nuke, Administradores
30 170
ediciones
Cambios
Ir a la navegación
Ir a la búsqueda
Línea 266:
Línea 266: − + − -Ik’in wik’in , awuk’in rik’in, qik’in, iwik’in, kik’in.+ − -uma wuma, awuma, ruma, quma, iwuma, kuma.+ − -ik’in wik’in, awik’in, rik’in, qik’in, iwik’in, kik’in.+ − + + + + + + + + + + + + + − 9. Kompuesto t’as+ + + − + − + − + − + − 10. T’ast’as.+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − + − B’anöy si’ b’anöy qasi’+ − Solb’äl b’ätz’ solb’äl nub’atz’.+ − + − 12. Ri t’as k’ulajt’as rub’i’.+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − Te’ej tata’aj nute’ nutata’. − Atitaj mama’aj wati’t numama’ − Jite’ jinam nujite’ nujinan − Si’y jotay rusi’j rujotay. − 11. Ri t’as kat’as rub’i’. − Wawe’ chuqa nch’o chi rij ka’i’ ruxe’el tzij chupam jun tzij, xa xe jun ruq’ajarik. Chuqa’ ri nab’ey ruxe’el tzij jantape’ ichinan chik. Toq nichinäx ronojel ri tzij. Ri retal ri ichinanïk nb’e chuwäch ri ruka’n ruxe’el tzij. − Ruq’a’ che’ ruq’a’ nuche’ − Rij saq’ul rij rusaq’ul − Ruxaq wuj ruxaq nuwuj. − Ruxikin jay ruxikin rochoch − + − 14. T’as juyu’ b’i’aj+ − Ja re’ ri kib’i’ taq juyu’, taq k’ojolib’äl k’o chuwäch ruwach’ulew, chuqa’ ri kib’i’ taq tinamït.+ − B’i’aj juyu’ taq’aj+ − Xe’ Nimajuyu’+ − Iximche’+ − Pa Su’m+ − Tz’oloj Ya’.+ + + + + + + + + + + + + + + − B’i’aaj − Ajpub’ − Ixch’umiil − Ix’ajpub’ − B’alam − Yaxk’in − Saqiq’ij − + − + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − + − + + + + + + + + − Nretamaj chi man ntikïr ta yerub’inisaj ri oxi’ ruma xa xe e taq che’. Chuqa’ toq yeruchäp ri oxi’ che’ man nutz’ët ta chik kich’akul, kipaläj. Xa xe oxi’ che’ nutz’ët. Nuna’ojij ri achin, _k’o chi ninjäl nusamaj. Man ninchöy ta chik ri si’. Wakami ninb’än k’oj_. + + − + − • Tatz’ib’aj k’a’i oxi’ taq cholaj ri xatkowin xawak’axaj kan chi rij ri nub’ij ri ti tzijonem.+ − • Takanoj ronojel ri taq t’as nawïl chupamri ti tzijonem. Toq xtawïl ta jacha’ kiwäch chi kijujunal.+ − • Takanoj ronojel ri taq t’as e ichinan chupam ri tzijonem. Toq xtilitäj ronojel, tanuk’u’, k’a ri’ tatz’aqatisaj rik’in ri man ichinam ta e k’o chupam ri tzijonem. + − • Tatz’ib’aj e achike ri yetzijon chupam ri ti tzijonem.+ − • Tatz’ib’aj achike xub’än ri ti achin nab’ey mul, k’a ri’ achike’ xub’än pa ruk’isb’äl.+ − • Takanoj jun t’as, toq xtawïl tatz’ib’aj chuwäch jun ti peraj wuj, toq xtitz’ib’atäj chawäch + + − • Rik’in ri ti tzij xatz’ajb’a chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl, tatz’eta’ achike chik tzij tikirel najotayij rik’in+ − + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − 16. Q’ijul rub’eyalil b’anikilal (q’/r/b’)+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Línea 363:
Línea 538: − Molaj k’ulb’anel + − Nab’ey chuwäch nawetamaj achike jun b’anoj jub’anoj, k’atzinel chi nqetamaj ri molaj k’ulb’anel. − Ja re’ ri nk’utu’ ri ruwinaqilal nb’ano richin jun b’anoj jub’anoj. Chuqa’ tikirel ri nk’ulu’ ri na’oj nub’ij chupam ri b’anoj wi kab’anoj. − K’o oxi’ pa ruyonilal: − In in k’o − At at k’o − Ø (xa xe richin nqab’ij chi wawe’ man jun nb’e ta, man jun nqatz’ib’aj ta) − oxi’ richin pa k’iyilal: − Oj oj k’o − Ix ox k’o − E e k’o − 15. B’anoj − Jun b’anoj, nutzijoj jun samaj, jun silonïk nub’än jun ch’akulaj (richin winäq, chiköp, jalajoj chik) chuqa’ ri nub’än jun na’oj (ch’ob’onïk, b’isonïk, jalajoj chik). Tikirel nk’ulwachitäj ruma k’o nb’ano o ruma nb’an chi re ruma jun chik ch’akulaj, o jun chik na’oj. − Xatin xb’ewär − Xutïj xtuqüm − Xkixajo’ nub’än − Nwa’ yiwär − Yach’o yina’ojin − Yib’ison xkikikot − xkowïr nsaqär − Najin nwa’ − Najin njote’ −
Busca en cnbGuatemala con Google
Nuestro idioma en la escuela/Kaqchikel/Reconocimiento y sensibilización gramatical (editar)
Revisión del 05:47 28 nov 2017
, hace 6 años→Ri t’as acht’as rub’i’
K’amb’äl tzij:
K’amb’äl tzij:
<div style="width:30%;">
<div style="width:50%; float:left;">
<poem>
*Ik’in
*uma
*ik’in
</poem>
</div>
<div style="width:50%: float:right">
<poem>
w'''ik’in''' , aw'''uk’in''' r'''ik’in''', q'''ik’in''', iw'''ik’in''', k'''ik’in'''.
w'''uma''', aw'''uma''', r'''uma''', q'''uma''', iw'''uma''', k'''uma'''.
w'''ik’in''', aw'''uma''', r'''ik’in''', q'''ik’in''', iw'''ik’in''', k'''ik’in'''.
</poem>
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
::Xitzaq '''ruma''' ri ab’äj.
::Xitzaq '''ruma''' ri ab’äj.
::Xib’e '''rik’in''' nute’.
::Xib’e '''rik’in''' nute’.
Chupam ri qach’ab’äl k’o chik jub’a’ taq acht’as. Jík eqal xkeqatz’ët apo ch’aqa’ chik.
Chupam ri qach’ab’äl k’o chik jub’a’ taq acht’as. Jík eqal xkeqatz’ët apo ch’aqa’ chik.
==Kompuesto t’as==
'''sustantivos compuestos'''
T’as ka’i’ ruxe’el tzij k’o chupam xa xe jun ruq’ajarik k’o. Toq nichinäx ri retal ri ichinanïk nb’e chuwäch ri nab’ey ruxe’ tzij.
T’as ka’i’ ruxe’el tzij k’o chupam xa xe jun ruq’ajarik k’o. Toq nichinäx ri retal ri ichinanïk nb’e chuwäch ri nab’ey ruxe’ tzij.
Rax kej ruraxkej
Räx ya’ ruraxya’
<div style="width:30%;">
Räx tew ruraxwäch
<div style="width:50%; float:left;">
Kaxlan wäy rukaxlanwäy
<poem>
Rax kej
Räx ya’
Räx tew
Kaxlan wäy
</poem>
</div>
<div style="width:50%: float:right">
<poem>
ruraxkej
ruraxya’
ruraxwäch
rukaxlanwäy
</poem>
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
==T’ast’as.==
''sustantivos complejos''
Re tzij re’ nunük’ chuqa’ ka’i’ ruxe’ tzij chupam jun tzij, xa xe jun ruq’ajarik nuya’. Toq nb’ix ri retal ri ichinanïk, nb’e chuwäch ri ruka’n ruxe’ tzij.
Re tzij re’ nunük’ chuqa’ ka’i’ ruxe’ tzij chupam jun tzij, xa xe jun ruq’ajarik nuya’. Toq nb’ix ri retal ri ichinanïk, nb’e chuwäch ri ruka’n ruxe’ tzij.
K’amöl b’ey k’amöl qab’ey
<div style="width:30%;">
<div style="width:50%; float:left;">
<poem>
K’amöl b’ey
B’anöy si’
Solb’äl b’ätz’
</poem>
</div>
<div style="width:50%: float:right">
<poem>
k’amöl qab’ey
b’anöy qasi’
solb’äl nub’atz’.
</poem>
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
==Ri t’as kat’as rub’i’.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
''Sustantivo de sustantivo''
Wawe’ chuqa nch’o chi rij ka’i’ ruxe’el tzij chupam jun tzij, xa xe jun ruq’ajarik. Chuqa’ ri nab’ey ruxe’el tzij jantape’ ichinan chik. Toq nichinäx ronojel ri tzij. Ri retal ri ichinanïk nb’e chuwäch ri ruka’n ruxe’el tzij.
<div style="width:30%;">
<div style="width:50%; float:left;">
<poem>
Ruq’a’ che’
Rij saq’ul
Ruxaq wuj
Ruxikin jay
</poem>
</div>
<div style="width:50%: float:right">
<poem>
ruq’a’ nuche’
rij rusaq’ul
ruxaq nuwuj.
ruxikin rochoch
</poem>
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
==Ri t’as k’ulajt’as rub’i’.==
''sustantivo más sustantivo.''
Re taq t’as re’ nuya’ kik’in ri taq tzij nch’o chi rij ri ach’ala ri’ïl.
Re taq t’as re’ nuya’ kik’in ri taq tzij nch’o chi rij ri ach’ala ri’ïl.
K’o ka’i’ ruxe’al tzij chupam toq nichinäx chi rij ka’i’ ruxe’ tzij nb’ey ri retal ri ichinanïk.
K’o ka’i’ ruxe’al tzij chupam toq nichinäx chi rij ka’i’ ruxe’ tzij nb’ey ri retal ri ichinanïk.
<div style="width:30%;">
<div style="width:50%; float:left;">
<poem>
Te’ej tata’aj
Atitaj mama’aj
Jite’ jinam
Si’y jotay
</poem>
</div>
<div style="width:50%: float:right">
<poem>
nute’ nutata’.
wati’t numama’
nujite’ nujinan
rusi’j rujotay.
</poem>
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(73).png|center|250px]]
13. T’as, b’i’aj, juyu’ b’i’aj
13. T’as, b’i’aj, juyu’ b’i’aj
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
'''Sustantivos propios'''
Wawe’ e k’o ri b’i’aj kichin winaqi’, chikopi’ .
Wawe’ e k’o ri b’i’aj kichin winaqi’, chikopi’ .
Tzijonem
:B’i’aaj
Samaj richin ri tijonel
:Ajpub’
:Ixch’umiil
:Ix’ajpub’
:B’alam
:Yaxk’in
:Saqiq’ij
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(74).png|center|350px]]
==T’as juyu’ b’i’aj==
''Topónimos''
Ja re’ ri kib’i’ taq juyu’, taq k’ojolib’äl k’o chuwäch ruwach’ulew, chuqa’ ri kib’i’ taq tinamït.
:B’i’aj juyu’ taq’aj
:Xe’ Nimajuyu’
:Iximche’
:Pa Su’m
:Tz’oloj Ya’.
'''Tzijonem'''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
'''Samaj richin ri tijonel'''
Tasik’ij chuqa’ tacholo’ runuk’ik ri ti tzijonem chi kiwäch ri tijoxela’. Tab’ij chi ke ri tkelesaj na’oj chi rij ri achike nub’ij ri ti tzijonem.
Tasik’ij chuqa’ tacholo’ runuk’ik ri ti tzijonem chi kiwäch ri tijoxela’. Tab’ij chi ke ri tkelesaj na’oj chi rij ri achike nub’ij ri ti tzijonem.
Tzijonem
Jun jeb’ël q’ij, jun achin nk’astäj jukumaj, Nukusaj rutzyaq. Nruq’etej rixjayil. Nuchöp reqja’n k’a ri’
'''Tzijonem'''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
Jun jeb’ël q’ij, jun achin nk’astäj jukumaj, Nukusaj rutzyaq. Nruq’etej rixjayil. Nuchöp reqja’n k’a ri’
nub’ij: rïn yib’e pa nusamaj, yatintzu’ toq’a’. Ke ri’ k’a. _ Nel rija’ pa taq nimaq’a’, k’a ri’ nb’iyin pa rusamaj. Nb’iyaj ka’i’ ramaj ruma näj rusamaj. Nb’iyaj ka’i’ ramaj roma näj rusamaj. Pa b’ey man nutz’ët ta jun chik winäq.
nub’ij: rïn yib’e pa nusamaj, yatintzu’ toq’a’. Ke ri’ k’a. _ Nel rija’ pa taq nimaq’a’, k’a ri’ nb’iyin pa rusamaj. Nb’iyaj ka’i’ ramaj ruma näj rusamaj. Nb’iyaj ka’i’ ramaj roma näj rusamaj. Pa b’ey man nutz’ët ta jun chik winäq.
Toq napon akuchi’ nsamäj ri achin nutz’ët oxi’ winaqi’, jun achin ti’oj rub’anikil, ka’I’ ixoqi’ baq kib’anikil. E pa’äl akuchi’ nuchöy rija’ ri si’. Man nub’än ta rusamaj roma ri oxi’ winaqi’ e pa’äl akuchi’ nuchöy ri si’. Ri achin nub’ij:_ Tikuyu’ numak, po yisamäj wawe’. Tab’ana’ utzil, kixb’iyin, kixuxlan chi ri’ apo, akuchi man yisamäj ta. Kixq’ax ke la’.
Toq napon akuchi’ nsamäj ri achin nutz’ët oxi’ winaqi’, jun achin ti’oj rub’anikil, ka’I’ ixoqi’ baq kib’anikil. E pa’äl akuchi’ nuchöy rija’ ri si’. Man nub’än ta rusamaj roma ri oxi’ winaqi’ e pa’äl akuchi’ nuchöy ri si’. Ri achin nub’ij:_ Tikuyu’ numak, po yisamäj wawe’. Tab’ana’ utzil, kixb’iyin, kixuxlan chi ri’ apo, akuchi man yisamäj ta. Kixq’ax ke la’.
Majun nkib’ij ta chi re rija’. Man yetzijon ta. Jun b’ey chik ri achin ntzijon. Rija’ nub’ij: _ yisamäj wawe’, ronojel q’ij ninchöy si’, k’a ri’ nink’waj ri si’ k’a chi wochoch. Ruma rïx ix pa’äl wawe’, man yitikïr ta ninb’än nusamaj._ Po ri oxi’ winaqi’ man yetzijon ta. Ri achin man nrajo’ ta yerelesaj, yeuchoqomij ri oxi’ winaqi’, po k’o chi nub’än rusamaj. Toq yeruchäp, ri achin nretamaj chi rije’ man e winaqi’ ta, xa ja ri’ rije’ e oxi’ che’.
Majun nkib’ij ta chi re rija’. Man yetzijon ta. Jun b’ey chik ri achin ntzijon. Rija’ nub’ij: _ yisamäj wawe’, ronojel q’ij ninchöy si’, k’a ri’ nink’waj ri si’ k’a chi wochoch. Ruma rïx ix pa’äl wawe’, man yitikïr ta ninb’än nusamaj._ Po ri oxi’ winaqi’ man yetzijon ta. Ri achin man nrajo’ ta yerelesaj, yeuchoqomij ri oxi’ winaqi’, po k’o chi nub’än rusamaj. Toq yeruchäp, ri achin nretamaj chi rije’ man e winaqi’ ta, xa ja ri’ rije’ e oxi’ che’.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(76).png|right|250px]]
Nretamaj chi man ntikïr ta yerub’inisaj ri oxi’ ruma xa xe e taq che’. Chuqa’ toq yeruchäp ri oxi’ che’ man nutz’ët ta chik kich’akul, kipaläj. Xa xe oxi’ che’ nutz’ët. Nuna’ojij ri achin, _k’o chi ninjäl nusamaj. Man ninchöy ta chik ri si’. Wakami ninb’än k’oj_.
K’a ri’ nuchöy rija’ ri oxi’ che’. Yeruk’waj k’a rachoch. Yalan al ti taq che’. Toq nutz’ët ri oxi’ che’, man jun si’ ta, rixjayil nub’ij chi re ri achin: _ nqajo’ si’ ruma ri q’aq’, xaxe nak’äm pe taq che’. Achike nqab’än wakami?
K’a ri’ nuchöy rija’ ri oxi’ che’. Yeruk’waj k’a rachoch. Yalan al ti taq che’. Toq nutz’ët ri oxi’ che’, man jun si’ ta, rixjayil nub’ij chi re ri achin: _ nqajo’ si’ ruma ri q’aq’, xaxe nak’äm pe taq che’. Achike nqab’än wakami?
Tatzu’ ri che’ jun b’ey , ixöq_ nub’ij ri achin:_ tab’ij pe chwe ¿achike natz’ët? Nab’ey ri ixöq nub’ij: _ rïn nintzu che’, xa xe che’_. K’a ri’ rija’ nutz’ët, “manaq, nintz’ët jun rupaläj winäq. Ruma ri’ man nk’än ta pe qasi’. ¿Qitzij?
Tatzu’ ri che’ jun b’ey , ixöq_ nub’ij ri achin:_ tab’ij pe chwe ¿achike natz’ët? Nab’ey ri ixöq nub’ij: _ rïn nintzu che’, xa xe che’_. K’a ri’ rija’ nutz’ët, “manaq, nintz’ët jun rupaläj winäq. Ruma ri’ man nk’än ta pe qasi’. ¿Qitzij?
Nusipaj chwe ri Ajaw jun k’ak’a’ samaj_ nub’ij ri achin.
Nusipaj chwe ri Ajaw jun k’ak’a’ samaj_ nub’ij ri achin.
Samaj kichin tijoxela’.
'''Samaj kichin tijoxela’.'''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
*Tatz’ib’aj k’a’i oxi’ taq cholaj ri xatkowin xawak’axaj kan chi rij ri nub’ij ri ti tzijonem.
*Takanoj ronojel ri taq t’as nawïl chupamri ti tzijonem. Toq xtawïl ta jacha’ kiwäch chi kijujunal.
*Takanoj ronojel ri taq t’as e ichinan chupam ri tzijonem. Toq xtilitäj ronojel, tanuk’u’, k’a ri’ tatz’aqatisaj rik’in ri man ichinam ta e k’o chupam ri tzijonem.
*Tatz’ib’aj e achike ri yetzijon chupam ri ti tzijonem.
*Tatz’ib’aj achike xub’än ri ti achin nab’ey mul, k’a ri’ achike’ xub’än pa ruk’isb’äl.
*Takanoj jun t’as, toq xtawïl tatz’ib’aj chuwäch jun ti peraj wuj, toq xtitz’ib’atäj chawäch
tatz’aja’ chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl. K’a ri’ tatz’ib’aj chik ronojel rucholajik rik’in rokisaxik ri ichinanik rik’in.
tatz’aja’ chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl. K’a ri’ tatz’ib’aj chik ronojel rucholajik rik’in rokisaxik ri ichinanik rik’in.
*Rik’in ri ti tzij xatz’ajb’a chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl, tatz’eta’ achike chik tzij tikirel najotayij rik’in
Tijonel
'''Tijonel'''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
Wakami, loq’oläj tijonel, k’o chi nqab’än ruch’arik, runuk’ik ri taq b’anoj. K’atzinel chi ri taq ak’wala’ nketama chi k’o jun k’ai’ ruwäch b’anoj chupam ri qach’ab’äl kaqchikel. Chupam k’a re’ ri jun ka’i’ taq cholaj tzij qaya’on pe chawäch, achike rusamaj, achike rub’eyal chi kijujunal ri taq b’anoj.
Wakami, loq’oläj tijonel, k’o chi nqab’än ruch’arik, runuk’ik ri taq b’anoj. K’atzinel chi ri taq ak’wala’ nketama chi k’o jun k’ai’ ruwäch b’anoj chupam ri qach’ab’äl kaqchikel. Chupam k’a re’ ri jun ka’i’ taq cholaj tzij qaya’on pe chawäch, achike rusamaj, achike rub’eyal chi kijujunal ri taq b’anoj.
K’atzinel chawe rat chi nasik’ij na nab’ey achike rub’anon chi kijujunal, k’a ri’ xtatijoj awi’ chi rij. Chi kijujunal ri taq tzij nqak’üt chawäch, qanimirisan rub’onil ruq’eqal. Chi ri’ k’a tatzu’ wi rat achike k’exoj nub’än chupam ri taq tzij.
K’atzinel chawe rat chi nasik’ij na nab’ey achike rub’anon chi kijujunal, k’a ri’ xtatijoj awi’ chi rij. Chi kijujunal ri taq tzij nqak’üt chawäch, qanimirisan rub’onil ruq’eqal. Chi ri’ k’a tatzu’ wi rat achike k’exoj nub’än chupam ri taq tzij.
Rik’in ri ke ri’ xtab’än xtanik’oj chi ütz, aninäq nawetamaj rub’anik nak’üt chi kiwäch ri taq tijoxela’.
Rik’in ri ke ri’ xtab’än xtanik’oj chi ütz, aninäq nawetamaj rub’anik nak’üt chi kiwäch ri taq tijoxela’.
Jun chik nqajo’ nqab’ij apon chawe. K’o chi nakamuluj naroxmuluj ri atijoxik rat chi rij ri nawajo’ nak’üt chi kiwäch ri taq atijoxela’. Ütz k’a jik rik’in k’o jun utziläj k’utunem nab’än. Toq k’a xtak’üt chi kiwäch ri taq tijoxela’. Chi ri’ k’o ka’i’ oxi’ taq samaj k’o chi nkib’än. Nab’än jun utzil rat, nanik’oj chuqa’ nach’ajch’ojirisaj ri taq samaj, rik’in ri na’oj nak’utuj chi ke ri taq ak’wala’. Ke ri’ rub’anon ri ti samaj ri’, ke ri’ xtab’än chi re richin ütz xtiqanimirisaj rokisaxik ri qach’ab’äl Kaqchikel.
Jun chik nqajo’ nqab’ij apon chawe. K’o chi nakamuluj naroxmuluj ri atijoxik rat chi rij ri nawajo’ nak’üt chi kiwäch ri taq atijoxela’. Ütz k’a jik rik’in k’o jun utziläj k’utunem nab’än. Toq k’a xtak’üt chi kiwäch ri taq tijoxela’. Chi ri’ k’o ka’i’ oxi’ taq samaj k’o chi nkib’än. Nab’än jun utzil rat, nanik’oj chuqa’ nach’ajch’ojirisaj ri taq samaj, rik’in ri na’oj nak’utuj chi ke ri taq ak’wala’. Ke ri’ rub’anon ri ti samaj ri’, ke ri’ xtab’än chi re richin ütz xtiqanimirisaj rokisaxik ri qach’ab’äl Kaqchikel.
==B’anoj==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
''Verbos''
Jun b’anoj, nutzijoj jun samaj, jun silonïk nub’än jun ch’akulaj (richin winäq, chiköp, jalajoj chik) chuqa’ ri nub’än jun na’oj (ch’ob’onïk, b’isonïk, jalajoj chik). Tikirel nk’ulwachitäj ruma k’o nb’ano o ruma nb’an chi re ruma jun chik ch’akulaj, o jun chik na’oj.
:Xatin
:xb’ewär
:Xutïj
:xtuqüm
:Xkixajo’
:nub’än
:Nwa’
:yiwär
:Yach’o
:yina’ojin
:Yib’ison
:xkikikot
:xkowïr
:nsaqär
:Najin nwa’
:Najin njote’
'''Molaj k’ulb’anel'''
Nab’ey chuwäch nawetamaj achike jun b’anoj jub’anoj, k’atzinel chi nqetamaj ri molaj k’ulb’anel.
Ja re’ ri nk’utu’ ri ruwinaqilal nb’ano richin jun b’anoj jub’anoj. Chuqa’ tikirel ri nk’ulu’ ri na’oj nub’ij chupam ri b’anoj wi kab’anoj.
K’o oxi’ pa ruyonilal:
<div style="width:30%;">
<div style="width:50%; float:left;">
<poem>
In
At
</poem>
</div>
<div style="width:50%: float:right">
<poem>
in k’o
at k’o
</poem>
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
Ø (xa xe richin nqab’ij chi wawe’ man jun nb’e ta, man jun nqatz’ib’aj ta)
oxi’ richin pa k’iyilal:
<div style="width:30%;">
<div style="width:50%; float:left;">
<poem>
Oj
Ix
E
</poem>
</div>
<div style="width:50%: float:right">
<poem>
oj k’o
ox k’o
e k’o
</poem>
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
==Q’ijul rub’eyalil b’anikilal (q’/r/b’)==
''Tiempo aspecto y modo''
Re re’ nch’o chi rij ri ramaj, ri q’ijul, ri rub’eyalil, chuqa’ ri rub’anikilal nk’ulwachitäj jun na’oj, jun b’anoj.
Re re’ nch’o chi rij ri ramaj, ri q’ijul, ri rub’eyalil, chuqa’ ri rub’anikilal nk’ulwachitäj jun na’oj, jun b’anoj.
Tikirel yojch’o chi rij ri rub’eyalil
Tikirel yojch’o chi rij ri rub’eyalil
Ruma ja re’ ri nuk’üt ri qach’ab’äl.
Ruma ja re’ ri nuk’üt ri qach’ab’äl.
<poem>
We xk’uwachitäj yan ri b’anoj
We xk’uwachitäj yan ri b’anoj
Rub’eyalil (X-)
Rub’eyalil (X-)
Xkiwa’ rïn
Xkiwa’ rïn
Xtwa’ rija’
Xtwa’ rija’
</poem>
17. Rupach’uxik ri jub’anoj.
17. Rupach’uxik ri jub’anoj.