Nuestro idioma en la escuela/Q'eqchi'/Vocabulario

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Seeb’alil

1 Eb’ li kok’al te’xnaw roksinkil li k’iila aatin na’oksiman sa’ li aatinob’aal, sa’ eb’ li jalanjalanq chi na’ajej.

2 Eb’ li kok’al te’xnaw roksinkil ut xk’uub’ankil jalan chik li aatin cho’q re xk’eeb’al xkuutal li raatinob’aal.

Xk’anjel laj k’utunel: Aajel ru xb’eeresinkil li junjunq chi na’leb’ ut k’anjel re naq li tzolom tb’eeresi chi tz’aqal reeru cho’q re xk’eeb’al xb’ihomal li raatinob’aal li tzolom, aajel ru naq tixb’eeresi jalanjalan chi na’leb’, re naq chi kama’an yooq xk’eeb’al xk’uutal junelik. Li aatin na’oksiman sa’ jalanjalanq chi na’ajej ut aajel ru xb’eeresinkil aj wi’ chi tz’aqal reeru. B’ar naq’oksi li aatin junjunq, wiib’ oxib’ xk’utb’al

junkab’al

k’ayiil

sutam

k’aleb’aal

b’anleb’aal

Qilaq li aatin naqoksi sa’ li junkab’al: Chan ru naq k’uub’k’u li qochoch

Aatin nake’oksimans sa’ li junkab’al

Yuwa’b’ej

Nab’ej

Rab’in (naxye li winq)

Ko’ (naxye li ixq)

Yum (naxye li ixq)

Nach’inb’ej

Yuwa’chinb’ej

Alib’ej

B’alk

Malka’an

Ikanb’ej

Ikana’b’ej

Ib’ej

Hib’ej

kok’al

asb’ej

iitz’inb’ej

anab’ej

Alal

K’anjel: aajel ru naq li tzolom tixtzolob’ xk’ab’a’eb’ li rech’alal ut tixk’e aj wi’ b’ar wan li xk’anjeleb’ sa’ li junkab’al, jo na’b’ej, ikan, alalb’ej malaj jalan chik. Tento aj wi’ naq tixjuch’ rub’el li aatin naxjultika aniheb’ li rech’alal wankeb’ sa’ rochoch.

K’uub’leb’aal tzekemq

Uk’al

Sek’

Xaml

Tib’elwa

Kape

K’aj

K’uub’

K’il

Lek

Putz’leb’/k’unte’

Emel

K’uub’leb’aal

Perpookil sek’

Ka’

Warib’aal

Ch’aat-warib’

Isb’

Sok jolom

Wark

Matk’ek

Yo’lek

Hilank

Okeb’aal

K’uleb’aal t’ikr

Chi re ch’aat

Xjolom ch’aat

Roq warib’

Ru warib’

ech’alal

Xjalam’uuchinkil eb’ li k’a’ re ru wankeb’ sa’ li k’uub’leb’aal tzekemq jo’ wi’ xk’eeb’al xk’ab’a’ li junjunq.

Aatin na’oksiman sa’ k’aleb’aal

Ochoch

K’im

Tz’amb’a

Eeb’

Ruq’ b’e

Jal b’e

Ch’uutleb’aal

Cheekel poyanam

Xloq’al li aatin

K’alek

Awk

Aq’ink

Q’olok

Uq’uni’k

iximak

xorok

b’uchik

kemok

kakaw

mayejak

na’leb’ak

yo’lek

q’oqonk

si’ib’k

pak’ok

yohok

tz’uluk

k’uub’ank

Xyaab’asinkil li junjunq chi aatin, jo’ wi’ xch’olob’ankil li nake’xjultika.

Aatin nake’oksiman sa’ li tzoleb’aal

tzoleb’aal

tzolom

k’utunel

tz’iib’leb’

tz’iib’leb’ che’

tasal hu

perel hu

sachleb’

b’isleb’

b’atz’unk

tzolok

raqal tzolok

xna’aj tzolok

ilok ru hu

juch’uk

meex

chunleb’aal

mesuul, mesleb’

aanilak

nimqi perel hu

t’ilb’a ru’uj aq’

eetalil

k’anjel

na’leb’ak

k’anjelak sa’ ch’uut

k’anjelak sa’ sumal

ajlank

b’onok

tz’iib’ak

Xjalam’uuchinkil chan ru li tzoleb’aal ut xyeeb’al chan ru rik’ineb’ li komon.

Xk’anjel laj k’utunel: xyaab’asinkil li aatin junjunq rik’ineb’ li tzolom ut xsik’b’al chik xkomon nake’oksiman sa’ li na’ajej junjunq.

Aatin nake’oksiman sa’ li b’anleb’aal

Yajel

ch’iich’ re k’amok

Yaj

aj tz’ilol yajel

B’an

B’anok aj ilonel

Kutuk

nimla b’anleb’aal

Kuux

t’ortookil b’an

B’anonel

B’anleb’aal

K’anjelob’aal re ilok

Cho’ok

Aj ilol yaj

Pak’b’il iq’

b’oqok muhel

xuwajenaq

b’ak’e’k

jilok

pim

woqxinb’il b’an

k’anjelob’aal re

xk’eeb’al reeqaj

Ch’olob’ank

K’irtesink

b’isok tiq

Aatin nake’oksiman sa’ li k’ayib’aal

B’isok

B’isleb’aal

Joom

Lek

Chakach

Joob’

Cheet

Aj k’ay

Aj yakonel

Ak loq’onel

Tumin

K’ay

Loq’om

Xk’ihalil

• 
• 
• 
• 

Xtusub’ankil wiib’ oxib’ chik li aatin nake’oksiman sa’ k’ayiil, naru chi rix awimq, aq’ej, tzekemq, xul, ru awimq ut naab’al chik.

Aatin nake’oksiman sa’ li sutam

Che’k’aam

Xul: tz’i’, wakax, kaxlan, hix, tz’ik, peepem, teken sank, mis, patzux, ak’ach.

Uutz’u’uuj: ch’upaq, musmus hab’, tuus.

Nima’

Che’: chaj, inup, tza’aj, choochok, chiin, o, koyow.

Ru awimq: pix, lamunx, tokan, rum, ik, tul, raxtul, saltul.

Awimq: ixim, kenq’, ik, maak’uy, ses.

Aatin na’oksiman sa’ li tenamit malaj teepalil

K’ayiil

Poopol

B’eleb’aal ch’iich’

Poyanam

Aj k’anjel

B’e

Aj jolominel tenamit

B’anleb’aal

Eetalil b’e

Tzoleb’aal

Aj k’aak’alenel tenamit

Aj xokol yaj

K’anjel: Aajel ru naq li tzolom tixch’olob’ chan ru li xtenamit, ma naab’al li che’, li b’eleb’aal ch’iich’, aniheb’ li nake’jolomink re li tenamit, b’ar wankeb’, k’a’ ru nake’xb’aanu ut wan chik xkomon naru naxtz’abo’resi ru laj k’utunel.

Aatin na’oksiman sa’ li k’anjel junjunq

K’alek

Q’olok

Aq’ink

Awk

Xorok

Kemok

Tz’uluk

Pak’ok

Tz’akab’k

Juyuk

Aj peech’

K’ayink

Yeechiink

K’ehok ch’oolej

ch’iich’

k’al

pim

hu

q’em

noq’

po’ot

uk’al

k’il

uutz’u’uj

tem

xaar

k’ay

tojleb’

Naru nakatz’aqob’resi rik’in jalan chik li aatin naqab’eeresi wulaj wulaj.

Aatin nak’ek’ab’a’ejin xul

Xul nake’purik:

So’sol

T’iw

Ch’ejej

Chocho’

Tz’unun

Wilix

Xul nake’wan chi re ochoch

Kaxlan

kok

Ak’ach

wakax

mis

aaq

patux

tz’i’

xul wankeb’ sa’ pim

k’anti’

hix

kej

imul

halaw

b’a

Xul wankeb’ sa’ ha’

kar

tz’i’ ha’

k’ox

pemech

kok

tap

Aatin nake’oksiman cho’q re xk’ab’a’ejinkil li junxaqalil

Jolom

Ismal

Naq u

U’uj

E

Ruuch’ e

Maatz’ u

Ko

Tz’uumal e

Kux/ja’aj

Telb’

Uq’

Ru’uj uq’

Aam

pospo’oy

ixiji’ik

xik

oq

kux oq

yiitoq

a’

it

ch’up

xb’een a’

b’aqel

juruch’

cholok’

tz’uumal

kenq’

ch’och’

maal

k’uub’ sa’

sa’ej

k’amk’ot

kux uq’

xmap oq

Aatin nake’oksiman cho’q re xyeeb’al li b’onol junjunq

Saq

Rax

Kaq

Chiin

q’eqmoyin

xb’onol choxa

q’eq

q’an

kape

saqmoyin

raxmoyin

kaqmoyin

Aatin nake’oksiman cho’q re xyeeb’al naq numtajenaq wi’ chik xb’onol

Q’anq’an

Raxrax

Kaqkaq

Q’eqq’eq

Saqsaq

Aatin nake’oksiman cho’q re li aq’ej

Uuq

punit

Po’ot

Peraj

Xta po’ot

T’upuy

Wex

Xaab’

Peer xaab’

Ka’xik

Q’ol

Koton

Suq’

T’ikr

Isb’

Xt’ikrul wa/lamb’a wa

Xk’anjel laj k’utunel: aajel ru xb’eeresinkil li junjunq chi aatin, sa’ xyanqeb’ li tzolom , re naq chi kama’in yooqeb’ wi’ chik chi xb’eeresinkil chi tz’aqal reeru li aatinob’aal.

Seeraq’ik

_k’a’ ru yookat

B’ar xataw laahal

Jo’nimal xak’e

_B’ar xik aawe

Ma hqoon katsutq’I cha

Ma aajunes xik aawe

_yookin chi iximak

-xinloq’ sa’ k’ayiil

_oob’ ketzal linjunleek

_xik we sa’ tzoleb’aal

-heehe’ wa’leb’ tinsutq’iiq.

_ink’a’ wan wiitz’in chi wix

Wankeb’ aatin nake’k’anjelak re xk’uub’ankil chik jalan

ilok

ilonel

ilob’aal

ilb’il

b’e

b’eek

b’eeresink

b’eeresinel

b’ehink

wa wa’leb’aal

wa’ak

wa’inel

Naru xsik’b’aleb’ chik wiib’ oxib’ li aatin cho’q re xk’uub’ankil jalan chik.

Aajel ru xk’uub’ankil chik jalan li aatin rik’in li xe’el yooko xk’eeb’al.

Kaxlan

K’ay

Tzo’

Wark

Mesok

Tento xyiib’ankil li k’anjel chi rix a’an xwotzb’al rik’ineb’ chi xjunil li komon.

Aajel ru xwotzb’al li aatin junjunq ut rilb’al ma relik chi yaal na’el chik jalan rik’in.

Aajel ru xk’utb’al li eetalil chi ruheb’ li tzolom, chi rix a’an tento naq te’xye chi xjunil li nake’ril aran, chi rix a’an tento yeeb’aleb’ re naq te’xtusu’ li aatin xe’roksi, jo’ ma xk’ab’a’ xul, poyanam, na’ajej, malaj k’a’ chik ru.

Xk’anjel laj k’utunel: Aajel ru naq li tzolom tixyaab’asi ut tye k’a’ ru naxk’a’uxla chi rix li junjunq chi na’leb’ malaj eetalil re naq chi kama’in yooq aj wi’ xb’eeresinkil li xk’a’uxl chi yeeb’il. Ma chan naq wanqeb’ li tzolom naq moko k’I ta li raatin te’xye ab’an naru aj wi’ naqab’eeresiheb’ li patz’om reheb’ re naq yooqeb’ chi xyaab’asinkil aj wi’ li raatinob’aaleb’.

Xb’een k’anjel

Qataqsihaq li quq’ sa’ qajolom
Qach’ehaq xjolom li komon wan chi qak’atq
Qataqsihaq li quq’ seeb’ nak’anjelak.
Qak’uub’sihaq li quq’ sa’ qoq.
Qapoq’poq’iiq li quq’
Qak’ehaq junaq q’alunkil li komon.

Xkab’ k’anjel

Qapatz’aq re li tzolom k’a’ ru xreek’a’ naq yo xtaqsinkil li ruq’ seeb’ nak’anjelak, ma xch’a’ajko’ chi ru xnawb’al b’ar wan li ruq’ tixtaqsi.

Qapatz’ re k’a’ ru xreek’a’ naq xq’alu li xkomon.

Rox k’anjel

Qayaab’asihaq li seeraq’ chi rix a’an tqana’leb’a li patz’om junjunq sa’ komonil. (tzolom ut k’utunel)

…Kiwan jun ch’ina’ixqa’al jwal nawulak chi ru b’atz’unk ut sa’ xk’ab’a’ a’an junelik nak’at li xb’uch’ chi ru. Qana’ Rux, li xna’chin junelik naxye re naq k’a’ ut naq kama’an li b’uch, moko us ta xk’atb’al li ixim xb’aan naq a’an reetalil li qayu’am. Ab’an li ch’ina ixqa’al ink’a’ naxtaw xyaalal.

Li xna’chin jwal nak’a’uxlak xb’aan naq moko sa ta naril li loq’laj tzuul naq nak’ate’ li ixim. Sa’ jun kutan lix Kari’ jwal xsaho’ sa’ xch’ool naq xk’at wi chik li b’uch xb’aan naq b’atz’unk naq naril, ab’an naq ki’ok li qojyiin mokosa ta nareek’a’ rib’, kiwark ab’an nake’sach sa’ xch’ool li xna’ li xyuwa’ naq maak’a’ chik lix Kari’. Ke’xsik’ yalaq ta b’ar ab’an ink’a’ ke’xtaw. Lix Kari’, ki’ajk ru sa’ tzuul ab’an moko ch’ina ixqa’al kisutq’i jo’ ak’ach, ut chalen utan nawb’il ru jo’ rak’ach tzuul.

K’a’ ru xb’onol li ixim naqanaw ru.

B’ar na’el li ixim

K’a’ ut naq moko us ta xk’atb’al

Chan ru li rak’ach tzuul.

Xka k’anjel:

Qayaaqab’asihaq li seeraq’ a’in: Aran len sa’ li tenamit Chamelko wan jun li tzuul jwal kijosq’o naq nake’xtz’etaana ut ink’a’ nake’xk’e li xwankil. Sa’ jun len kutan kiwulak jun li junkab’al chi xk’atq li tzuul, eb’ li cheekel poyanam ke’xye reheb’ naq tento te’xpatz’ xna’ajeb’ re li tzuul xb’aan naq josq. Ink’a’ ke’abin li nab’ej yuwa’b’ej, junelik nakeb’atz’unk chiq’eq li kok’al, ut li yuwa’b’ej junes xuxb’ak naxb’aanu. Chi xjunil li xmuleb’ nake’xrum chaq chi re li tzuul, naq nake’q’olok nake’xkut chaq chi xjunil li humal aran. Li nab’ej naxtaqlaheb’ li kok’al ut eb’ a’in nake’ok chi xse’enkileb’ li cheekel poyanam naq nake’mayejak chi re li tzuul. Naq nake’wulak sa’ rochocheb’ nake’ok xseeraq’inkil reheb’ li xyuwa’, ab’an eb’ a’in nake’xk’a’uxla naq yal b’atz’unk reheb’. Sa’ jun kutan kiko jun li ch’ina’ixqa’al chi xkutb’al li humal, ut sa’ b’e kixtaw jun li cheekel ixq, saqsaq li rismal ut wan xsaqi po’ot ut xq’eqi uuq. Li cheekel ixq kixye re: b’aanu usilal a nool ye re laana’ ut re laayuwa’ naq jwal yookeb’ inrahob’tesinkil us raj naq te’xsik’ xna’aj li mul xb’aan naq jwal yookeb’ xtz’ajninkil li wochoch. Li ch’ina’ixqa’al kixiwak ut kixye chaq re li xna’, ab’an li na’b’ej jwal kich’a’ajko’ xb’aan naq naxye naq maani naxch’e’ ut maani naxhob’. Ink’a’ nake’ab’in ab’an li ch’ina’ixqa’al ink’a’ chik naraj xik, xb’aan naq naxiwak chi ru li cheekel ixq. Ab’an jwal nataqlaak xb’aan li xna’. Sa naril chaq seeraq’ik li cheekel ixq rik’in li

ch’ina’ixqa’al, xb’aan naq moko xmaak tal i xtz’ajninkil li na’ajej, ab’an li cheekel ixq kixye re. Ma taawaj xnawb’al chaq li wochoch, ma taawaj rilb’al k’a’ ru wan chi sa’. Li ch’ina’ixqa’al kisaho’ sa’ xch’ool ut Kiko rochb’een li cheekel ixq. Naab’al tz’aqal li ke’xb’eeni naq naxk’a’uxla li ixqa’al ab’an jun q’oot aj wi’ xb’aan naq nach’ aj wi’ wan rokeb’aal li rochoch. Li ch’ina’ixqa’al naxpatz’ re, ab’an a’in wan rub’el pin, ma arin ta b’i’ wankat, b’ar wankeb’ laasek’ malaj laajoom, b’ar wankeb’ laakok’al. Li cheekel ixq naxsume: arin wankeb’ a ko’ hoon nakawil, ab’an mare us naq tatsutq’iiq xb’aan naq mare tatxsik’ laana’. Li ixqa’al jwal sa sa’ xch’ool ut ink’a’ naraj xik, naril naq naab’al li kaxlan, li tz’i’, li ak’ach ut li kej. K’a’ ru nake’xb’aanu li xul arin, naq tinwulaq sa’ wochoch tinye re linyuwa’, arin naru nakolxkamsi re. Li cheekel ixq jwal kijosq’o ut kixye re, linketomq ink’a’ naru nakech’e’ xb’aan naq weheb’ ut toj patz’ek nake’raj. Ani aj e tinpatz’ ma wan ta b’i’ aj eechal re sa’ pim. Ma wan ta b’i’ aawochoch arin, moko yaal ta nakaye linyuwa’ naxye naq li xul wankeb’ cho’q re kete’k. Us, yo’o tatink’am wi chik xb’aan naq xwa’leb’o’, ayu ut taaye reheb’ laana’ laayuwa’ naq xatk’utlun sa’ wochoch. Jo’kan kixb’aanu li ch’ina’ixqa’al, Kiko sa’ rochochoch ab’an jwal kich’iilaak xb’aan naq oxib’ kutan kisach ut yookeb’ chi xsikb’al, eb’ li xna’ ke’xk’a’uxla naq yal ki’eelelik. Kiye’ re li ixqa’al yo’o, k’ut chaq chi qu b’ar wan li ochoch a’an ut ani li xa’an nakaye.

Li ixqa’al kixk’ameb’ li xyu’am ab’an ink’a’ chik naxnaw li b’e, naab’al li pek naril, ut mak’ajo’ li k’anti’ aj wi’ sa’ b’e. Ink’a’ nake’xpaab’ li xyuwa’ ut aran aj wi’ ke’ok xteninkil, li cheekel ixq ra kireek’a naq yo chi sak’ek li ixqa’al ut kixye reheb’: kanab’omaq li ixqa’al a’an maak’a’ yo, yaal naxye laa’ex tento xk’eeb’al eetz’uum. Eb’ li nab’ej yuwa’b’ej jwal ke’xiwak ut ke’ok chi eelelik, ab’an naq yookeb’ chi aanilak, jwal k’i li humal sa’ xb’eheb’ ut a’an nat’anok reheb’. K’a’ ru aajel ru xb’aanunkil: K’utunel: xch’olob’ankil li seeraq’ chi ruheb’ li kok’al, ab’an xb’eenwa aajel ru xyeeb’aleb’ re naq te’xye k’a’ ru xe’xtaw chi rix li seeraq’ . K’anjel tento tixb’eeresi li tzolom: Tixjalam’uuchi li seeraq’, a’yaal chan ru naq xtaw ru. Tixch’olob’ chan ru li ch’ina’ixqa’al naxik chi tz’eqok humal. Tixjalam’uuchi chan ta wi’ ru li tzuul.

Xk’anjel laj k’utunel

Sa’ li qaatinob’aal Q’eqchi’ wankeb’ li tz’iib’ nake’k’anjelak cho’q re li tz’iib’ak, li ch’uutal a’an:

a-aa-b’-ch-ch’-e-ee-h-i-ii-j-k-k’-l-m-m-o-oo-p-q-q’-r-s-t-t’-tz-tz’-u-uu-w-x-y-‘

rik’in li tz’iib’ a’in naru naqajunajiheb’ ru ut naqak’uub’eb’ li aatin junjunq, jo’kan naq wank jun li ch’ina na’leb’ arin, ut aajel ru xsik’b’aleb’ li tziib’ xqatusub’eb’ taqe’q.

Li loq’laj sutam, a’an li na’oken re xb’eeresinkil li qayu’am ut natz’aqon aj wi’ re naq took’iiq, toowinqilo’q malaj ixqilo’q, jo wi’ narileb’ aj wi’ li kok’ xul, li nake’xk’e xsahob’ chi xjunil li k’a’ re ru wankeb’ sa’ li choxach’och’.

Qayehaqeb’ re li tzolom naq te’xsut li tz’iib’ jujunq ut te’xk’e aj wi’ reetal b’ar wan li maak’a’eb’.