzoti’ti’.

B’ihe ayikoj yanmahoj hej tzoti’.

Chalilojti’ hatu’ hune’ b’ihe ayikoj yanmahoj txol tzoti’, ha’ q’a’ yilal yekoj, stz’ajojxaxin yekoj yaq’b’ilxa. B’etetti’ mach kaw tx’ihaloj tzet xhko tz’ib’nhe’ yib’anhiloj, hatkachannhe tzet kaw yelapno ye hune’ti’ haxinwal nixtejnhe chi’a’ nixhtej unin. Hune’ kuyb’anileti’ kaw tx’ihal smaja.

Haka’na hunq’ahanti’ la’i:

Xhway hune’ metxtx’i’ how.

Xk’aytoj heb’ya’ mama’.

Sintagma nominal.

Munil yul kuyum:

Wal ti’nanhxin ko yamanil xhjilwe’ komunlanhenoj yaq’b’ilxa yeb’aloj, haxinwal ko yamanil xhji’a’paxoj.

1. ¿Yinh b’ab’el txoltzoti’, tzet tzoti’al yanma txoltzoti’tu’ yekoj?
2. ¿B’aytet tzoti’al yanma yepaxkoj yinh skab’ txoltzoti’ che yab’e?

Uteb’al ayikoj yanmahoj hej txoltzoti’.

Walxa yinh hunxa majan ko munilti’xin, etza lahan b’oj tzet lanhanto kokuyniloj, etza ya’tajpax ye stxumb’anil, tx’ihal smajpaxoj, yuxinto mach kaw chonh kanoj ko kuyu’ sunil Chaliloj chub’il hune’ uteb’al ayikoj yanmahoj hun txol tzoti’.

Haka’ hunq’ahan xhja’a’yojti’ la:

Xa loq’ ha wixim b’et B’uxub’.

Xin watx’e wawal b’et Sajb’ana’an.

Sintagma verbal. Tipos de Sintagma verbal

Munil yul kuyum:

1. ¿B’aytet tzoti’ yanma txoltzoti’ yekoj che yab’e?
2. Yinh skab’ txoltzoti’xin, b’aytet yanma yekoj che yab’e?
3. Wal ti’nanh, hexxa che tz’ib’nhe hayeb’oj txoltzoti’, kat he yeni tzet tzoti’al ayik’oj yanmahoj.
4. Wal ti’nanhxin hex unin, ko yamanil chonh okoj ko tz’ib’nhe’ yaq’b’ilxa hej yeb’al yib’anhilojti’.

Shelb’al snuq’al tzoti’.

Chaliloj hun majan tzoti’ti’, chub’il yet hune’ mak ch’uni hunuj tzetet, xhpak’ikoj yinh, hatu’ chijni sb’ati’, haka’ hunq’ahan yeb’al xhja’a’yojti’ la:

Xkach kollaxi

Xkach ilchayi

Xkach kolot

Xkach ijlaxi.

Voz pasiva.

Munil yul kuyum:

Wal ti’nanhxin, chu ya’ kuywahom smunla b’oj nixhtej unin syetz’en tzet chaliloj ko kuyb’anileti’.

Yaj kaw yilal ta yinh hunun tzoti’ti’, chayoj ya’ kuywahom hunun txoltzoti’, kat yokoj ya’ ssaynoj yaq’b’ilxa b’oj nixhtej unin.

Snuq’al tzoti’ nan xhpak’ikoj.

Lahantik’a yepax hunxa majan munilti’, ya’taj ye stxumb’anil, kaw tx’ihal smajpaxoj, yuxinto mat kaw tx’ihaloj tzet xhko yeb’ tet nixhtej unin, to hatkachannhe xhjilwe skan syelapnohal yul swi’. Chalpaxilojti’ chub’il yet xheli mak xhchani yipal uteb’al, yaj nan slow chu slahwipax snuq’al, hatu’ ch’uniti’:

Haka’ti’ la:

Chin oq’i

Chachtxonhi

Chonhheli

Chachpisi

Voz Antipasiva.

Munil b’oj nixhtej unin:

B’eti’, hatkachannhe ya’ kuywahom ch’okoj stz’ib’nhenoj b’oj nixhtej unin txoltzoti’ yu hunun tzoti’, haxinwal xhkankan yul swi’. Ta chuxin, chu ssayni ya’ yaq’b’ilxa hej tzoti’.

En gramática, se entiende por oración a la estructura que está formada por sujeto y predicado. Una oración transmite una idea completa.