Rox raqal (Reconocimiento y sensibilización gramatical)

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Seeb’alil

1. Eb’ li kok’al te’xnaw roksinkil li xk’uub’lal li aatinob’aal.

2 Eb’ li kok’al te’xnaw roksinkil li xk’uub’lal li aatinob’aal cho’q re xyeeb’al k’a’ ru nake’k’a’uxla chi tz’iib’anb’il ut yeeb’il.

Xk’anjel laj k’utunel: Aajel ru xb’eeresinkil li junjunq chi na’leb’ ut k’anjel re naq li tzolom tb’eeresi chi tz’aqal reeru cho’q re xk’eeb’al xb’ihomal li raatinob’aal li tzolom, aajel ru naq tixb’eeresi jalanjalan chi na’leb’, re naq chi kama’an yooq xk’eeb’al xk’uutal junelik. Tento naq tixnaw ut tixb’eeresi li xk’uub’lal raatinob’aal re naq truuq chi xyeeb’al li xk’a’uxl, li xna’leb’ chi yeeb’il ut tz’iib’anb’il.

Chan ru naq xtikla chaq li tz’iib’ak

Junxil chaq q’e kutan eb’ li qamama’ qixa’an xe’xkanab’ chaq li xna’leb’eb’ chi ru li jalanjalan chi k’a’ re ru, jo’ rik’in li qaatinob’aal, qayehom b’aanuhom, sa’ eb’ li po’ot sa’ eb’ li pak’b’il pek ut naab’al chik li xe’roksi chaq. Sa’ eb’ li kutan anaqwan ink’a’ chik naqataw ru k’a’ ru li xe’xtz’iib’a ab’an tento naq tqasik’ wi chik li qab’e re xtawb’al xyaalal chi tz’aqal reeru li qayu’am.

• 
• 
• 

Wankeb’ li aatin naqoksiheb’ cho’q re xb’oqb’al qib’, b’ar wi’ ink’a’ naqoksi li qak’ab’a’, ruuchil k’ab’a’ej nake’yeeman re.

Sa’ junesal

Laa’in

Laa’at

A’an

Laa’in yookin chi tzolok q’eqchi’.

Laa’at xik aawe chi wa’ak sa’ tzoleb’aal.

A’an yo chi b’atz’unk chi re rochoch.

Sa’ naab’alil

Laa’o

Laa’ex

A’aneb’

Laa’o laj ralch’och’ naqak’e xwankil li qaatinob’aal.

Laa’ex li kok’al tento teek’e leech’ool chi tzolok.

A’aneb’ li kok’ ixqa’al nake’wulak chi ru tz’aqonk.

Chi xjunil li wan sa’ li qasutam wan xk’ab’a’ Jo’.

Che’

Xul

Poyanam

Nima’

Uutz’u’uj

Ochoch

Tzoleb’aal

Tijleb’aal

Ut naab’al chik.

Wankeb’ li aatin naru naqeechani jo’:

Inkaxlan

inwa

intz’I’

Qilaq chan ru tqeechani li k’ab’a’ej junjunq

Aatin natikla rik’in xna’ tz’iib’

Wochoch

Aawochoch

Rochoch

Qochoch

Eerochoch

Rochocheb’

(na’eechanin li xb’een poyanam sa’ junesal)

(na’eechanin li xkab’ poyanam sa’ junesal)

(na’eechanin li rox poyanam sa’ junesal)

(na’eechanin li xb’een poyanam sa’ naab’alil)

(na’eechanin li xkab’ poyanam sa’ naab’alil)

(na’eechanin li rox poyanam sa’ naab’alil)

Aatin natikla rik’in xyaab’ tz’iib’

Inwakax

Aawakax

Xwakax

Qawakax

Eewakax

Xwakaxeb’

(na’eechanin li xb’een poyanam sa’ junesal)

(na’eechanin li xkab’ poyanam sa’ junesal)

(na’eechanin li rox poyanam sa’ junesal)

(na’eechanin li xb’een poyanam sa’ naab’alil)

(na’eechanin li xkab’ poyanam sa’ naab’alil)

(na’eechanin li rox poyanam sa’ naab’alil)

Xk’anjel laj k’utunel: Jo’ naq jalanjalanqo laa’o li poyanam jo’ka’aneb’ aj wi’ li aatin, ak xk’anjel wi’ naxb’eeresi li junjunq jo’kan naq ak xpaayil wi’ li k’ab’a’ej. Qilaq:

K’ab’a’ej

• Ink’a’ najala xxe’el
• Junelik eechaninb’il
• Maajunwa nake’eechanimank
• Naxtiqi rib’
• Wiib’ xe’el ut wiib’ xyaalallil
• Wib’ xe’el ut jun xyaalalil
• Ak re xk’ab’a’ejinkil poyanam, xul ut k’a’ re ru.
• Naxk’ab’a’eji junaqik eb’ li xul, poyanam ut k’a’ re ru.
• Xsum rib’
• Naxtz’aqob’resi li na’leb’

K’ab’a’ej nak’anjelak cho’q re xk’ab’a’ejinkil eb’ li poyanam, xul, ut k’a’ re ru, b’ar wi’ ink’a’ naxye ani, sa’ junaqik naxk’e xk’ab’a’eb’

Naq nayeeman winq, moko yo ta xyeeb’al ani li winq.

Naq naxye tz’I’ moko yo ta xyeeb’al xk’ab’a’ li tz’I’.

Naq naxye na’ajej moko naxye ta b’ar wan xk’ab’a.

Tz’i’

Kaxlan

Wakax

Ixq

Winq

Poyanam

Tenamit

K’aleb’aal

Kok’al

mis

ochoch

meex

ixqa’al

cheekel ixq

po’ot

junxaqalil

tzoleb’aal

b’anonel

mesleb’

uutz’u’uj

tem

teelom

cheekel win

wex

tasal hu

k’utunel

tzolom.

Xk’anjel laj k’utunel: K’ab’a’ej nak’anjelak cho’q re xyeeb’al junaq k’ab’a’ li poyanam, xul, na’ajej. Qilaq xk’utb’al.

Xk’ab’a’ poyanam Winq: B’ex Si’ Lix Lu’ Xiwan Manu’ Lej Ku’ Kolax Tuk Rob’ Kalich

Xk’ab’a’ ixq Mar B’ir Liit Rux Tumin Tol Piin Lis Kari’ Pet Kon

Xk’ab’a’ xul Xep B’arsin Tzuk Tup Q’eq

Xk’ab’a’ tenamit Kob’an Karcha Chamelko Tekpan Chisek Chi K’ajb’on Lankin Chahal

Wankeb’ li k’ab’a’ej ink’a’ nake’ru chi reechaninkil xb’aan naq ak re wi’ li choxach’och’

Jo’

choxa

nima’

po

saqe’

chahim

iq’

hab’

choql

Aatin junelik eechaninb’ileb’

Wankeb’ li aatin moko eechaniik ta chik nake’raj xb’aan naq ak eechaninb’ileb’, jo’:

Rit oq

Xkux uq’

Rismal u

xb’een telb’

xnaq’ u

xkux oq

K’ab’a’ej naxtiqi rib’

Li k’ab’a’ej a’in wiib’ xxe’el ut naeechaniman sa’ li xkab’ xe’el.

Xkux oq: qoq Xnaq u: xMaatz u:

xkux woq xnaq aawu xmaatz ru

xkux aawoq xnaq eeru xmaatz eeru

xkux xnaq wu xmaatz qu

Kab’a’ej xsum rib’

Eb’ li k’ab’a’ej a’in junelik nake’xb’eeresi rib’ junelik sa’ suumal.

Qaxe’ qatoon

Qama’ qixa’an

Qawa quk’a’

Qasi maatan

K’ab’a’ej ink’a’ nake’jala xxe’el naq nake’eechanimank

Li xk’ihalil li k’ab’a’ej wankeb’ sa’ xpaayil a’in, xb’aan naq ink’a’ nake’jala li xxe’el.

Ochoch meex ik pix

hal kenq’ maak’uy tz’I’

k’al chiin koyow mis

K’ab’a’ej wiib’ xe’el ab’an jun aj wi’ xyaalalil

Wankeb’ li k’ab’a’ej wiib’ xxe’el ab’an jun aj wi’ li xyaalalil. Eb’ li k’ab’a’ej a’in junelik nake’tz’iib’aman sa’ ch’utch’u.

Raxtul

Saltul

Raxq’een

Tz’alamche’

K’ab’a’ej wiib’ xe’el ut wiib’ xyaalalil

Li k’ab’a’ej a’in nake’tz’iib’aman chi jek’jo ru.

Rax iq

Rax kenq’

Saqi tz’I’

Saq’ kenq’

chaqi ik

K’ab’a’ej nake’k’anjelak cho’q re laq’ab’ank

Chi ru

Chi re

Chi sa’

Chi xk’atq

chi rub’el

Qayaab’asihaq li na’leb’ a’in:

Qawa’ Kolax ut li xwanjik

Sa’ jun k’aleb’aal wan jun li qawa’chin, Kolax xka’b’a’, li qawa’chin a’in jwal josq’ junelik, ink’a’ naxk’ulub’ li qas qiitz’in chi re ha’, ink’a’ aj wi’ naxk’eheb’ rixim naq namajelo’. Jwal naxrahob’tesiheb’ li tz’i’ ut chi xjunil li ketomq, maani naxk’ul chi re rochoch, junelik xjunes nawan. Ab’an sa’ jun kutan kiyajer ut ke’chal li ralal xk’ajol chi rilb’al. Li qawa’ chin nim xyajel ut ink’a’ naraj naq te’wan li xkok’al chi xk’atq. Naq ki’ok chi k’achi’ik, ki’ok xyeeb’aleb’ re: k’amomaq eewa’, kamomaq eeha’, k’ehomaq xwa li tz’i’, k’ehomaq rixim li kaxlan… Ut maajun li xul chi re rochoch maajun li qas qiitz’in nake’wulak aj wi’ chi rilb’al, ab’an timiltimil ki’el xch’ool ut eb’ li xkok’al ke’hok xkawresinkil rib’eb’, ke’xsik’ chaq jun li cheekel poyanam atesinq re. Ke’xkawresi li pens ut li k’a’ ru re tento tixk’am, ab’an ke’sach xch’ool naq ke’ril naq ki’ok wi chik chi eek’ank li kamenaq. Li cheekel poyanam ok raj re chi ratesinkil jwal kixiwak ut ki’eelelik, eb’ li ralal xk’ajol wan ke’eelelik ut li kaweb’ rib’ ke’kana. Li qawa’chin ki’ajk ru ut kixyeheb’ re, k’a’ ru nake’k’ul, k’a’ ut naq yo leexiw, ani xkam naq yookex chi yaab’ak. Junxil b’i’ nakam leena’, k’a’ ru nake’k’ul malaj jalan chik xkam… Eb’ li alal k’ajolb’ej yal nake’rab’i’, ut li cheekel winq jwal sa sa’ xch’ool naq ki’ok chi seeraq’ik. Ma nakenaw, laa’in xinwar junpaat jwal ra lintib’el naq naweek’a ab’an xin’ok chi matk’ek. Wan len jun li b’e yookin wi’ chi xik, raasa naq xinwulak ab’an sa’ xraq’ik li b’e wan jun li nima’ ab’an maak’a’ b’ar tatnume’q re.

Naab’aleb’ li poyanam chi xk’atq, wankeb’ li yookeb’ chi numsiik b’aan tz’i’ ut wankeb’ yookeb’ chi xik sa’ jukub’, ab’an laa’at ink’a’ nakine’xk’am, ut xinwaj raj numsik ab’an ink’a’ pe’ninaw. Jwal xinlub’ chaq chi xaqam maani nak’amok we, toj reetal xk’ulun jun li winq ut xye we, k’a’ ru aawajom arin, ma xak’e ta b’i’ chaq xwa lintz’i’, ma xak’uleb’ ta b’i’ li walal ink’ajol. Ayu sutq’in toj reetal naq taab’eeresi ut taach’oolani li chi xjunil li na’leb’ a’in. Jultikaq aawe naq tento taak’eheb’ chi wa’ak wi ink’a’ arin tatkanaaq ut maak’a’aq ani tk’amoq aawe. Xinsutq’i chaq laa’in ut naab’al tz’aqal li xiik’ sa’ b’e jo’kan naq jwal xinb’ay, ab’an yookin aj wi’ chi lub’k, naq xik’ajk wi chik. K’a’ ta wi’ ru ninmatk’e, b’ar ta wi’ xinwulak… jo’ka’in yo chi seeraq’ik rik’ineb’ li kok’al. Ab’an kiwan jun po tana chik, sa’ eb’ li kutan a’an jwal kixraheb’ li xul ut naxb’oqeb’ chi wa’ak li poyanam, ab’an maani naraj xik xb’aan naq jwal nake’xiwak. Saachamb’il xch’ooleb’ li xkok’al naq kit’anli wi chik ut sa’ xxaqam kikam sa’ yaal…

Xk’anjel laj k’utunel: Tento xb’eeresinkil li k’anjel napatz’man qe, re naq tqil chi tz’aqal reeru li na’leb’ junjunq. Qilaq wi chik li seeraq’ ut qakotob’aq rix chi xjunil li k’ab’a’ej. Chi rix a’an qayiib’aaq junaq li k’aaxukuut b’ar wi’ tqatusub’eb’ ru li k’ab’a’ej, a’yaal tana b’ar wan li xxe’oksiman sa’ li seeraq’.

Xk’utb’al li kaaxukuut:

junelik eechaninb'ileb

Maajunwa nake'eechanimank

ink'a' najala li xxe'el

naxtiqi rib'

wiib' xe'el ut wiib' xyaalalil

wiib' xe'el ab'an jun aj wi' xyaalalil

ak re xk'ab'a'ejinkil poyanam, xul, ut k'a' re ru

naxk'ab'a'eji junaqik eb' li xul, poyanam ut k'a' re ru

xsum rib'

naxtz'aqob'resi li na'leb'

Xk’anjel laj k’utunel. Aajel ru naq li tzolom ch’olaaq chi ru chan ru xb’eeresinkil li xpaayil junjunq li k’ab’a’ej xb’aan naq jwal aajel ru naq tixnaw chan ru naq k’uub’k’u li raatinob’aal.

Aajel aj wi’ ru xb’eeresinkil li k’anjel chi rix li eechanink k’ab’a’ej re naq tixnaw jo’ q’e troksi li eechanink rik’in xna’ tz’iib’ ut jo’ q’e rik’in xyaab’ tz’iib’.

Naru aj wi’ xyaab’asinkil naab’al li k’ab’a’ej jo’ ut xyeeb’aleb’ re naq te’xtusub’ ru sa’ li kaaxukuut li ak xb’eeresiman chaq. Naru naqoksi eb’ li aatin a’in malaj jalan chik.

Meex Ak’ waj Choxa

Mar kenq’ saqi mis

qamama’ qixa’an Kob’an chi rub’el

raxtul ru’uj uq’ rax kenq’

Wankeb’ li aatin nake’k’anjelak cho’q re xjultikankil chi xjunil li b’aanuhem naqab’eeresi malaj naqab’aanu, Ch’ool aatin xk’ab’a’eb’.

Qilaq: B’atz’unk Tzolok Tz’iib’ak Pisk’ok

ilok kiik’ ob’enak tz’uub’uk

wa’ak aanilak wark q’alunk

Eb’ li ch’ool aatin a’in, naru naxb’eeresi jalanjalanq chi poyanam jo’kan naq ak wan aj wi’ li k’aj aatin nayehok re ani nab’eeresink re, a’yaal li xpoyanamil. Naq nake’b’atz’unleman li ch’ool aatin aran nak’utun.

Qilaq junaq xk’utb’al

Sa’ junesal

Xb’een poyanam

Xkab’ poyanam

Rox poyanam

nakinb’atz’unk

nakatb’atz’unk

nab’atz’unk

Sa’ naab’alil

Xb’een poyanam

Xkab’ poyanam

Rox poyanam

nakoob’atz’unk

nakexb’atz’unk

nake’b’atz’unk

Ak hoonalil wi’ xb’eeresinkil li junjunq chi ch’ool aatin.

Ak xnume’ xb’eeresinkil Xinwar Xatwar Xwar Xoowar Xexwar Xe’war

Yo chi xb’eeresimank Nakinwar Nakatwar Nawar Nakoowar Nakexwar Nake’war

Toj maji na b’eeresimank Tinwarq Tatwarq Twarq Toowarq Texwarq Te’warq

Li hoonalil junjunq nab’eeresiman a’yaal jo’q’e xb’eeresinkil li ch’ool aatin junjunq, li k’aj aatin nak’utb’esink re li ak xnume’ xhoonalil a’an li X, li k’aj aatin nak’utb’esink re naq yo xb’eeresinkil a’an li nak ut cho’q re li toj maji’ na’beeresiman a’an li t-q.

Ani nab’eeresink re li ch’ool aatin, ut chan ru xnawb’al jo’q’e xb’eeresinkil

Qilaq.

Naq nab’atz’unleman li ch’ool aatin junjunq wan xhoonalil, poyanamil ut xxe’el li aatin, qilaq:

Nakinb’atz’’unk:

Nak:

In:

B’atz’unk:

a’an li najultikank re li xhoonalil.

a’an li najultikank re li xpoyanamil

a’an li ch’ool aatin

Tinb’atz’unq

t-q:

In:

B’atz’un:

a’an li najultikank re li xhoonalil.

a’an li najultikank re li xpoyanamil

a’an li ch’ool aatin

Wankeb’ li ch’ool aatin naq jun aj wi’ xpoyanamil ut wankeb’ naq wiib’ li xpoyanamil

Ch’ool aatin jun aj wi’ xpoyanamil: nayeeman naq jun aj wi’ xpoyanamil xb’aan naq ka’ aj wi’ a’an naru xb’eeresinkil li b’aanuhem, maani chik naru nab’eeresink re, qayehaq wi’ tintz’okaaq ka’aj wi’ laa’in naru tinwa’aq ren aq tkotzq.

Ilok Wark K’a’uxlak

wa’ak se’ek k’otak

ch’u’uk aatinak ab’ink

Ch’ool aatin wiib’ xpoyanamil: eb’ li ch’ool aatin a’in, a’an naq wan li nab’eeresink re li b’aanuhem ut wan li nak’uluk re. Qilaq:

Xajok Qalunk Tz’uub’uk Atesink Sak’ok Letzok

ch’iilank k’alek tenok pak’ok poch’ok pitz’ok

tzolok awk te’ok kemok b’onok b’anok

Xk’anjel laj k’utunel Qilaq li eetalil junjunq ut tqab’eeresi li k’anjel: tqatz’iib’a li naxjultika tqab’atz’unle sa’ li poyanamil junjunq Tqab’atz’unle sa’ li li hoonal junjunq. Ut tqatz’iib’a ma jun xpoyanamil malaj wiib’.

• 
• 
• 

Li junesal ut li naab’alil

Wankeb’ li aatin nake’oksiman cho’q re xjultikankil li junesal ut li naab’alil.

Qilaq:

Junesal:

Ixq

Pek

Xul

Kok’al

naab’alil

eb’ li ixq

eb’ li pek

eb’ li xul

eb’ li kok’al

Naqak’e reetal naq li aatin najultikank re li naab’alil a’an li eb’, naraj xyeeb’al naq yal xtz’aqob’resinkil ru rik’in li aatin junjunq wi’ naqaj xsutq’esinkil sa’ naab’alil, wan sut naq li k’aj aatin eb’ naxik sa’ xraqik li aatin, ab’an aajel ru rilb’al chi rix k’a’ ru yooko chi aatinak ut ma ink’a’ aj wi’ naxjal xyaalalil, jo’: ixqeb’, winqeb’, xuleb’, ut naab’al chik

xkomon.

K’anjelak:

Qayalaq qaq’e, qanumsihaq sa’ naab’alil li aatin junjunq:

Tzolom

Tz’iib’leb’

Tz’i’

Wa

Tem

Sek’

Ixqa’al

Wankeb’ li aatin nake’ch’olob’an malaj nake’xye xchan ruhil li junjunq chi poyanam, xul, na’ajej malaj k’a’ re ru.

Qilaq:

Saaj Met’ Ki’ Lab’ Q’eq

kach’in najt roq’ k’a josq xep

nim b’aq chaab’il q’an t’inis

kaq saq se’se’ rax chele’k

Anaqwan qayehaq chan ru nake’ilok malaj xchan ruhil li junjunq chi eetalil.

• 
• 
• 

Wankeb’ aj wi’ li k’aj aatin nake’oksiman cho’q re xtz’aqob’resinkil ru li na’leb’ junjunq.

K’aj aatin re patz’ok

Qilaq:

Ani

Jo’ q’e

B’ar

K’a’ ut

K’a’ ru

Ma

ani laak’ab’a’

jo’ q’e xat k’ulun

b’ar wan laana’

k’a’ ut naq yookat chi

k’a’ ru naxye laawaam

Ma sa laach’ool

K’aj aatin re xq’etb’al li na’leb’ malaj re xyeeb’al naq moko jo’kan ta

Ink’a’

Moko

ink’a’ xchal li ixq

moko xk’ulun ta laj k’utunel

K’aj aatin cho’q re xsumenkil li na’leb’

Heehe’

Yaal

Jo’kan

Ch’olch’o

heehe’ wulaj ninxik

yaal tz’aqal naq xinloq’

jo’kan xb’onol li wex.

ch’olch’o linna’leb’ xinye

Aatin nake’yehok re chan ru naq wan li poyanam, xul malaj k’a’ re ru

Tolto

Xaqxo

Chunchu

Wiq’wo

Xulxu

Peq’po

Aatin nake’yehok re b’ar wankeb’ li poyanam, k’a’ re ru malaj xul.

Le’

Arin

Aran

Nach’

Najt

Wa’ran

Toj le’

Sa’ we’

Qajalam’uuchiiq li aatin junjunq wankeb’ chaq taqe’q b’ar wi’ nake’xjultika chan ru wan li poyanam.

'Wankeb’ aj wi’ li aatin tustuukeb’ ru chi tz’aqal reeru ut naxjultika jun xyaalalil

• Aanilak yo li ch’ina’al sa’ li tzoleb’aal.
• Tzolok yo li qana’chin sa’ rochoch.
• Kemok yo li ch’ina’ixqa’al sa’ tzoleb’aal.

Li kok’ raqal na’leb’ a’in, wankeb’ xyaalal ut k’uub’k’uukeb’ aj wi’ ru rik’in kok’ raqal aatin.

Qilaq: Kok’ raqal aatin re k’ab’a’ej

kok’ raqal aatin re ch’ool aatin

Raqal aatin re ch’ool aatin: aanilak yo

Raqal aatin chi rix k’ab’a’ej: li qana’chin.

Naraj xyeeb’al naq li junjunq chi raqal aatin, k’uubk’uukeb’ ru rik’in jun k’aj aatin ut li ch’ool aatin, malaj k’aj aatin rik’in k’a’ba’ej.

Naq nake’xlaq’ab’ rib’ nak’uub’la li raqal na’leb’ wan xyaalal.

Qayaab’asihaq li na’leb’ a’in: B’ar xe’xkana chaq, b’ar xe’koheb’ leekomon, k’a’ ut naq jalanjalanq li b’e xechap, k’a’ ut naq ak rere wi’ li ch’uut junjunq, ma ink’a’ ta b’i’ jun leexe’, ma ink’a’ ta b’i’ jun leesiyajik. Eb’ li aatin a’in wankeb’ sa’ li Poopol Hu, ut naxjultika qe naq tento roxloq’inkil li na’leb’ junjunq naxkuuta li qayu’am, xb’aan naq ink’a’ naru nakoosach sa’ b’e, ink’a’ naru naq naqatz’eqtaana li kanab’anb’il chaq qe, ink’a’ naru naqakanab’ xb’eeresinkil li qaatinob’aal, aajel b’an xk’eeb’al xkomon ut xkawresinkil qib’ yalaq ta b’ar.

Laa’o laj q’eqchi’ nim qawankil, nim qaloq’al ut nim qawanjik sa’ li sutam, xb’aan naq chaq’al ru li qayehom b’aanuhom, chaq’al ru li na’leb’ junjunq kanab’anb’il chaq qe.

Naraj b’i’ xyeeb’al naq tento xkawresinkil li qach’ool ut xk’eeb’al xloq’al li qawanjik yalaq ta b’ar.

K’anjel: Xsik’b’al li k’ab’a’ej xe’oksiman arin. Xsik’b’al li ch’ool aatin xe’oksiman Xsik’b’al li k’aj aatin re patz’ok. Xsik’b’al li aatin nach’olob’an malaj nayehok xchanruhil Xsik’b’al li k’aj aatin re xq’etb’al malaj ink’a’ xsumenkil junaq na’leb’.