Nuestro idioma en la escuela/Q'eqchi'/Escritura-expresión escrita

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

250px

Seeb’alil

1. Tixk’aytesi rib’ chi tz’iib’ak sa’ li raatinob’aal xtu’uni chaq.
2. Tixtz’iib’a li k’a’ ru naxk’a’uxla, reek’a malaj traj sa’ li raatinob’aal xtu’uni chaq.

Xk’anjel laj K’utunel: Li tz’iib’ak a’an jun li seeb’alil tento xb’eeresinkil cho’q re naq kawresinb’ilaq chi tz’aqal reeru li qaatinob’aal. Rik’in xtz’iib’ankil li naqak’a’uxla malaj li naqeek’a yooko xkawresinkil li qaatinob’aal, jo’ kan naq tento rilb’al ut xk’eeb’al xseeb’al xch’ool li tzolom re naq tixk’aytesi rib’ chi k’anjelak ut tz’iib’ak chi tz’aqal reeru.

Qasumehaq chi tz’iib’anb’il li patz’om junjunq.

1. Ani laak’ab’a’
2. Jarub’ chihab’ wan aawe
3. K’a’ ru raqalil laatzolb’al yookat xb’eeresinkil
4. Chan ru xk’ab’a’ laatzoleb’aal.
5. Chan ru xk’ab’a’ laak’utunel.
6. Chan ru xk’ab’a’ laayuwa’.
7. Chan ru xk’ab’a’ laana’.
8. K’a’ ut naq yookat chi tzolok.

Tento xkanab’ankil li tzolom tixtz’iib’a a’in, maak’a’ naxye ma us malaj ink’a’ li tixtz’iib’a, wi’ li tzolom toj maji’ naru chi tz’iib’ak aajel ru naq laa’o tqatz’iib’a chi ru li junjunq chi xsumenkil. Ab’an a’an li tyehok re li na’leb’ junjunq.

Naru xtz’iib’ankil sa’ nimqi perel hu, re naq moqon tixk’e reetal chan ru naq nawan xtz’iib’ankil li junjunq chi aatin ut tz’iib’.

Naq ak xtz’iib’ak malaj ak xqatz’iib’a li na’leb’ junjunq tento xyeeb’al re naq tixsik’ li junjunq chi tz’iib’ naxk’asuti rib’ malaj naxroxsuti rib’ sa’ chi xjunil li na’leb’.

Qayehaq naru naxye naq wan jun li tz’iib’: a ut tixk’utb’esi jarub’ sut wan sa’ li aatin junjunq. Kama’in yooq xb’eeresinkil li k’anjel re naq yooq aj wi’ xnawb’aleb’ ru.

Qayaab’asihaq li na’leb’ a’in:

Eb’ li che’k’aam jwal loq’ li xwanjikeb’ sa’ qasutam, xb’aan naq rik’in naru nakoowa’ak, uk’ak, k’iik, ut xb’eeresinkil chi xjunil li qayu’am. Sa’ eb’ li kutan anaqwan jwal yooko xrahob’tesinkileb’ li che’k’aam, jo’ li xul, che’, nima’, xb’ihomal li choxach’och’ jo’ eb’ li q’ani pek, li xha’hil ru li ch’och’, ut naab’al chik.

Li rahilal a’in jwal naab’al li ch’a’ajkilal naxk’am chaq xb’aan naq ak xqatz’ajni ru li ha’, li iq’ ut maak’a’ chik li tkoloq qe xb’aan naq yooko aj wi’ chix t’anb’aleb’ li che’ junjunq.

Naab’al li kok’al yookeb’ chi yajerk, xb’aan naq laa’o aj wi’ wan qe. Ink’a’ nakook’a’uxlak ut yalaq k’a’ ru li rahilal yooko xb’eeresinkil sa’ li sutam, jwal ch’a’aj li yooko xb’aanunkil, ab’an toj tz’aqal xsik’b’al xyaalal, tento naq sa’ komonil tootz’aqonq ut too’oq xk’a’uxlankil k’a’ ru naru xb’eeresinkil cho’q re ink’a’ chik tqarahob’resi li qasutam ut tqakawresi aj wi’ xyu’ameb’ li qalal qak’ajol wulaj kab’ej.

Jo’kan naq laa’o tento naq tqakut chik li qamul sa’ xna’aj, ink’a’ chik tqatz’ajni li ha’, moko us ta xkamsinkileb’ li xul yal jo’maajo’, ink’a’ chik t’anb’aleb’ li ch’e, ut wi’ aajel ru xb’aanunkil tento xrawb’al reeqaj.

Anaqwan qayehaqeb’ re li tzolom naq te’xsik’ li tz’iib’ a’in sa’ li seeraq’ tojo’ xe’xyaab’asi.

a-aa-b’-ch-ch’-e-ee-h-i-ii-j-k-k’-l-m-m-o-oo-p-q-q’-r-s-t-t’-tz-tz’-u-uu-w-x-y-‘

Tento xtz’iib’ankil sa’ li kaaxukuut junjunq xpaayil li tz’iib’.

Xna’ tz’iib’ jun aj wi’ roq xyaab’:

Xna’ tz’iib’ najt roq xyaab’:

Tz’iib’ ink’a’ nake’xk’am xtz’uq:

Tz’iib’ nake’xk’am xtz’uq

Tz’iib’ xsum rib’eb’

Xk’anjel laj k’utunel:

Chi rix naq ak xe’xtusub’ jo’ chan ru naq nake’xk’a’uxla, tqach’olob’eb’ chi ru b’ar wankeb’ li xpaayil li tz’iib’ junjunq.

 
Xna’ tz’iib’ jun aj wi’ roq xyaab’:
a-e-i-o-u

Xna’ tz’iib’ najt roq xyaab’:
aa-ee-ii-oo-uu

Tz’iib’ ink’a’ nake’xk’am xtz’uq:
-ch-h-j-k-l-m-m-p-q-r-s-t-w-x-y-

Tz’iib’ nake’xk’am xtz’uq
b’- ch’- k’- q’-t’- tz’- -‘

Tz’iib’ xsum rib’eb’
Ch-ch’ - Tz-tz’

Xk’anjel laj k’utunel: Qab’eeresihaq li k’anjel a’in sa’ xyanqeb’ li tzolom. Xb’een k’anjel: Qayaab’asihaq li na’leb’: Laj am wan chi ru li po’ot, lix Mar yo xkemb’al. Ab’an li xna’ yo xyeeb’al re naq tento tixkanab’ kemok xb’aan naq taaril chaq li emel wan chi rix ochoch. Naq x-el lix Mar chi rix ochoch, xril jun tz’unun, ut jun laj ow, jwal xiwak xb’aan naq xk’a’uxla naq hoon naxket li ch’ina xul, ab’an laj ow tiik xko rub’el li ik.

Anaqwan qatz’iib’aaq li aatin b’ar wi’ nake’oksiman li xna’ tz’iib’: a-e-i-o-u

Naq ak xe’xtz’iib’a li aatin junjunq, tento naq tqayaab’asi wi chik re naq yooq chi xk’ayk li xxik chi rab’inkil. Tento xyeeb’al re naq naru naqoksi chik jalanjalanq li aatin jo’:

Che’

cham

O

pix

Hal

max

Ixq

nima’

Ulul

wex

champa

ch’elel

tokan

kape

lut

ch’up

ch’op

k’al

b’olol

kar

Naru aj wi’ xyeeb’al re naq tixtz’iib’a xk’ab’a’ eb’ li eetalil, ut tixsurub’ li xna’ tz’iib’ naroksi. Ab’an wi’ ink’a’ naru naqak’e sa’ kaaxukuut ut aran naru aj wi’ naxtz’iib’a li xk’ab’a’eb’ jo’:

• 
• 
• 
• 

Xk’anjel laj k’utunel:

Xyeeb’al re li tzolom naq tixyaab’asi li aatin junjunq. Naru naqoksi a’in malaj jalan chik.

Uuq

Chiin

Cheet

Lool

uutz’u’uj

Liit

eeb’

ch’ool

aam

uul

Chiik

lajeeb’

joob’ maal

paachach

Naq ak xe’xyaab’asi, yeheb’ re naq te’xk’e reetal naq jalan xyaab’ li xna’ tz’iib’ yo chi b’eeresimank arin, xb’aan naq a’aneb’ li naxk’exkasuti rib’eb’ naq nak’utun ab’an jun aj wi’ xyaab’: aa-ee-ii-oo-uu-

K’anjel: Aajel ru naq li tzolom taaril chi xjunil li wan sa’ xsutam ut tixk’ab’a’eji li junjun chi k’a’ re ru, poyanam malaj na’ajej b’ar wi’ na’oksiman li xna’ tz’iib’ najt roq xyaab’. Naru aj wi’ xk’eeb’aleb’ junaq li na’leb’ re ut naq ak xe’raqe’ chi xyaab’asinkil naru nake’xsik’ li aatin junjunq b’ar wi’ na’oksiman li xna’ tz’iib’ najt roq xyaab’.

Xk’anjel laj k’utunel:

Qilaq xyaab’ li tz’iib’ b’, a’in junelik nab’eeresiman rik’in li xnat’b’al xb’aan naq ak rochb’een junelik, wi’ ink’a’ nak’eeman moko tz’aqal ta reeru xyaab’ na’el. Naru xtz’iib’ankil rik’in xnimqi tz’iib’ ut kok’ tz’iib’

B’ b’

b’e

b’anleb’aal

b’atz

eeb’

b’anonel

b’oj

b’olol

b’a

b’ak’ok

b’atz’unk

B’it

b’itonk

Tz’iib’ ch ut ch’

Eb’ li tz’iib’ a’in lut naq taawileb’ ab’an jalan xyaab’ li junjunq. Qilaq:

Ch

Cham

Paachach

Mach

Chapok

champa

lokoch

puch

chup

poch

chuub’

Luch

mochok

choocho

chiin

tuch

Chamil

Ch’

Ch’am

ch’uub’

ch’oolej

ch’iich’I’ink

ch’up

puch’uk

mich’ok

ch’otok

ch’ima

ch’uub’

ch’oolanink

ch’utunb’ank

ch’ona’

ch’a’ajkilal

pach’ok

ch’emel

Tz’iib’ t-t’

Jo’kan aj wi’ li tz’iib’ a’in, jalan xyaab’ li junjunq.

T

Tolto

Tap

Tup

Po’ot

tem

tustu

tub’tu

tul

tamresink

tasto

telb’

tuulank

tiwok

pata

tu’

tuulan

T’

T’unt’u

T’ant’o

T’ikti’

T’ojt’ojink

t’urt’u

t’upuy

t’ilt’o

t’uyub’ank

t’uru’

t’ikr

t’anok

t’e’ok

Jo’ chan ru xjayaliman li junjunq chi tz’iib’, jo’kan aj wi’ xb’eeresinkil rik’in xkomon li tz’iib’ jo’ li tz ut tz’, k ut k’, li k’anjel a’in jwal aajel ru xb’aan naq aran naxk’e reetal li tzolom chan ru naq nayaab’asiman ut chan ru naq natz’iib’aman, jo’kan naq anaqwan tqak’e wiib’ oxib’ xk’utb’al li na’leb’ naru nakayaab’asiheb’ chi ruheb’ ut a’aneb’ te’tz’iib’anq re. A’in re rilb’al chan ru naq nake’tz’iib’ak ut cho’q re xk’utb’aleb’ chi ru naq wan jalanil li junjunq chi tz’iib’.

Laj Kux xk’ux li k’ux,
Naxk’uxk’uxi li k’ux laj Kux,
ab’an mi t’il sa’ xkux.

Li kaqi k’aq naxtiw li woq chiq’eq,
Chiq’eq naxtiw li woq li kaqi k’aq.
Li tz’unun, natzaka li tz’uumuy
Natz’ununnak naq na’ok li tz’unun chi
Xketb’al li tz’uumuy.

Li q’uq’ naxq’uq’uq’i rib’, q’uq’uq’u
Q’uquq’a naxye li quq’.

Naq ak xtz’iib’a li tzolom tento rilb’al ma naxik xtz’uq malaj ink’a’ li junjunq chi aatin.

Li nimqi tz’iib’:

K’a’ ru xk’anjel li nimqi tz’iib’. Natz’iib’aman rik’in nimqi’ tz’iib’ naq tqaj xtz’iib’ankil xk’ab’a’ li poyanam, na’ajej, malaj junaq tenamit. Wan sut naq nak’eeman xk’ab’a’ li xul, naru aj wi’ xtz’iib’ankil rik’in nimqi tz’iib’. Jo’kan aj wi’ naq tqatikib’ li tz’iib’ak malaj junaq na’leb’ tento xb’eeresinkil li nimqi tz’iib’.

B’it

Kob’an

Lool

B’ir

Chi Sek

Xep

Mar

Tzuk

Ku’

Lu’

Chi Chun

Qana’ Itzam

Li loq’laj tz’uultaq’a oxloq’ sa’ li qayu’am.
Li ixq wan xwankil sa’ li komonil.
Eb’ li kok’al wankeb’ xk’ulub’.

Xk’anjel laj k’utunel:

Qayehaqeb’ re li tzolom naq te’xtz’iib’a junaq na’leb’ b’ar wi’ te’roksi li nimqi tz’iib’.

Naru aj wi’ xyaab’asinkil reheb’ junaq na’leb’ ut a’an te’xjayali b’ar naxik nimqi tz’iib’, malaj xtz’iib’ankil junaq na’leb’ junes rik’in kok’ tz’iib’ ut a’aneb’ te’xjayali b’ar tento xk’eeb’al li nimqi tz’iib’.

B, A, CH, J

Wankeb’ aj wi’ li eetalil nake’oksiman sa’ li tz’iib’ak.

. , ; : … ()

Li eetalil junjunq ak xk’anjel wi’:

Qilaq:

• Li tz’uq na’oksiman cho’q re xraqb’al junaq na’leb’. Wan li tz’uq naq li xk’anjel a’an xraqb’al li na’leb’ ab’an toj wan xkomon. Wan li tz’uq naxram li na’leb’ cho’q re li hilank, ut wan li tz’uq naxram chi xjunaj wa’ li na’leb’. Qilaq:

Lix Mar yo chi iximak chi re ochoch. Li ch’ina’ixqa’al a’in junelik naxik sa’ tzoleb’aal ut naq nasutq’i chaq na’ok xtenq’ankil li xna’.

Qana’ Lool a’an xna’ lix Mar, ut jwal sa xch’ool xb’aan naq seeb’ li xko’ chi tzolok ut chi k’anjelak, jo’kan naq naxye naq wulaj kab’ej chaab’il naq tixb’eeresi li xyu’am.

, Li xk’anjel li k’onkook’il tz’uq, a’an cho’q re twanq li hilank naq na’uxk li yaab’asink ut cho’q re xraqb’al aj wi’ li junjunq chi aatin malaj na’leb’. Qilaq:

Laj Kolax yo chi k’ayink: o, tul, koyow, pix, ut ik.

: Li tz’uq wan sa’x b’een li k’onk’ookil, naxk’utb’esi naq li hilank nab’aanuman wan chik b’ayaq xraqb’al, xb’aan naq a’an li xk’anjel, jo’ wi’ xk’eeb’al b’ayaq xsasal ru li na’leb’.

Qilaq:

Qawa’ Rob’ yo chi k’alek wulajwulaj xb’aan naq traj xseeb’ankil li xk’anjel re naq sa chik t-awq naq t’ane’q li hab’; ab’anan ink’a’ naxnaw naq tyajerq li xna’, jo’kan naq xkanab’ li xk’anjel.

…Li oxib’ chi tz’uq a’in, na’oksiman cho’q re xyeeb’al naq wan xkomon li na’leb’.

()Li k’achk’ookil eetalil a’in, na’oksiman cho’q re xyeeb’al malaj xch’olob’ankil

xkomon li na’leb’ yo chi b’eeresimank.

“” Li eetalil a’in na’oksiman naq nawan xyeeb’al junaq li na’leb’ yeeb’il xb’aan jalan chik, malaj naq nayeeman junaq na’leb’ jwal aajel ru.

Li ajlank:

Sa’ eb’ li aatinob’aal maay, jo’ li q’eqch’ na’uxman li ajlank sa’ junq mayil.

Jun
Wiib’
Oxib’
Kaahib’
Oob’
Waqib’
wuqub’
Waqxaqib’
B’eeleeb’
Lajeeb’
Junalju
Kab’laju
Oxlaju
Kaalaju
O’laju
Waqlaju
Wuqlaju
Waqxaqlaju
B’eleelaju
Junmay

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

Rik’in a’in naru xk’eeb’al xk’anjel b’ar wi’ taatz’iib’aq sa’ q’eqchi’, sa’ maay ut sa’ kaxlan’aatin. Naru naqajal xtz’iib’ankil re naq tixk’aytesi rib’.

Jun 3

kaahib’ 10

junmay 12

Naxtz’iib’a jalanjalanq li kok’ seeraq’, na’leb’, ch’olob’ank, ut naab’al chik.

Xb’een k’anjel: Tento naq tril li eetalil a’in, ut tixtz’iib’a k’a’ ru li naril chi sa’.

Xk’anjel laj k’utunel:

Xkab’ k’anjel:

Tixch’olob’ k’a’ ru xk’anjel li ch’ina xul a’in sa’ li ochoch junjunq:

Rox k’anjel:

Naxyaab’asi li seeraq’ a’in:

S’a jun kutan kik’ulman sa’ jun k’aleb’aal aran chi k’aj b’on, tzaqal sa’ rahil kutan, naq jun li tuq’ ixq kiko’o chi atink sa’ nima’ ut chankeb’ re naq moko us ta naq te’atink sa’ kutan a’an sa’ nima’, b’anaq nake’chape xmaak ha’ ut wan naq nake’sach, malaj nake’juntoqolo’ ru kama’ li xye’ li kar.

Ut li tuq’ixq ink’a’ xpaab’ ut kiko’o sa’ ha’.

Naq xe’xke’ reetal xna’ ut xyuwa’ ak ewu chikan ut li xko’ maji’ na’wulak, ut xe’xjultika naq xko’o chi atink sa’ ha’, xe’xke’ xxikik sa’ nima’ ut naq xe’wulak kaj wi’ xe’xtaw li ruuq chi t’ant’o sa’ samayi’ chi re ha’ ut ma hoon wulaj chik x’extaw ut nake’ xye’ naq kijuntoqolo’ ru kama xye’ li kar, ut juneb’ chik nake’ xye naq yo tana chi atink naq kit’il sa’ xyi pek, xb’aan naq naab’al ninqi pek wank sa’ nima’ a’an.

Xsumenkil:

Tz’iib’a k’a’ raj ru xk’ab’a’ taak’e li na’leb’ a’in
Tz’iib’a chan ru li ixqa’al
Ch’olob’ chan ta wi’ ru li ha’ b’ar wi’ Kiko chi atink li ixqa’al
Ch’olob’ chan ta wi’ ru li ixqa’al naq kisutq’i jo’ xxulel ha’.
Ch’olob’ k’a’ ru nakataw chi rix li seeraq’ a’in.
Ch’olob’ k’a’ ru li na’leb’ naxkanab’ qe.
Chan ta wi’ ru taaseeraq’iheb’ re laawiitz’in malaj aawas, jo’ kan naq tz’iib’a rik’in aawaatin li seeraq’ a’in.
 
K’a’ ut naq moko us ta xik chi atink sa’ nima’ naq rahil kutan.
Ch’olob’ k’a’ ru nake’xye sa’ laana’ajej chi rix li xik chi atink sa’ li rahil kutan.
Yiib’ junaq reetalil li na’leb’ a’in, naraj xyeeb’al naq chi eetalinb’il taayiib’ li seeraq’.

Xka k’anjel:

Patz’ sa’ laak’aleb’aal malaj na’ajej junaq seeraq’ jwal nab’eeresiman aran. Tz’iib’a sa’ jalan chik hu ut wotz rik’ineb’ laakomon.

Tento naq taapatz’ jo’q’e ut b’ar naseeraq’iman li na’leb’ junjunq chi rix li k’a’ ru te’xye aawe.

Taatz’iib’a xk’ab’a’ laak’aleb’aal ut taak’e aj wi’ sa’ k’a’ ru teepal wan wi’, maak’a’ naxye ma Peten, Chisek, Kob’an malaj jalan chik.

Naq ak xyaalo’ laaseeraq’ tento naq taayiib’ junaq li eetalil naxk’utb’esi wi’ li seeraq’.

Xk’anjel laj k’utunel:

Ro’ K’anjel:

Qach’olob’aq k’a’ ru xqab’aanu sa’ li tzoleb’aal anaqwan.

Sa’ li k’anjejl a’in tento xch’olob’ankil k’a’ ru xe’xb’aanu tzolom, xb’eenwa tento xk’eeb’al junaq xk’utb’al re naq chi kama’an sa’ chik naq te’xyoob’ re:

Qayehaq: laa’in xink’ulun toj q’ela ut xink’e xsahil eech’ool, chi rix a’an xin’aatinak rik’in xyuwa’ lix Tol ut xin’ok chi k’anjelak eerik’in, naq xwulak xhoonalil li hilank xoob’atz’un sa’ komonil.

A’in xinb’aanu sa’ li kutan anaqwan, ut laa’ex k’a’ ru xeb’aanu, tento naq teetz’iib’a jo’ chan ru naq napatz’man eere.

Chi rix a’an tqasik’eb’ xpaayil li aatin xqoksi jo’: K’ab’a’ej Ch’ool aatin Xhoonalil ch’ool aatin Aj ch’olob’anel Aj tz’aqob’resinel ch’ool aatin.

Xwaq k’anjel:

Tiib’a xb’eehik laayu’am, tento naq taatikib’, xyeeb’al aniheb’ laana’ laayuwa’, b’ar xatyo’la, jo’ q’e, ut chan ru naq nakab’eeresi laayu’am sa’ eb’ li kutan a’in.

Xwuq k’anjel:

Tento xtz’iib’ankil xyu’am junaq poyanam jwal na’oken ut natz’aqon sa’ li na’ajej malaj k’aleb’aal b’ar wi’ wanko.

Xwaqxaq k’anjel:

Xtz’iib’ankil chi xjunil li na’leb’ ninb’eeresi sa’ li tzoleb’aal rajlal xamaan, tento naq tintz’iib’a k’a’ ru ninb’aanu sa’ li kutan junjunq.

Naru ninyiib’ junaq kaaxuut b’ar wi’ tinch’olob’, k’a’ ru ninb’aanu sa’ li xb’een, kab’, rox, xka, ut ro’ kutan.

Xb’ele k’anjel:

Tinyaab’asi li uutz’u’ujinb’il aatin a’in:

At inna’, laa’at li xatk’ehok re linyu’am Chanchanat li uutz’u’uj, xb’aan naq wulajwulaj Sununk sununk laana’leb’ junjunq nakak’e we. B’anyox aawe xb’aan naq sa’ laak’ab’a’ yo’yookin.

Anaqwan yiib’ junaq li uutz’u’ujinb’il aatin, cho’q re laatzoleb’aal.

Xk’anjel laj k’utunel: Naru xb’eeresinkil jalanjalanq li na’leb’ chi ruheb’ li tzolom, naru xyaab’asinkil li t’ilb’a ru’uj qa’, xk’uub’ankil li seeraq’ junjunq, xk’uub’ankil li uutz’u’ujinb’il aatin ut naab’al chik. Naru aj wi’ xk’eeb’al jun ch’uutaq li aatin ut a’an tixk’uub’ junaq li seeraq’ rik’in. Naru aj wi’ xk’eeb’al junaq li eetalil ut a’an tixye k’a’ ru naxk’a’uxla.

Tzolom:

B’eeresi li junjunq chi k’anjel a’in:

K’uub’ junaq li t’ilb’a ru’uj aq b’ar wi’ taawoksi li tz’iib’ Ch-ch’ sa’ li junjunq chi aa¬tin.
Tz’iib’a junaq li uutz’u’ujinb’il aatin cho’q re laana’ajej malaj k’aleb’aal.
Tz’iib’a juanq b’ich chi rix kok’ xul.
Tz’iib’a junaq seeraq’ chi rix junaq nimq’e xwan sa’ laatzoleb’aal, k’aleb’aal malaj ochoch.