Tz’ijb’aneem rub’ixiik ja nnutz’ijb’aaj (Escritura-Expresión Escrita)

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Ja najox chi re ja taq tanaaj:

1. Najob’exi chi ja taq ak’alaa’ nk’eje’ ta kisolab’aliil chi rutz’ijb’axiik chi paam ja te’eej tzijob’al.
2. Najob’exi chi ja taq ak’alaa’ nk’eje’ ta kajninaqiil chi ke chi rutz’ijb’axiik ja nkina’ojiij k’in ja nkajo’ chi paam ja te’eej tzijob’al

Tz’ijb’aaneem__ rub’ixiik ja nnutz’ijb’aaj

Rajawaxiik chi, chi ri’ nya’ wi’ chi ruuwach ja rutz’ijb’axiik ja tzijob’al, rajawaxiik chi nya’ na juun ka’i’ oxi’ k’amab’al tziij chi keewach, b’aar chi ri’ nko’j wi’.

Rukojiik awixiinaxik, chi ruuwach jun k’u’xatz’ijb’.

Wija’tz

Awija’tz

Rija’tz

qija’tz

ewija’tz

kija’tz

Rukojiik awixiinaxik chi ruuwach jun ruch’akulatz’ijb’

Nuutz’ii’

Aatz’ii’

Ruutz’ii’

qaatz’ii’

eetz’ii’

keetz’ii’

Ojtaqiineem rixiin ja tz’ijb’ rixiin ja cholatz’ijb’, rixiin atzijob’al.

Ojtaqiineem rixiin ja tz’ijb’ rixiin ja cholatz’ijb’, rixiin atzijob’al.

A, i, n, j, ‘, r, t, ch, o, x, e, aa, k, u, k’, b’, l, q, ii, m, uu, p, ee, w, y, oo, q’, tz’, tz, ch’, s, t’

Tijoxeel :

Takanooj ka’i’ oxi’ taq tziij chi riij ja jujuun taq cholatz’ijb’. Toq xtikanotaji awuwal, neeb’an utzil nakanoj juun ti achib’al rixiin juun ja ti tziij ja xatz’ijb’aaj.

K’amab’al tziij.

• 

  Aj

• 

  Am

Completar las siguientes palabras:

___j

_____s

s____p

P___s

_____k

m_____m

n____n

w_____y

_____k’

s_____l

m____n

y____’

w________

b’_____y

k’____j

q’____q

t____w

l____l

x_____x

k’____m

t_____p

p____y

P_____s

x____n

Rajawaxiik chi nqajunamisaaj ja cholatz’ijb’ rixiin ja Tz’utujiil Tzijob’al kuk’iin chik ja juule’ Maya’ tzijob’al ja ri ee k’o chi runaqaaj.

Establece semejanzas y diferencias entre los alfabetos de los idiomas mayas presentes en su región.

• tz’utujiil

A, i, n, j, ‘, r, t, ch, o, x, e, aa, k, u, k’, b’, l, q, ii, m, uu, p, ee, w, y, oo, q’, tz’, tz, ch’, s, t’

• kaqchikel

a, i, n, j, ‘, r, t, ch, o,x, e, ä, k, u, k’, b’, l, q, ï, m, ü, p, ë, w, y, ö, q’, tz’, tz, ch’, s, t’

• k’iche’

a, ä, i, ï, n, j, ‘, r, t, ch, o, ö, x, e, ë, k, u, ü, k’, b’, l, q, m, p, w, y, q’, tz’, tz, ch’, s, t’

Ruko’jiik ja nimatz’ijb’ chi re ja: keeb’ii’ ja juuyu’, keeb’ii’ Maya’ tzijob’al, ruub’ii’ tinaamit, keeb’ii’ ja nawaliin tziij.

Ruko’jiik ja nimatz’ijb’ chi re ja: keeb’ii’ ja juuyu’, keeb’ii’ Maya’ tzijob’al, ruub’ii’ tinaamit, keeb’ii’ ja nawaliin tziij.

Kani’ chi re ja juun ka’i’ taq k’utub’al ri’.

B’i’aaj

Ixtz’ulu’

Ixch’umiil

Ix’aj

Ix’apub’

B’ajlam

Luu’

Tuun

Ke’l

Tiyox b’i’aaj k’in ruuk’aab’ b’i’aaj.

Ajaaw

Roox Ajpop

Kawoq

Tijaax

Najb’eey Ajb’iix

Ajpub’

Rukojiik ja nimatz’ijb’ chi ruuwach chuq’, chaqojaa’ chi ruuwach ja k’axab’al, k’in chi ruuwach ak’axiil k’in silotziij.

Uso de mayúsculas después de punto, después de signos de interrogación y después de signos de admiración. ., ¿ ?, ¡ !

Rukojiik ja nimatz’ijb’ chi ruuwach chuq’, chaqojaa’ chi ruuwach ja k’axab’al, k’in chi ruuwach ak’axiil k’in silotziij

K’utub’al:

Qas takuyu’ numajk. ¿Jaru’ ajuunaa’?.

Iiwiir xnuub’iij chi re. ¡Ma tab’an ta na!.

Rukojiik ja taq naquun chi re rutz’ijb’axiik ja Tz’utujiil. Ja rub’eyaal rukojiik ja taq nuk’ib’al na’ooj pa jun nimatziij owi pa juncholob’al tziij. Keewa’ ruko’jiik ri’.

Uso de signos de puntuación.

Rukojiik ja taq naquun chi re rutz’ijb’axiik ja Tz’utujiil. Ja rub’eyaal rukojiik ja taq nuk’ib’al na’ooj pa jun nimatziij owi pa juncholob’al tziij. Keewa’ ruko’jiik ri’

• Ja taq tz’uk (punto). Ja ti rusamaaj jaa ri’ nya’o rub’ixiik chi ja nimatziij xk’isi k’in nruuya’ jun nim na’ooj.

K’utub’al:

Ronojeel ja taq naquun k’o rik’a’tz chi paam ja k’asalemaal. Keeri’ chi re chaqajaa’ ja qatzijob’al Tz’utujiil rajawaxiik chi paam ja k’asalemaal. Ja maya’ Tz’utujiil, jaa ri’ jun tzijob’al qas utz rutz’ijb’axiik. Ja k’a taq ak’alaa’, qas utz nkik’axaaj rukojiik ja kitzijob’al Tz’utujiil.

• Pa’iil (coma). Ja ti rusamaaj, jaari toq k’o jun ti ch’utin uxilaaneem chi paam ja nimatziij, k’in k’aari’ utz chik naamaaj eel rusik’ixiik chik ja juulee’ taq tziij.

Keeri’ k’a xkeeb’an ja qati’t qamama’ chi paam ja qatinaamit, xesamaji, xeto’ooni k’in xkiwatziij kii’.

• Tz’ukupa’liil (punto y coma)

Ja ti rusamaaj, jaa ri’ toq k’o jun ti uxilaaneem ti choom chik, k’in k’aari’ naamaaj chik rusik’ixiik ja juulee’ chik taq tziij.

Ja naquun toq qas teew, q’anij majuun chik naab’iij chi re naatij; toq k’a maq’en qas ki’ rutijiik.

• Ka’tz’uuk (dos puntos). Ja taq rusamaaj ala’ ja ka’tz’uuk le’, toq ari’ nooki toq, k’o taq tziij petenaq chik pa jun wuuj, owi toq k’o jun nimatziij ruyuqalu’uun rii’ ruk’iin chik juun, ja xa junana’ooj petinaq wi’. Kani’ chi re ja k’utub’al ri’.

Keewa’ xb’aan kaan chi re ri’:

Ja ri iiyoom xruub’iij:

• Tz’ukiil (Puntos suspensivos). Ja taq rusamaaj awa’ ja jaa wa’ ri’. Jaa ri’ toq k’o jun nimatziij ma tik’isakaan rutz’ijb’axiik k’in chaqa nyaa’ kaan ja taq rutz’ukiil.

Ja taq tz’i’ qas utz xeewa’i, naq la xkeeb’an...

Xruuchap ja wuuj... xk’a rumaal ari’ ...

• Ak’axiil (Interrogación). Ja ti rusamaaj jaa ri’, ja toq k’o nimatziij rixiin ak’axaaneem owi jun k’otoj chii’iij.

¿Naq aab’ii’ taa’?

¿Naq k’a ruuwach ala’ ja ti chikop le’?

• Silotziij (Admiración). Ja ti rusamaaj jaa ri’, toq k’o jun nimatziij, nruub’iij ki’kotemaal, b’iis, k’in toq k’o jun tziij rixiin chi nkikot jun winaq k’in nruk’axaaj chaqajaa’. Ja k’isib’al ri’ ja nko’j chi re najb’eey jaa ri’ jaa’ sik’iil (¡), ja k’a pa ruk’isib’al ja ri ak’axiil (?).

¡Ayaleey!

¡Ay nuutee’!

¡ Naq xaab’an?

¡Jaani’ xruub’an?

• Xtuq’iil (Comillas). Ja taq rusamaaj nruub’an, jaa ri’ toq nrutz’ajpiij taq na’ooj rixiin chik jun winaq k’in ntz’ib’axi.

Ja qati’t qamama’ xkeeb’iij kaan, “ Qas utz ja k’asalemaal xqaaya’ kaan, keeri’ k’a teb’ana ixix chi re chaqajaa”

Rutz’ijb’axiik ajilab’al. K’utub’al:

Rutz’ijb’axiik ajilab’al.

K’utub’al:

uno
dos
tre
cuatro
cinco
seis
siete
ocho
nueve
diez
once
doce
trece
catorce
quince
dieciseis
diecisiete
dieciocho
diecinueve
veinte
Veinte y uno
veinte y dos
Treinta
cuarenta

Juun
ka’i’
oxi’
kaji’
jo’oo’
waqii’
wuquu’,
waxaqii’
b’elejee’
lajuuj
julajuuj
kab’ilajuuj
oxlajuuj
Kajlajuuj
Wo’lajuuj
Waqlajuuj
Wuqlajuuj
Waxaqlajuuj
B’elejlajuuj
Juuk’al / Juuwinaq.
Juuk’al juun
Juuk’al ka’i’
Juulajuuj k’al
Ka’k’al

Rusamajisaxiik k’in rutz’ijb’axiik:

Mokaan taq na’ooj, cholob’al tziij, ya’oj taq na’ooj.

Redacción y escritura de: párrafos, descripciones, relato corto, consejos.

Rusamajisaxiik k’in rutz’ijb’axiik

Mokaan taq na’ooj, cholob’al tziij, ya’oj taq na’ooj:

Rub’ixiik ja winaq ja k’amol b’eey rixiin ja jun cholob’al tziij.

Describe al o el personaje principal de un texto o relato.

Taya’aa’ rub’ixiik ja winaqii’ ja k’amol taq b’eey rixiin ja jun cholob’al tziij.

Describe los personajes principales SECUNDARIOS de un texto o relato.

Taab’iij b’aar chi ri’ nb’anataj wi’ jun naquun ja qitziij chi nb’anataji owi xa naach’ob’ qaaj.

Describe los escenarios de un relato sobre un hecho real o imaginario.

Nrijl ruuwach ja ta’s k’in qi’riil, ja nto’owi chi nrojtaqiij keewach ja neb’anowi k’in chi re rub’ajniik ja rusamajiil.

Reconoce sustantivos y adjetivos que ayudan a describir a los personajes y sus acciones.

Tacholo’ ja ruk’ayewaal, ja rutziil k’in ja ruchomarisaxiik ja naquun nb’anataj chi paam ja jun cholob’al tziij ri’.

Explica el problema, la acción y la resolución de un relato.

Ja ruch’ijch’aal juuyu’

Xruub’an jun ti taa’ juutiij cha’, Taa’ Weel ruub’ii’. Ja xruub’an xb’e pa rusamaaj xe’ k’isitilin pa b’anoj ruupaam karawaanso cha’. Toq chi qa k’ee xkijl kii’ ruk’iin jun chik ti taa’ rub’inaam Paplu’. Jun nimaramaaj kimajoon tziij chi kib’iil taq kii’ cha’. Toq k’a xpeti ja taa’ Paplu’ cha’. Xrak’axaaj chi re ja taa’ Weel cha’. ¿La q’anij k’a majuun awiloon, ab’anoon atat aa Weel, ja chi la chi paam achanooj? ¿Xa k’a chi ri’ ma katel wi’?, ne’xi ja taa’ Weel cha’.

Ja k’a taa’ Weel xruk’ulub’a’ cha’. Ja ri inin q’anij qitziij wi’ taa’, ronojeel q’iij in k’o chi la’ pa nusamaaj. Xa jaan, b’aar ta jun nwiloon wak’axaan ta, ne’xi ja taa’ Paplu’ cha’.

Toq xkeena’, xkeetz’et chi xruub’an q’iij chi keewach cha’, xkeejach kaan kii’, k’in chi kijujunaal xeeb’e kaan pa kisamaaj cha’.

Ja k’a taa’ Weel toq xeqaaji ja pa ruchanooj cha’. Xruumaj rusamajixiik ja ruupaam rukarawaanso cha’. Jun nimaramaaj xsamaji cha’, toq xruub’an nik’aaj chi re ja rusamaaj cha’. Toq nrak’axaaj q’axinaq nruub’an naq’ajaan ch’ijch’ cha’. K’ajaa’ k’a ri’ xrukajb’a’ kaan ja rusamaaj cha’, k’in xqaaj chi wa’iin cha’. Ja winaq ja nesamaaj chi runaqaaj tinaamit q’anij jaa wi’ ja ch’ijch’ rixiin nik’aj q’iij qas rejtaal ja nik’aj q’iij, k’in jaa ri’ rejtaal okib’al kiwa’iim rixiin ja nik’aj q’iij.

Kee ri’ k’a xruub’an ja taa’ Weel cha’, xrak’axaaj ja ch’ijch’ cha’. Xrutanab’a’ kaan ja rusamaaj, k’in xqaaj chi wa’iim. Xruusok ti ruusu’t ja taa’ Weel cha’. Qas wa’iim nruub’an cha’, xrak’axaaj chik juutiij ja ch’ijch’ cha’, q’axinaq nruub’an pa tinaamit nrak’axaj to cha’. Toq xruk’axab’eej ja ruuqul ja ch’ijch’ le’ cha’, q’anij xsikiri ja rub’aqiil cha’. Rumaal chi rak’axaan chik juutiij ruuqul ja ch’ijch’ cha’. Na xa k’a rumaal ari’ xok ari jaa’ pa wa’iim. Ja ta’ Weel q’anij xsikiri ja rub’ajqiil. Toq xuluqaj runa’ooj cha’. Xxuke’i, xruumaj ruk’utuxiik sachib’al rumajk chi ruuwach ja ruuwach uleew cha’. Toq xruuna’ chik ja taa’ cha’, qas utz chik ja rub’aqiil k’in xruumaj chik rutijiik ja ti ruuway.

Toq xruuch’ob’ ja taa’ Weel, ja najb’eey ch’ijch’ xrak’axaaj, rixiin ja juuyu’. Ee ati’t mama’ neb’ini chi k’o jun ch’ilin ch’ijch’ k’amoon kaan rumaal ja juuyu’ k’isitilin ruub’ii’. Chi ke ja rach ajtinaamit ja taa’ Weel k’amoon kaan wi’ cha’. Ja ramaaj ja xruub’an ja ruqulaal ja ch’ilin ch’ijch’ le pa nik’aj q’iij. Ja taa’ Weel, rojta ruuqul ja ch’ilin ch’ijch’ rixiin ja rutinaamit Tz’unun Chooy, rixiin tinaamit Xe’ Kuku’ Aab’aj k’in rixiin tinaamit Kara’r, ja k’o chi riij ja juuyu’ k’isitilin.

Kee ri’ xruub’an ja taa’ Weel. Ja nruub’iij kaan ari jaa’ chi rajawaxiik chi nojnimaani, xa b’aar chi ri’ oj k’o wi’, nqak’utuuj na chi nqaajaq qaab’eey, rixiin qasamaaj, rixiin qak’asalemaal, rixiin qatijko’m, rixiin kik’asalemaal qalk’uwaal. K’atziineel ronojeel nutata’.

Chi qajujunaal qanimaaj qii’, qato’oo’ qii’, qaxajaniij qii’ ruk’iin ja ruuwach uleew, k’in kuk’iin ja qachalaal.

Rutz’ijb’axiik taq no’y cholaj taq tziij, k’in k’o chi nruk’ulub’a’ ja k’otoj chi’aaj chi re ja ri ojtaqiineem rixiin qaaj ari jaa’, jaani’ chi re ja k’utub’al ri’.

Escritura de pequeños textos para responder a preguntas de autoconocimiento.

Rutz’ijb’axiik taq no’y cholaj taq tziij, k’in k’o chi nruk’ulub’a’ ja k’otoj chi’aaj chi re ja ri ojtaqiineem rixiin qaaj ari jaa’, jaani’ chi re ja k’utub’al ri’

1. Ja ruq’ijaal ja junaa’, ja qas ntz’et inin ja ... (pa jab’ owi pa saq’iij).
2. Ja nimaq’iij rixiin ja nutinaamit qas utz ntz’et...
3. Nwajo’ inin nb’anataj ta kee ri’...
4. Ja ri inin ma twajo’ ja xkeeb’iij ta itzeel pa wixikin..
5. Ja pa nutijob’al jawari’ nb’anataji ri’…
6. Ja chi ruuwach ja tijob’al noqejtz’aan chi re….
7. Ja b’aar chi ri’ nb’ajwi’ qarikiil pa tijob’al, keewa’ nqaab’an nqaanuk’ qii’ ri’:
8. Chi paam awa’ ja jun wuquu’ q’iij ri’, k’o jun q’iij qas utz ja xnuq’axaaj pe.

Rutz’ijb’axiik k’in runujk’iik ja: cholob’al tziij, latz’un saamaaj k’in b’i’ak’asalemaal.

Redacción y escritura de: A) Resúmenes, B) leyenda, C) biografías.

Rutz’ijb’axiik k’in runujk’iik ja: cholob’al tziij, latz’un saamaaj k’in b’i’ak’asalemaal

Runujk’iik ja rutzijoxiik na’ooj.

Redacción de poesía.

Runujk’iik ja rutzijoxiik na’ooj

Waawee’ tak’utu’ chi keewach ja taq ak’alaa’ naq nb’aan chi re rutz’ijb’axiik ja taq nuk’un taq na’ooj.

Ja masaat toq nsajchi

Xruub’an jun ti taa’ juutiij cha’, To’l Tok’ ruub’ii’ ja taa’, xb’e pa ch’ajooj sajkiiy chi ruuchii’ ya’ cha’. Ja k’a b’aar qas nsamaj wi’ ja ti taa’ k’o jun ti ruuwach juuyu’ rub’ina’aan pa koraal. Ja winaqii’ ja qas nesamaaj chi ri q’anij nkeetz’et wi’ jun masaat qas nq’a’x chi ri’ pa taq chanooj kuk’iin.

Ja k’a masaat toq nq’a’xi qas njumumi nok’ow pa kixikin ja winaqii’, saluun kumaal ja tz’i’. Ja k’a toq napooni ja chi ruuwach juuyu’ ja masaat le’, q’anij b’aar la’ chi ri’ nsajch qaaj wi’ chi keewach ja tz’i’. K’in keeri’ nruub’an qaaj chi keewach ja winaq chaqajaa’ ja netz’eto rixiin.

Ja k’a chi ruukaab’ q’iij chik ja winaqii’ ja nesamaaj chi ri’, chi ruuwach ja ti juuyu’, nkiil chik juutiij ja masaat. Qas nk’isik’a’ keek’u’x chi riij ja nruub’an ja masaat chi keewach cha’.

Ja k’a xkeeb’an ja winaqii’ ja nesamaaj chi ri’ xkeek’am kii’ konojeel, k’in xekikanooj jujuun keetz’ii’ konojeel cha’. Ja k’a chi roox q’iij xeeb’e chik ja winaqii’ pa kisamaaj cha’. Toq k’a xkijl chik juutiij ja masaat, k’ajkari’ xkeemaj rusaluxiik konojeel cha’. Xe’ok tz’i’ k’in ee je’ee’ ja winaqii’ pa saluuneem chi riij ja masaat cha’. Toq xekositaji ja tz’i’ konojeel k’in ee je’ee’ ja winaq cha’, chi ruuwach ja ti juuyu’ xsajch qaaj wi le’ cha’. Xsajch qaaj chi keewach ja masaat cha’. Toq xkeechob’ ja winaqii’ chi ja juuyu’ taqataj ruuchii’ njaqataji ronojeel q’iij cha’. Cheewi’ rumaal ari’ toq xb’i’x kaan Pa Koraal chi re ja ti juuyu’, rumaal ja masaat toq nsajch qaaj chi ri cha’.

Rutz’ijb’axiik taq wuuj, k’in nyaa’ rutzijoxiik, chi ruuwach taq talutz’alam, taluwuuj, pa taq molooj k’in nk’ujt rub’ajniik chi re chik juulee’ taq wuuj.

Escribe pequeños textos para uso en publicaciones periódicas: periódico mural, periódico, semanario, boletín, revista.

Rutz’ijb’axiik taq wuuj, k’in nyaa’ rutzijoxiik, chi ruuwach taq talutz’alam, taluwuuj, pa taq molooj k’in nk’ujt rub’ajniik chi re chik juulee’ taq wuuj.

Rutz’ijb’axiik taq na’ooj, rub’ixiik k’in ruk’ulub’a’xiik.

Escritura de un diario interactivo.

Rutz’ijb’axiik taq na’ooj, rub’ixiik k’in ruk’ulub’a’xiik.

K’o chi ja ri ak’aal nusik’iij jun ti ch’ob’oon tziij, nusik’iij, k’aari’ nak’axax chi re, nukanooj rub’eyaal chi nuk’ulub’a’ ja k’utuneem nb’an chi re, k’in k’o nuk’ulub’a’ chi re ja taq tziij ja xrusik’iij chi paam ja ti cholob’al tziij.

K’utub’al:

Xe’ q’apooj

Xruub’an jun ti q’apooj ojeer qas nrajob’eej nxajowi rixiin pa nimaq’iij, xer waa ri’ xa ti meeb’aa’ q’anij majuun ti rupuwaq nqajb’eej tziyaq. Xruumaj rub’isoxiik, k’in rumaal ari’ q’anij ma tiwa’ chik. Ja k’a rutata’ toq xrak’axaaj qas itzeel xruuna’ qaaj rumaal chi ma k’o ta ti kipuwaq.

Xruub’an k’a jutiij ja rutata’ ja ti q’apooj xb’e pa saamaaj pa pa juuyu’. Qas rumajoon saamaaj toq xeeqaj jun ti aachi ti no’y raqan ruk’iin cha’. Ja ti aachi le’ cha’, rajawaal juuyu’ taq’aaj cha’. _Ma katb’isoon chik ta, tak’ama’ eel ja rutziyaq ja ti ame’aal ri’ ne’xi cha’. “Maltyoox, maltyoox”, ne’i ja ti aachi cha’. Ma xruuk’is kaan chik ta ja rusamaaj, xpe chi roochooch cha’.

Toq xruutz’et ja tziyaq ja ti q’apooj qas ki’ ruuk’u’x cha’. Toq xeqaaji ja nimaq’iij qas jab’el rutziyaq xruukoj eel chi paam xojooj cha’. Ja winaqii’ qas xk’ask’o’i xkeetzu’ ja tziyaq chi riij ja ti ixtan cha’, rumaal chi q’anij ma jutiij kitz’etoon ta juun kee ri’ cha’.

Qas k’a rumajoon xojooj toq xpe jun nimalaj kaqasaluk’um cha’. Jaari xk’amo eel ja ti q’apooj chi paam ja juuyu’ ja b’aar xk’aam to wi’ ja rutziyaq rumaal rutata’ cha’. Keeri’ xruub’an ja ti q’apooj ma xkanoy chik ta, b’aar la xok wi’ k’in naq la chi re xk’aam eel rumaal ja kaqsalk’um cha’. Ja juuyu’ taq’aaj k’aamiik cha’, Xe’ Q’apooj ruub’ii’ cha’. Keeri’ xruub’an ja ti ixtan ti q’apooj.

Ja masaat toq nsajchi owi Xe’ Q’apooj.

Escribe inferencias y conclusiones a partir de un texto escuchado o leído.

Tatz’ijb’aaj k’in tab’an’a kokoj taq na’ooj k’in latz’uxik na’ooj chi riij jun cholon tziij nsik’ixi owi chi riij jun ja k’a nyaa’ rucholiik chi keewach ja taq ak’alaa’. Kani’ chi re ja jun k’utub’al ri’. Takojo’ ja ti cholon tziij rixiin:

Ja masaat toq nsajchi owi Xe’ Q’apooj

Takojo’ taq tziij ja k’atziineel chi re ja tijoxeel, utz k’a nruukoj k’in rojtaqiij ja taq tziij ja k’o taq rub’eyaal, k’in ruyuqila’oon rii’. Kani’ chi re ja taq k’utub’al ri’. Tatz’eta’ ja k’utub’al kani’, ojtaqiineem.

Utiliza y diseña organizadores lógicos o gráficos para presentar distintos tipos de información, por ejemplo: tipo flor, tipo telaraña, tipo cuadro sinóptico.

Takojo’ taq tziij ja k’atziineel chi re ja tijoxeel, utz k’a nruukoj k’in rojtaqiij ja taq tziij ja k’o taq rub’eyaal, k’in ruyuqila’oon rii’.

Cholooj Na’ooj

1. ¿Naq nb’aan chi re ja saamaaj rixiin saqateew? ¿cómo se hacen los helados?
2. ¿Naq nk’atziini chi re ja saamaaj rixiin jun poch’oj wajkax?
3. ¿Naq rajawaxiik chi re jun samajeel rixiin josol chee’?
4. ¿Naq k’atziineel chi re jun b’anol jaay?

Ja wojtaq inin

(Lo que yo sé)

• Nruuya’ jal
• Nruuya’ ixiim
• Nok way
• Nok tz’oo’
• Nok q’oor
• Nok ch’aroon

Ja nwajo’ nwojtaqiij

(Lo que quiero aprender sobre...)

• ¿Naq nb’aan chi ruk’itisaxiik?
• ¿Naq nb’aan chi re rujosq’ixiik?
• ¿Jani’ chi taq ruuwach nko’ji?
• ¿jaru ruuwach ja ri iixiim?
• ¿B’aar chi ri’ qas utz wi’ ntiki chi jujunaal?

Nwojb’eej nwojtaqiij naq rub’eyaal ja chapoj ch’uu’ chi ruuxee’ ya’ (Necesito más información sobre...)

Nwojb’eej nwojtaqiij naq rub’eyaal ja chapoj ch’uu’ chi ruuxee’ ya’

Tinooneel:

Tab’ana’ jun utziil takanooj chik juulee’ taq ejtz’ab’een tziij atat, ja naak’ut chik chi keewach ja taq atijoxelaa’. Kani’ chi re rub’ajniik jun ti kotz’i’j, taxolo’ taq tziij chi paam, utz k’a nkanooj runuk’iik ja tijoxeel. Utz naab’an jun achib’al rixiin kemem, chaqajaa’ taq kajxukut, chi nk’atziin chi aawe’ naab’an ja taq asamaaj. Owi k’o chik juulee’ k’ak’a taq na’ooj awik’in atat, maltiyoox k’aari’. Chi paam awa’ ja jun ti paraaj ri’ rajawaxiik chi naab’an atat ja ti ejtz’aneem tziij ri’.

Takojo’ taq tziij ja k’atziineel chi re ja tijoxeel, utz k’a nruukoj k’in rojtaqiij ja taq tziij ja k’o taq rub’eyaal, k’in ruyuqila’oon rii’ ja taq na’ooj ruk’iin. Kani’ chi re ja taq k’utub’al ri’.

Ojtaqiineem

Inin nwojtaqiij

Nintz’ijb’aani

Tz’utujiil

Ninsamaji

Ninejtz’aani

Nb’an achib’al

Saamaaj riixiin tijooneel:

• Kaamiik taya’aa’ chi ruuwach ja ti ak’aal chi tikanooj taq

rub’eyaal ja taq tziij ri’.

1. ¿Naq nruub’an ja xpeq toq nooq’i’?
2. ¿Naq nruub’an ja tz’i’ toq nooq’i’?
3. ¿Naq nruub’an ja wajkax toq nooq’i’?
4. ¿Naq nruub’an ja ak’ toq nooq’i’?
5. ¿Naq nruub’an ja piich’ toq nooq’i’?
6. ¿Naq nruub’an ja ajq toq nooq’i’?

b’uu, b’uu’
waw, waw
kirikii, kirikiii
toq toq toq, toq toq toq
qor, qor, qor,
ch’iw, ch’iw, ch’iw
quu, quu, quu,
yap, yap, yap.

Inin nwajo’ nwojtaqiij naq rub’eyaal ja k’asalemaal kixiin taq chikopii’ kaamiik.

Chaqajaa’ nwajo’ neech’ob’ pe ta jalaal chi nuuwach ja rub’eyaal ja k’asalemaal rixiin jun ajtiij chi paam jun saamaaj k’in naq ruk’amoon to chi re pa ruk’asalemaal k’in chi paam rutinaamit.

Saamaaj rixiin tijooneel k’in tijoxeel:

• Kaamiik taab’iij chi re ja ri ak’aal chi ti nuuk’u’ ja taq tziij ri’, k’aari’ nrutz’ib’aaj chi ruuwach :ruuwuuj.

Qas rax

Kotz’i’j

jaay

Chee’

ch’ijch’

Ja k’iche’laaj nruuya’

Aab’aj

Ya’

Ch’ijch’

Quk’uyaa’

Tz’alam

Qaasii’

Ya’l

Proceso mecánico mediante el cual se aprende a representar palabras y oraciones con la claridad necesaria para que puedan ser leídas por alguien que tenga el mismo código lingüístico. La escritura es la representación gráfica de nuestro lenguaje.