Okib’äl (introducción)

Re wuj richin rusamajixik ri na’ojib’al ch’a’onem pa maya’ ch’ab’äl re’ nrïl rupalb’al chi rij ri ruxe’ tijonem xb’an pa ruwi’ ri samaj chi rij ri rulewal choltzij (jalajöj tzij) k’o pa kich’ab’äl ri taq ak’wala’, xb’an pa rulewal ri Q’anjob’al ch’ab’äl. Richin xb’an rub’anikil ri samaj ri’ k’o chi xeb’an kokoj taq lema’, taq tzijonem, taq samaj akuchi’ k’o chi ri taq ak’wala’ xkokisaj ri nab’ey taq kitzij, chuqa’ ke ri’ k’o chi xokisäx ri xekïl chupam ri samaj ri’.

Ri na’ojib’al ch’a’onem k’o chupam ri na’oj xb’an ri’, nch’o chi rij ri nab’ey taq na’ojib’äl nokisäx richin yojch’o, yojtz’ib’an pa qach’ab’äl. Chuqa’ nch’o chi rij ri rokisaxik ri qach’ab’äl kuma ri tijoxela’, pa qitzij, pa ronojel k’ojolib’äl; ntz’et atux rub’eyal nketamaj chi rij toq njote’ jub’a’ ruk’ayewal ri ch’ab’äl. Nqab’ij ruq’a’ tanaj chi re ri samaj chupam jujun tanaj chi re ri samaj, akuchi’ nch’o chi rij ri na’ojib’äl ch’a’onem re’, chuqa’ ruma pa ruwi’ ri tzijonïk y ri ch’ab’äl, ke ri’ k’o chi nb’an chi re achi’el nub’ij chupam ri na’oj pa ruwi’ ri rujalik richin ri rub’eyal tijonïk nsamajïx pan Iximulew.

Chupam re samaj re’ nqakanoj re ka’i’ oxi’ qarayib’al re’:

• Ruchojmirisaxik richin ri rub’eyal tzijonïk chi kikojol ri tijonel rik’in ri tijoxel pa tijonijay.
• Rutz’aqatixik rub’anikil rokisaxik ri qach’ab’äl chupam tzijonem, ri tijob’em chupam ri tijob’äl.
• Tikirel rokisaxik ri wuj chupam ri tijonijay kik’in ri ak’wala’ ka’i’ kich’ab’äl.

Ri ruq’a’ tanaj samaj xqanataj qa ja re’:

1. Tzijonem
2. Choltzij
3. Runuk’ik rutz’etik ri rub’eyal ch’ab’äl
4. Sik’inïk - Rak’axaxik richin ri sik’inïk
5. Tz’ib’anem – tz’ib’an ch’owem
6. Etz’anem ch’owem

Re na’ojib’äl ch’a’onem nch’o chi rij ronojel ri na’oj, ri etamab’äl, ri k’o chi ntikïr nrokisaj jun ti ak’wal nch’o pa ka’i’ ch’ab’äl, nutz’aqatisaj ri

retamab’al pa ruwi’ ri ch’a’onem, chupam ruch’ab’äl kik’in ri rach’alal, ri winaqi’ chuqa’ ke ri’ chupam jun nimaläj tzijonem. Chupam ri tijob’äl jun nimaläj tzijonem, nch’o chi rij ri rokisaxik ri ch’ab’äl toq yech’o chi rij xa xe nimaq taq na’oj, ri na’ojib’äl richin jun winäq chuqa’ ri ruqasaxik tzij ri nkokisaj chupam kich’ab’äl ri tijoxela’.

Atux ruma xqanük’ re samaj re’ chi rij jun ruxe’el tijonem

• Ruma nuya’ q’ij nanük’ na’oj richin nuya’ ruximal, rucholajem, re’ jun k’atzinel na’oj chupam jun samaj richin ri ruxe’ tijonem.
• Ruma nuya’ q’ij natz’ët pan aninäq ri etamab’äl na’ojib’äl k’o chi nsamajïx chupam ri tijob’äl. Chupam re nab’ey samaj re’ xqacha’ qak’u’x chupam ri nab’ey taq na’ojib’äl richin nchapatäj ri k’utunïk: pa nab’ey taq rupalib’al tijonïk k’a rox rupalib’al tinonïk.
• Ruma ruk’utik richin ri na’ojib’äl pa rucholajem, xtuya’ q’ij chi re ri tijonel chi nq’alajisaj ronojel ri rusamaj richin tijonïk, chuqa’ richin nuyäk kik’u’x pa tijonijay, chuqa’ xtuq’alajirisaj chuwäch akuchi’ b’enäq wi, achike najin nuk’üt.

Atux jun chik ruk’a’tz jun samaj achi’e re’:

Tikirel nokisäx chupam jun chik ch’ab’äl pa jun chik rulewal ch’ab’äl; xa xe rik’in jujun taq rutz’aqat na’oj chupam.

• Re’ jun samajib’äl richin ruxe’ tijonem richin ri tijonel richin nok chupam ri ch’uti ruxe’ tijonem.
• Rik’in ri runuk’ik richin ri tijonïk, nuto’ richin nqelesaj kan ri nb’an ri samaj pan aninäq.

1. Man jun k’ayewal ra richin nqacha’ ri na’ojib’äl xtiqasamajij, achoj rik’in xtaxöl wi; tikirel nqasamajij jun ka’i’ peraj tijonïk pa jub’ey chupam ka’i’ ruq’a’ tijonïk. Jun ti tzijonem tikirel nk’atzin chi qe richin nqasamajij kaji’ na’ojib’äl pa jub’ey.

¿La loq’ e k’o ri tzijonem, ri samaj richin k’o samaj? Manaq, ruma ri tz’ib’anel k’o chi ütz xerucha’ ri taq lema’ tzijonem richin yesamäx rik’in. Ri tzijonem k’o chi nel pe chupam ri kina’ojib’äl ri qawinaq, kichin ri qawinaq, ri qatinamit, man xa xe ta we ütz rutz’ib’an, o ütz kichin taq ak’wala’. Chuqa’ ke ri’ tikirel nrokisaj rulema’ tzijonem ri tijonel o ri b’anon kik’in ri

tijoxela’ richin nutz’aqatisaj re samaj.

Re samaj re’ tikitel nokisäx pa jalajöj rupalb’äl tijonïk. Richin ri nab’ey tanaj man k’atzinel ta chi ri ti ak’wal retaman nsik’in, ntz’ib’an ruma xa xe cha’owem, xa xe tzijonïk. Ri ruka’n tanaj chuqa’ tikirel nsamajïx xa xe rik’in tzijonïk, k’o chik jujun taq samaj akuchi’ k’o chi nokisäx ri tz’ib’. Chuqa’ ke ri’ ri rox tanaj, k’o jujun samaj chupam richin nkokisaj ri tzijonïk chupam. Ke ri’ eqal ri tijonel rik’in ri tijoxel ye’ok chupam rokisaxik ri tz’ib’.

Atux ruma ri rokisaxik richin ri kemchi’ chupam rub’anikil ri tijonïk.

¿Atux ruma xqaya’ jun tanaj k’o kemchi’ chupam re samaj re’? Ruma qajikib’an chik chi qawäch chi ri ti ak’wal nuxïm runa’oj rik’in ri kemchi’. Yojb’ison jub’a’ ruma ri ojer xetzelëx richin ri kemchi’ chupam ri tijonïk, k’a ri’ man xkitz’ët ta ruq’ij ri kemchi’ chi kiwäch ri tijoxela’ richin nketamaj ta ri runuk’ik richin kich’ab’äl rije’; xketamaj richin jun chik po manaq richin kich’ab’äl rije’.

Ri rutz’etik richin ri nab’ey taq na’oj chi rij ri kemchi’ achi’el ta ri: b’ab’, ri runuk’ik’ ri ch’ab’äl, ri b’anb’anel, ri b’anoj, jik jun na’oj xtik’atzin chi re ri tijoxel richin eqal xtok apo jub’a’ chik chupam ri nïm taq na’oj pa ruwi’ ri kemchi’, achi’el ta ri ajilab’äl nub’än wakami chi ke ri ak’wala’. Ri tijob’äl wakami k’o rusamaj richin nuya’ ta chi ka’i’ na’oj chi kiwäch ri tijoxela’: chi junam ta ri kemchi’, ri ajilab’äl richin nketamaj atux rub’eyal nsamäj ri ruwach’ulew. Chupam re samaj re’ nuk’üt ri kemchi’ richin ri nab’ey ruch’ab’äl ri tijoxel, manaq richin ri ta ri ruka’n ruma re’ jun na chik samaj nb’e chupam jun chik wuj. Ruma chuqa’ jun wi chik rub’eyal ri rusamajixik.

Nqachilab’ej chi re ri tijonel nusik’ij ta nab’ey ri chi jujun tanaj chuwäch nusamajij qa kik’in ri tijoxela’. Richin nunaq’isaj ri’ rik’in ri lema’ taq tzijonem e k’o chupam, chuqa’ rik’in ri samaj tikirel nub’än, chuqa’ richin tikirel nukanoj ch’aqa’ chik rusamajib’äl richin nuto’ ri’ richin nuya’ ri rutijonïk. Re lema’ taq tzijonem xa xe k’amb’äl taq tzij e k’o chupam re samaj re’. Chi jujun tijonel tikirel nub’än rulema’ tzijonem rija’, tikirel nunük’ jalajöj chik taq samaj rija’. Tikirel nuk’waj jun tz’ib’awuj richin nutz’ib’aj ri ütz xel chuwäch richin tikirel nunük’ chupam ch’aqa’ chik tijonïk kik’in ri rutijoxela’.