nuke, Administradores
30 170
ediciones
Cambios
Ir a la navegación
Ir a la búsqueda
Busca en cnbGuatemala con Google
Nuestro idioma en la escuela/Kaqchikel/Lectura-comprensión lectora (editar)
Revisión del 23:47 28 nov 2017
, hace 6 añosPágina creada con «{{Navegador DIGEBI 7 sub}} {{DISPLAYTITLE:sik’inïk - rak’axaxik richin ri sik’inïk comprensión lectora}} Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(101)....»
{{Navegador DIGEBI 7 sub}}
{{DISPLAYTITLE:sik’inïk - rak’axaxik richin ri sik’inïk comprensión lectora}}
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(101).png|right|250px]]
__TOC__
<div style="clear:both"></div>
Kowinib’äl
1 Nq’ax chi kiwäch ri nkisik’ij chuwäch ri wuj.
2 Ntikïr nutzolij tzij pa ruwi' ri nk’utüx pa ruwi’ ri nusik’ij chuwäch wuj.
Sik’inïk richin wuj - Rak’axaxik richin ri sik’inïk
Tijonel:
Chupam re jun tanaj re’, k’atzinel chi nqaya’ jalajoj taq lema’, taq tzijonem chi kiwäch ri taq ak’wala’, richin nkichäp nkinaq’asaj ki’ richin nkisik’ij wuj. Chuqa’ wawe’ nqakanoj chi ri ak’wala’ yetikïr ta nkitz’ët ri nk’ulwachitäj chupam ri taq lema’ nkisik’ij. K’o chi nq’ax chi kiwäch ri nkisik’ij. K’o chi rije’ yetikïr nkitzijoj ri nk’ulwachitäj chupam jun lema’, k’o chi yetikïy nkikamuluj chi kiwäch ri kachib’il ri nkisik’ij. Xtiqab’än jujun taq k’utunïk chi ke pa ruwi’ ri rusik’ixik jun lema’ po ri taq k’utunïk k’o chi yalan taq saqchijil, chi manaq e k’ayew ta. Xa xe richin nqatz’ët wi najin nq’ax chi kiwäch o manaq. Chuqa’ k’atzinel chi ri taq lema’ tzijonïk nqaya’ chi kiwäch k’o chi taq ko’öl, wi nïm ri lema’ tikirel nqasik’ij pa taq peraj chi kiwäch, richin man nik’o ta qa kik’u’x.
Wawe’ tikirel ta natz’ët rat tijonel chi tikirel nab’än jalajoj taq na’oj kik’in ti taq ak’wala’. Wawe’ nqaya’ jujun taq na’oj chawe rat tikirel natz’ët atux jun chik rub’eyal nab’än chik jujun taq samaj kik’in richin nkichäp nketamaj nkisik’ij wuj.
Nab’ey we ri taq ak’wala’ man ketaman ta nkisik’ij wuj:
1. Tikirel naya’ kib’i’ konojel kib’i’ ri jalajoj taq wachinäq e k’o chupam ri tijonijay.
2. K’atzinel chi richin nkitz’ët ri rejqalen ri rusik’ixik wuj, rat, k’o chi nachäp nasik’ij jalajoj taq wuj chi kiwäch, ronojel q’ij tikire nak’waj pa tijob’äl jun ruwäch wuj richin nasik’ij chi kiwäch; ri wuj tikirel nak’waj achi’el ta: jun sik’iwuj, jun taqöl tzij, jun wuj richin rutzijol jun q’utun, jun samaj, jalajoj. K’o chi jun wuj ri awetaman chi ri ak’wala’ tikirel nkitz’ët ronojel q’ij, pa taq b’ey, pa taq kachoch.
3. Tikirel nab’ij chi ke ri ak’wala’ chi tikisik’ij chawe jun lema’, k’a ri’ ja rat k’o chi yatz’ib’an chi kiwäch chuwäch jun wuj o jun tz’aläm tz’ib’ab’äl. chi rij re’, nasik’ij chi kiwäch ri ak’wala’. Toq xtasik’ij ri lema’, k’o chi nak’üt rik’in ruwi’ aq’a’ ri taq tzij ri najin nasik’ij, richin nkitz’ët ri taq ak’wala’ chi ri taq tzij xatz’ib’a k’o nub’ij chi ke, chuqa’ richin nuyäk kik’u’x richin nketamaj yan yesik’in wuj rije’.
4. Tikirel nab’ij chi ke ri taq ak’wala’ chi tikisik’ij ri lema’ xatz’ib’aj rat. Ütz ta pe’ rije’ man ketaman ta yesik’in, jïk tikirel chik nkikamuluj ri xasik’ij qa rat. Rije’ tikirel ye’etz’an chi tikirel nkisik’ij wuj.
5. Chuqa’ tikirel nab’än jujun taq nimaläj taq sik’iwuj kik’in rije’. Chuqa’ ja rije’ tikirel yetz’ib’an ri na’oj chupam we nkajo’; chuqa’ ja rije’ k’o chi yeb’onin richin ri sik’iwuj. K’a ri’ nanük’ richin nok achi’el ta jun sik’iwuj.
6. Ri na’oj nb’e chupam ri taq nimaläj taq sik’iwuj, k’o chi ja rat yatz’ib’an richin najikib’a’ chi ütz rutz’ib’axik chi kiwäch. K’o chi ri taq tz’ib’ e nima’q xke’ab’än chi ke, richin tikirel nkisik’ij konojel, ütz ta pe’ k’a näj jub’a’ e k’o wi chi re ri sik’iwuj. Chuqa’ k’o chi tikirel nqatzeqeb’a’ chi kiwäch ri ak’wala’ richin tikirel nkisik’ij xa b’a’ achike ramaj nkajo’ rije’.
7. Chuqa’ tikirel yeqab’än ri “periódico mural” nb’ix chi re pa kaxlan. Ronojel q’ij tikirel nqatz’ib’aj ri na’oj o ri samaj k’o chi nkib’än ri ak’wala’ ronojel q’ij o jalajoj taq tzij k’o chi nketamaj ri taq ak’wala’ pa ruwi’ ri tijob’äl, ri kitinamit, jalajoj chik.
Re re’ xa xe jujun taq na’oj richin nqab’än ri na’oj richin ri rusik’ixik taq wuj kik’in ri taq ak’wala’. Ri na’oj ja chi nqak’üt chi kiwäch chi k’o rejqalen ri sik’inïk, chuqa’ chi tikirel nkisik’ij xa b’a’ achike nkajo’ rije’, chi tikirel nkitz’ët chi ri taq tz’ib’ tikirel nuya’ pe na’oj chi ke.
1. Rub’anik ri saqchijil k’utunïk chi ke ri ak’wala’ richin ntz’et we xq’ax chi kiwäch ri lema’ tzijonïk.
2. Rub’anik k’utunik pa ruwi’ akuchi’ e k’o wi oxi’ taq tzij chupam ri lema’. K’o chi nacha’ ri taq tzij chupam ri nab’ey cholaj taq tzij richin ri lema’.
Sik’inïk richin wuj - Rak’axaxik richin ri sik’inïk
Wawe’ xtiqasik’ij jalajoj taq lema’, jalajoj taq tzijonem. Richin nqetamaj pa ruwi’ jalajoj taq na’oj nk’ulwachitäj chupam ri qatinamit, chuqa’ chupam ri b’anob’äl. K’a ri’ xtiqatzijoj chi kiwäch ri qachib’il.
Chuqa’ rik’in ri qatijonel, xtiqab’än jalajoj taq na’oj pa ruwi’ ri na’oj richin rusik’ixik wuj.
Ri tukur, ri ti na’owinäq ak’wal
Ojer kan, k’o jun achi k’o jun ti ruk’ajol; ri ti ruk’ajol jantape’ nrachib’ilaj ri rutata’ xa b’a’ achike ta rusamaj nb’e wi. Jun q’ij ri tata’aj rik’in ri ti ruk’ajol xeb’e xeb’esamäj pa juyu’. Toq e b’enäq ri ti ak’wal man kan ta ütz nuna’. Rija’ nuna’ chi k’o nb’ekik’ulwachij ri q’ij ri’. K’a te’, toq e b’enäq pa b’ey, xb’eb’ixan pe jun tukur chuchi’ ri b’ey. Yalan nub’än nb’ixan nb’ixan ri tukur, richin nub’ij chi k’o nb’ek’ulwachitäj. Ruma ri’ ri ti ak’wal xub’ij chi re ri rutata’: _ k’ojtzolin chi qochoch, tata, re tukur re’ nub’ij pe chi qe chi k’o nb’eqak’ulwachij, xcha’ chi re. Ri rutata’ xub’ij chi re: _ Ja ri q’oral nb’ano chawe richin nab’ij pe ri’ chwe, nata’. Xcha’ ri tata’aj.
Ke ri’ man xepa’e’ ta, e b’enäq e b’enäq pa kisamaj, toq k’a b’a’ xetzijon qa rije’ toq xb’eb’ixan pe chik jub’ey ri tukur. Nb’ixan achi’el ta yalan nb’ison nub’än ri tukur. K’a ri’ ma ntane’ ta qa chi nb’ixan. Ri ti ak’wal xub’ij chik chi re ri rutata’ jub’ey chik: _
Wakami k’o xtiqak’ulwachij tata. Ja ri’ nub’ij pe ri tukur chwe, jo’ chi qochoch_.
_ Aaa, Mani k’ow yach’o, xa xe ruma man nawajo’ ta yasamäj ruma ri’ ke ri’ nab’ij pe, xcha’ ri achi chi re.
Xeb’iyin b’a’ chik k’a ri’ xeb’e’apon pa kisamaj. K’a ri’ nkitzeqeb’a’ ri kipeqës toq k’o yalan k’ow xq’ajan pa ruwi’ ri ti ka’aj akuchi’ e k’o wi _ ¿Achike k’a ri’, ta’?_ xcha’ ri achin, ruxib’in ri’. _man jun_ xcha’ ri ti ak’wal. K’a te’ xkak’axaj chi k’o xtzopin k’a ri’ xqa pan ulew chuwäch ri ka’aj. Re’ jun itzel nimaläj winäq ri ntikïr nok chiköp. Toq re itzel re’ xutz’ët chi ri ti ak’wal k’o rik’in ri rutata’ xok el jun nimaläj b’alam. K’a te’ jun chik ti ramaj, xkina’ jun kow kaq’iq’ chi kinaqaj. Re’ ja re’ ri chajinel richin ri ti ak’wal.
Ke ri’ xkichäp ki’ ri nimaläj b’alam rik’in ri ruchajinel ri ti ak’wal. Ri rutata’ ri ti ak’wal xmayamo’ qa ruma ruxib’il-ik. Ri ti ak’wal nch’ojij qa chi re rutata’ _Kayakatäj tat, man ke la’ nab’än. Ninb’ij k’a rïn ri’, at achin richin natz’ët re’, chi ruma ri’ man jun xawak’axaj ta nutzij. Rïn xinb’ij chawe.
Chi rij jun ti ramaj xtane’ ri oyowal, k’a ri’ xk’is el ri kaq’iq’. K’a ri’ xapon ri chajinel richin ri ti ak’wal, xub’ij chi ke:_We man ta xixintz’ët man ta ix k’äs wakami, xixkäm ta. Ri rutata’ ri ti ak’wal warinäq, man jun nrak’axaj. Ruma ri’ ri chajinel xutäq richin ri ti ak’wal xb’ekanoj pe jun xik’a’y, k’a ri xuchäp nujïch’ ri achin richin nk’astäj, rokik nuch’olij: _¿Achike ruma man xanimaj ta rutzij la ak’ajol. Tab’ana’ chik jub’ey, q’alaj ri’ xtawetamaj achike xtab’än. Rik’in ke re’, k’a ri’ xuna’ ruwäch ri achi. _Ri nimaläj itzel winäq manaq chik xkixrunäq, ruma xintäq el k’a chuxe’ ri palow. Ma nixib’ij chik iwi’, xub’ij kan ri chajinel chi ke. Ke ri’ xb’anatäj ojer kan.
El pájaro Txuyub’ y el niño sabio
HISTORIAS DEL PUEBLO POPTI’, 2004
Xqaxäx pa Kaqchikel ruma:
Filiberto Patal.
3. Nutzalq’omij k’utunïk xa xe jun rutzalq’omixik.
Responde preguntas directas de respuesta simple.
1. ¿Achike rub’i’ ri ti lema’ tzijonïk xqak’axaj qa?
2. ¿Akuchi’ xeb’e wi ri ti achin rik’in ruk’ajol?
3. ¿Achike tz’ikïn xb’ixan pe pa b’ey?
4. ¿Achike chiköp xok ri itzel nimaläj achin?
5. ¿Achike xto’o kichin ri achin rik’in ruk’ajol?
4. Nutzalq’omij k’utunïk ri jalajoj rutzalq’omixik, akuchi’ k’o wi oxi’ taq tzij, k’a ri’ k’o chi nacha’ chukojol ri pa qitzij rutzalq’omixik ri k’utunïk. (nab’ey palb’äl)
Responde preguntas de selección múltiple con 3 distractores. (Nivel I)
Samaj richin ri tijoxel
Tab’ana’ jun utzil tajuch’u’ ri ti tzij ri nuk’ül ri’ rik’in ri rutzalq’omixik ri k’utunïk. Takanoj chupam ri jun ka’i’ taq tzij k’o chuxe’ ri k’utunïk.
1. ¿Achoj rik’in xb’e wi ri ti achi pa rusamaj?
Ruk’ajol
Runimal
Ruchaq’
Rute’
2. ¿Achike tz’ikïn xb’ixan pe pa b’ey, chi kiwäch ri achi rik’in ruk’ajol?
Ch’ik
K’üch
Oyöl jäb’
Tukur
3. ¿Akuchi’ xeb’e wi ri achin rik’in ti ruk’ajol?
Pa b’ey
Pa juyu’
Pa rusamaj
Pa k’ayib’äl
4. ¿Achike xto’o richin ri ti achin rik’in ruk’ajol pa kisamaj?
Jun tz’i’
Jun siyan
Ja ri jäb’
Ja ri kaq’iq’
Ja ri sutz’
Ri umül
K´o jun b’ey jun ti umül xub’ij chi re ri tute’:
_rïn nwajo’ yinel richin yinetz’an pa taq q’ayïs_ ri rute’ xub’ij chi re:
_Mani ruma e k’o itzel taq chikopi’ pa taq q’ayïs. K’o jun q’ij man xutz’ët ta ri rute’ ri alaj umül xel el, xkik’ül k’a ki’ rik’in ri utiw, ri utiw kan jeb’ël ok xutz’ët ri ti umül. Ri utiw xroqotaj k’a ri ti alaj umül, janila k’a xe’anin xkos ri utiw, ri ti umül xjote’ chi ruq’a’ jun che’.
-Mani yinatïj k’a_ ncha’ ri umül chi ri utiw.
_Ninsipaj jub’a’ aq’utun_
_Ütz k’a_ xcha’ ri utiw ruma ninum,
_We xkinaq’öl yatintïj_ xcha’ ri utiw chi re ri umül,
_Tajaqa’ ri achi’_ xcha’ pe ri ti umül chi re ri utiw, ri ti umül xuchäp jun räx päk xutorij pe pa ruchi’ ri utiw, ri päk xq’ate’ k’a pa taq rey ri utiw, ri umül aninäq xqa pe xb’e pa rochoch, xuköl k’a ri’ ri ti umül, man xtij ta k’a ruma ri utiw.
Xtz’ib’an: Tijonel Tulio Anibal Cutzal Alonzo
Aj Chi Masat, B’alam Ya’.
Antología Kaqchikel CLK-ALMG
5. Nutzalq’omij k’utunïk ri k’o kaji’ o wo’o’ taq tzij richin nucha’ ri ütz rutzalq’omixik. (richin ri ruka’n, rox rupalib’äl).
Responde preguntas de selección múltiple con 4 y 5 distractores. (Niveles II y III)
Samaj richin tijoxel
Tab’ana’ utzil tajuch’u’ ri ti tzij ri nutzalq’omij ri k’utunïk. Takanoj chupam ri jun ka’i’ oxi’ taq tzij k’o chi rij ri k’utunïk ri rutzalq’omixik.
1. Janipe’ taq chikopi’ yetzijon chupam ri ti lema’.
Ka’i’
Oxi’
Kaji’
Owo’o
Waqxaqi’.
2. ¿Akuchi’ nrajo’ nb’e wi ri ti umü?l
Pa b’ey
Pa k’ayib’äl
Pa juyu’
Pa q’ayïs
3. ¿Achike’ xub’än ri utiw toq xrïl ri umül?
Xanimäj
Xroqotaj
Xoq’
Xwa’
Xloq’on
4. ¿Achike xuk’äq ri umül pa ruchi’ ri utiw?
Jun si’
Jun ab’äj
Jun wäy
Jun päk
Jun tura’s
5. ¿Achike xub’ij ri utiw chi re ri umül?
Yatintïj
Yatinq’etej
Yatinqüm
Yatinsa’
Yatinchäp
6. Nutzalq’omij, yerusöl k’utunïk ri nk’atzinej jun b’ab’ richin nsol.
Responde preguntas que requieren más de una oración.
7. Tikirel nutz’ët ri rub’anikil ri rub’eyal ntz’etetäj ri b’anonel richin jun na’oj chupam jun lema’.
Establece características del o la personaje principal de un relato.
8. Tikirel nutz’ët ri rub’anikil ri rub’eyal ntz’etetäj ri ruka’n b’anonel richin jun na’oj chupam jun lema’.
Establece características de los personajes secundarios.
9. Tikirel nutz’ët achike nk’ulwachitäj chi ramaj, chi ramaj chupam jun tzijonem.
Establece secuencias espaciales.
10. tikirel nutz’ët achike ramaj nk’ulwachitäj ri na’oj chupam jun tzijonem.
Establece secuencias temporales.
11. Ntikïr nrelesaj jujun taq na’oj richin ri nutz’aqatisaj jun chik na’oj chupam jun tzijonem.
Realiza inferencias.
12. Ntikïr nuya’ runa’oj pa ruwi’ jun peraj tzijonem, richin nutz’ët achike xk’ulwachitäj chupam.
Establece conclusiones.
Ri k’üch chuqa’ ri achin
Ojer kan pa jun ch’utin tinamït rub’ini’an Tzuy, k’äs jun achin rub’ini’an ma Max, rija’ tikonel. Ri rusamaj k’o pa ka’i’ k’am ulew chi re rochoch. Jun q’ij ti ma Max xuna’ kosïk ruma yalan nsamäj. Xub’ij: _ manaq chik man yitikïr ta chik_ xub’ij. Ke ri’ ruma ruyon ma Max man k’o ta achike ntob’en richin.
Rija’ xtzu’un chi kaj; k’o nixik’an. Ma Max xrelesaj rupawi’ xuya’ ruq’a’ nik’aj ruwäch xub’ij: _re’ jun k’üch, xquqa’.
Pa’äl pa ruwi’ jun ab’äj chuqa’ xb’e apo chuwäch ma Max. Xuk’utuj: _Tawak’axaj rat ¿achike
nab’än wawe’_?
Ri k’üch xa ri achi’el xub’ij: _jus jus (yipe awik’in richin chi rat nab’än rïn, rïn ninb’än rat). Xe ri’.
Ma Maxo xrak’axaj chi k’o petenäq chi jun trato, ma Maxo xuxib’ij ri’. _Re k’üch ¿achike xub’ij?
_yipe awik’in richin chi rat nab’än wawe’ ri k’uch. Ri nab’än rat yatuxlan_ xub’ij. Ma Max xub’ij:
_ütz k’a ¿achike ninb’än rïn? Ri k’uch xub’ij chi re:
_Taya’ oxi’ sur k’a ri’ xtatz’et.
Toq ma Max xuna’ rub’anon chik k’üch. Wakami, xub’ij, k’o chi rïn nwilij wi’_ xuch’öb’. Man k’ayew ta. Xb’e ruyon chuqa’ xik’anel man jun achike xrïl ta, xik’o ri ramaj nik’äm.
Ri k’üch ma Max xtzolin pe xub’ij chi re ri k’üch achin _chi man jun ütz ta chuqa’ ri achin k’üch xub’ij ütz k’a. Ütz nab’än jun b’ey chik achin, chuqa’ awetam chik achike nab’än, xub’ij tuya’ oxi’ sur. Rija’ xub’än. Jun b’ey chik ma Max. Wakami ma Max xub’ij jantape’ k’o chi yasamäj toq man jun chik xkatikïr nab’än jun chik samaj.
Edgar Oswaldo Armira Jacobo
16 años
4to. Mag. E.N.B.I. Nim Naoj
Barrio el Güite, San Martín Jilotepeque
Chimaltenango
Poesía y cuentos infantiles.
Formando el semillero de
Escritoras y escritores mayas
Tijoxel:
• Tatzijoj chi qe qonojel achike xub’än ri achin rik’in ri k’üch. Tatz’ib’aj jun ka’i’ oxi’ cholaj chi rij ri nanataj.
• Achoj chi rij nch’o wi ri ti tzijonem.
• Achoj rik’in xch’o wi ri ti achin, richin xok el k’üch.
• Achike xub’än ri ti achin k’üch toq xok el k’üch.
• Achike ramaj nab’ij rat chi xapon ri k’üch rik’in ri ti achin.
• Achike ruma xrajo’ xok el k’üch ri ti achin.
• La ütz xub’än ri achin xok el k’üch o manaq.
13. Nq’ax chuwäch, nrak’axaj ri nb’ix chi re k’a ri’ tikirel nuchäp nub’än rub’eyal ri nusik’ij
Comprende y sigue instrucciones escritas.
Na’oj richin ri tijonel
Wakami, k’o chi nqab’än jun etz’anem
Ri k’atzinel: janipe’ ak’wala’ e k’o kechuqa’ ri’ ruxaq wuj k’o chi k’o qik’in. Jun waqtzal.
Chupam re etz’anem re’ ke re’ xtiqab’än:
Nab’ey: ri tijonel rik’in ri ak’wala’ k’o chi nkitz’ib’aj jujun taq taqo’n, chuwäch jun ruxäq wuj chi kijujunal. K’amb’äl tzij: katajilan k’a wo’o’. Taq’ejela’ jun awachib’il richin nimaq’a’.
Ri etz’anem:
Nab’ey: yeqab’än ka’i’, oxi’ o kaji’ molaj.
Ruka’n: K’o chi yekijupub’a’ ri taq ruxaq wuj pan ulew, richin man jun nkitz’ët ta achike nub’ij chuwäch. Tikirel nkib’än jun ti b’ey rik’in ronojel ri ruxaq taq wuj. We k’’o jun o ka’i’ molaj ke chuqa’ ri’ jun o ka’i’ taq b’ey k’o chi nb’an rik’in ri ruxaq wuj.
Rox:
Rukaj: Tiqakanoj jun k’amöl b’ey chupam chi kijujunal molaj. Ja rija’ ri k’o chi xtib’iyin chupam ri taq b’ey qab’anon rik’in ri ruxaq wuj.
Rukaj: Jujun k’amöl taq b’ey, k’o chi yek’oje’ pa rutikirib’al chi jujun taq b’ey, k’a ri’ chi kijujunal nkik’äq ri ti waqtzal. Ri ajilab’äl nel chuwäch ri waqtzal ja ri’ taq ruxaq wuj k’o chi yeb’iyin k’a ri’ nkitzu’ achike nub’ij chuwäch ri wuj akuchi’ xke’apon wi. K’o chi nkib’än ri taqonïk nub’ij chuwäch ri wuj. Nch’akon achike nab’ey xtapon pa ruk’isib’äl ri rub’ey.
14. K’atzinel chi nub’än jun tanaj chik taq samaj ri akuchi’ nutz’ët, o nunük’ samaj.
15. Nrokisaj, nuto’ ri’ rik’in jalajoj chik wuj richin nutz’aqatisaj jun na’oj.
Utiliza de obras de consulta y otras obras de referencia.
16. Yerokisaj jalajoj chik samaj ye’el ronojel q’ij, wuqq’ij, pan ik’ o jujun chik, achi’el ta ri rutzijol nel chuwäch wuj ronojel q’ij, chuqa’ ke ri’ ri jalajoj chik taq wuj k’ïy na’oj ye’el chuwäch.
Utiliza publicaciones periódicas: periódico, semanario, boletín, revista, revistas especializadas.
Rokisaxik richin ri wujib’äl
El uso de la Biblioteca
Ri rokisaxik ri wujib’äl. Pa taq wujib’äl k’ïy na’oj k’atzinel chi nqab’än, kik’in ri ak’wala’. Pa wujib’äl nqakanoj wi jalajoj wuj, ri tikirel nk’atzin chi qe richin nqab’än jun qasamaj, o nqato’ qi’ richin nqakanoj jun na’oj pa ruwi’ jun samaj, jun na’oj. K’o chi nqetamaj nqakanoj ri wuj. K’o chi nqetamaj chuqa’ chi ri wuj pa jun wujib’äl ninuk’ rik’in kib’i’ ri tz’ib’anela’ kichin ri wuj o rik’in kib’i’ ri wuj.
We ri wujib’äl k’o quk’in k’o wuj pa qach’ab’äl
chupam, jik k’o chi xtiqetamaj nab’ey ri choltz’ib’
pa qach’ab’äl ruma rik’in re’ tikirel nqïl ri na’oj y
man k’ayew ta nub’än chi qawäch.
Toq awetaman chik nawokisaj ri wujib’äl,
awetaman chik nakanoj ri wuj nk’atzin chawe.
Awetaman chik akuchi’ nawïl wi jun wuj pa jun wujib’äl
Ke wi ri’ xtab’än, k’atzinel chi nab’än re jalajoj na’oj re’: nab’ey k’o chi ch’ajch’öj aq’a’, richin ma na tz’ilub’isaj ta kän. K’atzinel chuqa’ chi nqachajij ri wuj nqokisaj richin man nqaretz ta kan, ruma k’o chik ch’aqa’ chik qach’alal xtik’atzin chuqa’ chi ke chwa’q kab’ij. Ja toq nasik’ij jun wuj, nunimirisaj ana’oj pa ruwi’ jutanaj chik k’ak’a’ ato’ik richin ri nuk’ulem asamaj.
17. Rusik'ixik richin peraj taq tzij, ko'öl taq tzijonem, pixab', na'on taq na'oj, k'amb'äl tzij, kik'aslemal winaqi'.
Lectura de párrafos, relato corto, consejos, resúmenes, leyenda, biografía.
18. Rusik'ixik richin wuj xa xe rik'in qawäch, chuqa' eqal kichin ri pach'um taq tzij, chuqa' ke ri' richin taq b'ix.
Lectura oral y silenciosa de poemas y cantos.
Ri ka’i’ alab’oni’
(q’oloj)
E k’o ka’i’ maya’ alab’oni’ xeb’epalaqin Armita, xe’apon Armita xkitz’ët apo k’ai’ kaxlan ixtani’, ri jun ala’ xub’ij chi re ri jun chik:
_Wakami man kach’o pe chwe pa qach’ab’äl, xa xe pa kaxlan katch’o pe, richin ke ri’ ri q’opoji’ man nkinab’ej ta pe chi röj oj maya’ winaqi’.
_Ütz k’a _ xcha’ ri jun chik ala’. Xapon ri jun ch’ich’, xejote’ el ri xtani’ chuqa’ ri ka’i’ alab’oni’, xpe ri jun ala’ xupalib’ej raqän rachib’il, ri jun chik xub’ij:
_¡Voz kwent con mi waqän!
Xtz’ib’an: tijonel Miram Pixtun Monroy
Aj San José Nacahuil
Antología Kaqchikel CLK-ALMG
Ri te’ej
Loq’oläj te’ej,
Ninmatyoxij chawe
Xaya’ nuk’aslem,
Chuqa’ ruma yinachajij
Ronojel q’ij.
Ri awäch kan achi’el
Ri ch’umil nch’inch’an,
At ruch’ich’al ri kaj,
At rusaqil ri nub’ey.
Ruma ri’ yatinloq’oq’ej,
Rik’in ronojel ri wanima,
Rik’in nimaläj kikotemal.
Rat nute’,
At achi’el ri ik’
Niwachin chi kaj,
Yatwär chi rukojol
Ri sutz’ richin yatuxlan.
Xtz’ib’an: Tijonel Celia Mauricia Morales Sacuj
Aj San Andrés Semetabaj
Antología Kaqchikel CLK-ALMG
Jun tukür chi kikojöl palamax
Tijonel Xtz’ib’an: Miriam Pixtun Monroy
Aj San José Nacahuil, Guatemala
Antología Kaqchikel CLK-ALMG
Ri tukür retaman chi chupam kochoch ri palamax yalan jeb’ël ok, ri tukür xraq’omaj rij rik’in säq rub’onil richin k’a ke ri’ man nq’alajin ta chi tukür. Ke ri’ ri tukür xb’e pa kochoch ri palamax.
Jun q’ij xumestaj rachib’äl xb’ech’o pe achi’el tukür, ke ri’ ri palamax xkinab’ej chi man palamax ta, xkelesaj pe pa ri kochoch, xkich’äy. Ke ri’, ri tukür xtzolin kik’in rachib’il, man xketamaj ta ruwäch ruma ri rachib’äl jun wi, man xkajo’ ta nk’oje’ kik’in.
Wakami ri tukür manaq rochoch chuqa’ majun najowan richin.
Ruma k’a ri’ man jub’ey tarayij jun chik ab’anikil.
Rajawal juyu’
Tijonel xtz’ib’an: Clara Alicia Ajcalón Ajcalón
Aj San Lucas Tolimán
Antología Kaqchikel CLK-ALMG
K’o jun q’ij e k’o ka’i’ achi’a’, jun ma Pe’y rub’i’, ri jun chik ma Lu’ rub’i’, re achi’a’ re’ kanöy chikopi’ pa taq q’ayïs.
Jun tokaq’a’ xkichäp b’iyajinem, chi e ka’i’ kik’wan taq kisamajib’äl; k’a te’ xkitz’ët jun ti wuch’ xuramij kib’ey, rije’ xkichojmij ki’ richin nkikamisaj, pa jun ti ramaj xekowin na chi rij ri ti wuch’. Ri ti chiköp xtzaq pan ulew, k’a te’ xkak’axaj jun ch’ab’äl nch’o pe chi ke: _ay, ay, xitz’ila’ ri nutz’i’_ ncha’ ri jun achi chi ke, _wakami kixb’iyin chi iwochoch, we mani yixinjüb’ el chi che’, we mani nq’axaj ri nukej chi wij. Ri achi’a’ xkichäp el anin, xetzeqelib’ëx k’a el rik’in ri kej. Toq xe’apon chi kochoch yeseweloj ruma kosïk, chuqa’ kixib’in ki’.
Re tzijonem re’ nuk’üt chi qawäch chi konojel ri chikopi’ k’o kajawal, ke k’a chuqa’ ri’ k’o kajawal ri juyu’.
{{DISPLAYTITLE:sik’inïk - rak’axaxik richin ri sik’inïk comprensión lectora}}
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(101).png|right|250px]]
__TOC__
<div style="clear:both"></div>
Kowinib’äl
1 Nq’ax chi kiwäch ri nkisik’ij chuwäch ri wuj.
2 Ntikïr nutzolij tzij pa ruwi' ri nk’utüx pa ruwi’ ri nusik’ij chuwäch wuj.
Sik’inïk richin wuj - Rak’axaxik richin ri sik’inïk
Tijonel:
Chupam re jun tanaj re’, k’atzinel chi nqaya’ jalajoj taq lema’, taq tzijonem chi kiwäch ri taq ak’wala’, richin nkichäp nkinaq’asaj ki’ richin nkisik’ij wuj. Chuqa’ wawe’ nqakanoj chi ri ak’wala’ yetikïr ta nkitz’ët ri nk’ulwachitäj chupam ri taq lema’ nkisik’ij. K’o chi nq’ax chi kiwäch ri nkisik’ij. K’o chi rije’ yetikïr nkitzijoj ri nk’ulwachitäj chupam jun lema’, k’o chi yetikïy nkikamuluj chi kiwäch ri kachib’il ri nkisik’ij. Xtiqab’än jujun taq k’utunïk chi ke pa ruwi’ ri rusik’ixik jun lema’ po ri taq k’utunïk k’o chi yalan taq saqchijil, chi manaq e k’ayew ta. Xa xe richin nqatz’ët wi najin nq’ax chi kiwäch o manaq. Chuqa’ k’atzinel chi ri taq lema’ tzijonïk nqaya’ chi kiwäch k’o chi taq ko’öl, wi nïm ri lema’ tikirel nqasik’ij pa taq peraj chi kiwäch, richin man nik’o ta qa kik’u’x.
Wawe’ tikirel ta natz’ët rat tijonel chi tikirel nab’än jalajoj taq na’oj kik’in ti taq ak’wala’. Wawe’ nqaya’ jujun taq na’oj chawe rat tikirel natz’ët atux jun chik rub’eyal nab’än chik jujun taq samaj kik’in richin nkichäp nketamaj nkisik’ij wuj.
Nab’ey we ri taq ak’wala’ man ketaman ta nkisik’ij wuj:
1. Tikirel naya’ kib’i’ konojel kib’i’ ri jalajoj taq wachinäq e k’o chupam ri tijonijay.
2. K’atzinel chi richin nkitz’ët ri rejqalen ri rusik’ixik wuj, rat, k’o chi nachäp nasik’ij jalajoj taq wuj chi kiwäch, ronojel q’ij tikire nak’waj pa tijob’äl jun ruwäch wuj richin nasik’ij chi kiwäch; ri wuj tikirel nak’waj achi’el ta: jun sik’iwuj, jun taqöl tzij, jun wuj richin rutzijol jun q’utun, jun samaj, jalajoj. K’o chi jun wuj ri awetaman chi ri ak’wala’ tikirel nkitz’ët ronojel q’ij, pa taq b’ey, pa taq kachoch.
3. Tikirel nab’ij chi ke ri ak’wala’ chi tikisik’ij chawe jun lema’, k’a ri’ ja rat k’o chi yatz’ib’an chi kiwäch chuwäch jun wuj o jun tz’aläm tz’ib’ab’äl. chi rij re’, nasik’ij chi kiwäch ri ak’wala’. Toq xtasik’ij ri lema’, k’o chi nak’üt rik’in ruwi’ aq’a’ ri taq tzij ri najin nasik’ij, richin nkitz’ët ri taq ak’wala’ chi ri taq tzij xatz’ib’a k’o nub’ij chi ke, chuqa’ richin nuyäk kik’u’x richin nketamaj yan yesik’in wuj rije’.
4. Tikirel nab’ij chi ke ri taq ak’wala’ chi tikisik’ij ri lema’ xatz’ib’aj rat. Ütz ta pe’ rije’ man ketaman ta yesik’in, jïk tikirel chik nkikamuluj ri xasik’ij qa rat. Rije’ tikirel ye’etz’an chi tikirel nkisik’ij wuj.
5. Chuqa’ tikirel nab’än jujun taq nimaläj taq sik’iwuj kik’in rije’. Chuqa’ ja rije’ tikirel yetz’ib’an ri na’oj chupam we nkajo’; chuqa’ ja rije’ k’o chi yeb’onin richin ri sik’iwuj. K’a ri’ nanük’ richin nok achi’el ta jun sik’iwuj.
6. Ri na’oj nb’e chupam ri taq nimaläj taq sik’iwuj, k’o chi ja rat yatz’ib’an richin najikib’a’ chi ütz rutz’ib’axik chi kiwäch. K’o chi ri taq tz’ib’ e nima’q xke’ab’än chi ke, richin tikirel nkisik’ij konojel, ütz ta pe’ k’a näj jub’a’ e k’o wi chi re ri sik’iwuj. Chuqa’ k’o chi tikirel nqatzeqeb’a’ chi kiwäch ri ak’wala’ richin tikirel nkisik’ij xa b’a’ achike ramaj nkajo’ rije’.
7. Chuqa’ tikirel yeqab’än ri “periódico mural” nb’ix chi re pa kaxlan. Ronojel q’ij tikirel nqatz’ib’aj ri na’oj o ri samaj k’o chi nkib’än ri ak’wala’ ronojel q’ij o jalajoj taq tzij k’o chi nketamaj ri taq ak’wala’ pa ruwi’ ri tijob’äl, ri kitinamit, jalajoj chik.
Re re’ xa xe jujun taq na’oj richin nqab’än ri na’oj richin ri rusik’ixik taq wuj kik’in ri taq ak’wala’. Ri na’oj ja chi nqak’üt chi kiwäch chi k’o rejqalen ri sik’inïk, chuqa’ chi tikirel nkisik’ij xa b’a’ achike nkajo’ rije’, chi tikirel nkitz’ët chi ri taq tz’ib’ tikirel nuya’ pe na’oj chi ke.
1. Rub’anik ri saqchijil k’utunïk chi ke ri ak’wala’ richin ntz’et we xq’ax chi kiwäch ri lema’ tzijonïk.
2. Rub’anik k’utunik pa ruwi’ akuchi’ e k’o wi oxi’ taq tzij chupam ri lema’. K’o chi nacha’ ri taq tzij chupam ri nab’ey cholaj taq tzij richin ri lema’.
Sik’inïk richin wuj - Rak’axaxik richin ri sik’inïk
Wawe’ xtiqasik’ij jalajoj taq lema’, jalajoj taq tzijonem. Richin nqetamaj pa ruwi’ jalajoj taq na’oj nk’ulwachitäj chupam ri qatinamit, chuqa’ chupam ri b’anob’äl. K’a ri’ xtiqatzijoj chi kiwäch ri qachib’il.
Chuqa’ rik’in ri qatijonel, xtiqab’än jalajoj taq na’oj pa ruwi’ ri na’oj richin rusik’ixik wuj.
Ri tukur, ri ti na’owinäq ak’wal
Ojer kan, k’o jun achi k’o jun ti ruk’ajol; ri ti ruk’ajol jantape’ nrachib’ilaj ri rutata’ xa b’a’ achike ta rusamaj nb’e wi. Jun q’ij ri tata’aj rik’in ri ti ruk’ajol xeb’e xeb’esamäj pa juyu’. Toq e b’enäq ri ti ak’wal man kan ta ütz nuna’. Rija’ nuna’ chi k’o nb’ekik’ulwachij ri q’ij ri’. K’a te’, toq e b’enäq pa b’ey, xb’eb’ixan pe jun tukur chuchi’ ri b’ey. Yalan nub’än nb’ixan nb’ixan ri tukur, richin nub’ij chi k’o nb’ek’ulwachitäj. Ruma ri’ ri ti ak’wal xub’ij chi re ri rutata’: _ k’ojtzolin chi qochoch, tata, re tukur re’ nub’ij pe chi qe chi k’o nb’eqak’ulwachij, xcha’ chi re. Ri rutata’ xub’ij chi re: _ Ja ri q’oral nb’ano chawe richin nab’ij pe ri’ chwe, nata’. Xcha’ ri tata’aj.
Ke ri’ man xepa’e’ ta, e b’enäq e b’enäq pa kisamaj, toq k’a b’a’ xetzijon qa rije’ toq xb’eb’ixan pe chik jub’ey ri tukur. Nb’ixan achi’el ta yalan nb’ison nub’än ri tukur. K’a ri’ ma ntane’ ta qa chi nb’ixan. Ri ti ak’wal xub’ij chik chi re ri rutata’ jub’ey chik: _
Wakami k’o xtiqak’ulwachij tata. Ja ri’ nub’ij pe ri tukur chwe, jo’ chi qochoch_.
_ Aaa, Mani k’ow yach’o, xa xe ruma man nawajo’ ta yasamäj ruma ri’ ke ri’ nab’ij pe, xcha’ ri achi chi re.
Xeb’iyin b’a’ chik k’a ri’ xeb’e’apon pa kisamaj. K’a ri’ nkitzeqeb’a’ ri kipeqës toq k’o yalan k’ow xq’ajan pa ruwi’ ri ti ka’aj akuchi’ e k’o wi _ ¿Achike k’a ri’, ta’?_ xcha’ ri achin, ruxib’in ri’. _man jun_ xcha’ ri ti ak’wal. K’a te’ xkak’axaj chi k’o xtzopin k’a ri’ xqa pan ulew chuwäch ri ka’aj. Re’ jun itzel nimaläj winäq ri ntikïr nok chiköp. Toq re itzel re’ xutz’ët chi ri ti ak’wal k’o rik’in ri rutata’ xok el jun nimaläj b’alam. K’a te’ jun chik ti ramaj, xkina’ jun kow kaq’iq’ chi kinaqaj. Re’ ja re’ ri chajinel richin ri ti ak’wal.
Ke ri’ xkichäp ki’ ri nimaläj b’alam rik’in ri ruchajinel ri ti ak’wal. Ri rutata’ ri ti ak’wal xmayamo’ qa ruma ruxib’il-ik. Ri ti ak’wal nch’ojij qa chi re rutata’ _Kayakatäj tat, man ke la’ nab’än. Ninb’ij k’a rïn ri’, at achin richin natz’ët re’, chi ruma ri’ man jun xawak’axaj ta nutzij. Rïn xinb’ij chawe.
Chi rij jun ti ramaj xtane’ ri oyowal, k’a ri’ xk’is el ri kaq’iq’. K’a ri’ xapon ri chajinel richin ri ti ak’wal, xub’ij chi ke:_We man ta xixintz’ët man ta ix k’äs wakami, xixkäm ta. Ri rutata’ ri ti ak’wal warinäq, man jun nrak’axaj. Ruma ri’ ri chajinel xutäq richin ri ti ak’wal xb’ekanoj pe jun xik’a’y, k’a ri xuchäp nujïch’ ri achin richin nk’astäj, rokik nuch’olij: _¿Achike ruma man xanimaj ta rutzij la ak’ajol. Tab’ana’ chik jub’ey, q’alaj ri’ xtawetamaj achike xtab’än. Rik’in ke re’, k’a ri’ xuna’ ruwäch ri achi. _Ri nimaläj itzel winäq manaq chik xkixrunäq, ruma xintäq el k’a chuxe’ ri palow. Ma nixib’ij chik iwi’, xub’ij kan ri chajinel chi ke. Ke ri’ xb’anatäj ojer kan.
El pájaro Txuyub’ y el niño sabio
HISTORIAS DEL PUEBLO POPTI’, 2004
Xqaxäx pa Kaqchikel ruma:
Filiberto Patal.
3. Nutzalq’omij k’utunïk xa xe jun rutzalq’omixik.
Responde preguntas directas de respuesta simple.
1. ¿Achike rub’i’ ri ti lema’ tzijonïk xqak’axaj qa?
2. ¿Akuchi’ xeb’e wi ri ti achin rik’in ruk’ajol?
3. ¿Achike tz’ikïn xb’ixan pe pa b’ey?
4. ¿Achike chiköp xok ri itzel nimaläj achin?
5. ¿Achike xto’o kichin ri achin rik’in ruk’ajol?
4. Nutzalq’omij k’utunïk ri jalajoj rutzalq’omixik, akuchi’ k’o wi oxi’ taq tzij, k’a ri’ k’o chi nacha’ chukojol ri pa qitzij rutzalq’omixik ri k’utunïk. (nab’ey palb’äl)
Responde preguntas de selección múltiple con 3 distractores. (Nivel I)
Samaj richin ri tijoxel
Tab’ana’ jun utzil tajuch’u’ ri ti tzij ri nuk’ül ri’ rik’in ri rutzalq’omixik ri k’utunïk. Takanoj chupam ri jun ka’i’ taq tzij k’o chuxe’ ri k’utunïk.
1. ¿Achoj rik’in xb’e wi ri ti achi pa rusamaj?
Ruk’ajol
Runimal
Ruchaq’
Rute’
2. ¿Achike tz’ikïn xb’ixan pe pa b’ey, chi kiwäch ri achi rik’in ruk’ajol?
Ch’ik
K’üch
Oyöl jäb’
Tukur
3. ¿Akuchi’ xeb’e wi ri achin rik’in ti ruk’ajol?
Pa b’ey
Pa juyu’
Pa rusamaj
Pa k’ayib’äl
4. ¿Achike xto’o richin ri ti achin rik’in ruk’ajol pa kisamaj?
Jun tz’i’
Jun siyan
Ja ri jäb’
Ja ri kaq’iq’
Ja ri sutz’
Ri umül
K´o jun b’ey jun ti umül xub’ij chi re ri tute’:
_rïn nwajo’ yinel richin yinetz’an pa taq q’ayïs_ ri rute’ xub’ij chi re:
_Mani ruma e k’o itzel taq chikopi’ pa taq q’ayïs. K’o jun q’ij man xutz’ët ta ri rute’ ri alaj umül xel el, xkik’ül k’a ki’ rik’in ri utiw, ri utiw kan jeb’ël ok xutz’ët ri ti umül. Ri utiw xroqotaj k’a ri ti alaj umül, janila k’a xe’anin xkos ri utiw, ri ti umül xjote’ chi ruq’a’ jun che’.
-Mani yinatïj k’a_ ncha’ ri umül chi ri utiw.
_Ninsipaj jub’a’ aq’utun_
_Ütz k’a_ xcha’ ri utiw ruma ninum,
_We xkinaq’öl yatintïj_ xcha’ ri utiw chi re ri umül,
_Tajaqa’ ri achi’_ xcha’ pe ri ti umül chi re ri utiw, ri ti umül xuchäp jun räx päk xutorij pe pa ruchi’ ri utiw, ri päk xq’ate’ k’a pa taq rey ri utiw, ri umül aninäq xqa pe xb’e pa rochoch, xuköl k’a ri’ ri ti umül, man xtij ta k’a ruma ri utiw.
Xtz’ib’an: Tijonel Tulio Anibal Cutzal Alonzo
Aj Chi Masat, B’alam Ya’.
Antología Kaqchikel CLK-ALMG
5. Nutzalq’omij k’utunïk ri k’o kaji’ o wo’o’ taq tzij richin nucha’ ri ütz rutzalq’omixik. (richin ri ruka’n, rox rupalib’äl).
Responde preguntas de selección múltiple con 4 y 5 distractores. (Niveles II y III)
Samaj richin tijoxel
Tab’ana’ utzil tajuch’u’ ri ti tzij ri nutzalq’omij ri k’utunïk. Takanoj chupam ri jun ka’i’ oxi’ taq tzij k’o chi rij ri k’utunïk ri rutzalq’omixik.
1. Janipe’ taq chikopi’ yetzijon chupam ri ti lema’.
Ka’i’
Oxi’
Kaji’
Owo’o
Waqxaqi’.
2. ¿Akuchi’ nrajo’ nb’e wi ri ti umü?l
Pa b’ey
Pa k’ayib’äl
Pa juyu’
Pa q’ayïs
3. ¿Achike’ xub’än ri utiw toq xrïl ri umül?
Xanimäj
Xroqotaj
Xoq’
Xwa’
Xloq’on
4. ¿Achike xuk’äq ri umül pa ruchi’ ri utiw?
Jun si’
Jun ab’äj
Jun wäy
Jun päk
Jun tura’s
5. ¿Achike xub’ij ri utiw chi re ri umül?
Yatintïj
Yatinq’etej
Yatinqüm
Yatinsa’
Yatinchäp
6. Nutzalq’omij, yerusöl k’utunïk ri nk’atzinej jun b’ab’ richin nsol.
Responde preguntas que requieren más de una oración.
7. Tikirel nutz’ët ri rub’anikil ri rub’eyal ntz’etetäj ri b’anonel richin jun na’oj chupam jun lema’.
Establece características del o la personaje principal de un relato.
8. Tikirel nutz’ët ri rub’anikil ri rub’eyal ntz’etetäj ri ruka’n b’anonel richin jun na’oj chupam jun lema’.
Establece características de los personajes secundarios.
9. Tikirel nutz’ët achike nk’ulwachitäj chi ramaj, chi ramaj chupam jun tzijonem.
Establece secuencias espaciales.
10. tikirel nutz’ët achike ramaj nk’ulwachitäj ri na’oj chupam jun tzijonem.
Establece secuencias temporales.
11. Ntikïr nrelesaj jujun taq na’oj richin ri nutz’aqatisaj jun chik na’oj chupam jun tzijonem.
Realiza inferencias.
12. Ntikïr nuya’ runa’oj pa ruwi’ jun peraj tzijonem, richin nutz’ët achike xk’ulwachitäj chupam.
Establece conclusiones.
Ri k’üch chuqa’ ri achin
Ojer kan pa jun ch’utin tinamït rub’ini’an Tzuy, k’äs jun achin rub’ini’an ma Max, rija’ tikonel. Ri rusamaj k’o pa ka’i’ k’am ulew chi re rochoch. Jun q’ij ti ma Max xuna’ kosïk ruma yalan nsamäj. Xub’ij: _ manaq chik man yitikïr ta chik_ xub’ij. Ke ri’ ruma ruyon ma Max man k’o ta achike ntob’en richin.
Rija’ xtzu’un chi kaj; k’o nixik’an. Ma Max xrelesaj rupawi’ xuya’ ruq’a’ nik’aj ruwäch xub’ij: _re’ jun k’üch, xquqa’.
Pa’äl pa ruwi’ jun ab’äj chuqa’ xb’e apo chuwäch ma Max. Xuk’utuj: _Tawak’axaj rat ¿achike
nab’än wawe’_?
Ri k’üch xa ri achi’el xub’ij: _jus jus (yipe awik’in richin chi rat nab’än rïn, rïn ninb’än rat). Xe ri’.
Ma Maxo xrak’axaj chi k’o petenäq chi jun trato, ma Maxo xuxib’ij ri’. _Re k’üch ¿achike xub’ij?
_yipe awik’in richin chi rat nab’än wawe’ ri k’uch. Ri nab’än rat yatuxlan_ xub’ij. Ma Max xub’ij:
_ütz k’a ¿achike ninb’än rïn? Ri k’uch xub’ij chi re:
_Taya’ oxi’ sur k’a ri’ xtatz’et.
Toq ma Max xuna’ rub’anon chik k’üch. Wakami, xub’ij, k’o chi rïn nwilij wi’_ xuch’öb’. Man k’ayew ta. Xb’e ruyon chuqa’ xik’anel man jun achike xrïl ta, xik’o ri ramaj nik’äm.
Ri k’üch ma Max xtzolin pe xub’ij chi re ri k’üch achin _chi man jun ütz ta chuqa’ ri achin k’üch xub’ij ütz k’a. Ütz nab’än jun b’ey chik achin, chuqa’ awetam chik achike nab’än, xub’ij tuya’ oxi’ sur. Rija’ xub’än. Jun b’ey chik ma Max. Wakami ma Max xub’ij jantape’ k’o chi yasamäj toq man jun chik xkatikïr nab’än jun chik samaj.
Edgar Oswaldo Armira Jacobo
16 años
4to. Mag. E.N.B.I. Nim Naoj
Barrio el Güite, San Martín Jilotepeque
Chimaltenango
Poesía y cuentos infantiles.
Formando el semillero de
Escritoras y escritores mayas
Tijoxel:
• Tatzijoj chi qe qonojel achike xub’än ri achin rik’in ri k’üch. Tatz’ib’aj jun ka’i’ oxi’ cholaj chi rij ri nanataj.
• Achoj chi rij nch’o wi ri ti tzijonem.
• Achoj rik’in xch’o wi ri ti achin, richin xok el k’üch.
• Achike xub’än ri ti achin k’üch toq xok el k’üch.
• Achike ramaj nab’ij rat chi xapon ri k’üch rik’in ri ti achin.
• Achike ruma xrajo’ xok el k’üch ri ti achin.
• La ütz xub’än ri achin xok el k’üch o manaq.
13. Nq’ax chuwäch, nrak’axaj ri nb’ix chi re k’a ri’ tikirel nuchäp nub’än rub’eyal ri nusik’ij
Comprende y sigue instrucciones escritas.
Na’oj richin ri tijonel
Wakami, k’o chi nqab’än jun etz’anem
Ri k’atzinel: janipe’ ak’wala’ e k’o kechuqa’ ri’ ruxaq wuj k’o chi k’o qik’in. Jun waqtzal.
Chupam re etz’anem re’ ke re’ xtiqab’än:
Nab’ey: ri tijonel rik’in ri ak’wala’ k’o chi nkitz’ib’aj jujun taq taqo’n, chuwäch jun ruxäq wuj chi kijujunal. K’amb’äl tzij: katajilan k’a wo’o’. Taq’ejela’ jun awachib’il richin nimaq’a’.
Ri etz’anem:
Nab’ey: yeqab’än ka’i’, oxi’ o kaji’ molaj.
Ruka’n: K’o chi yekijupub’a’ ri taq ruxaq wuj pan ulew, richin man jun nkitz’ët ta achike nub’ij chuwäch. Tikirel nkib’än jun ti b’ey rik’in ronojel ri ruxaq taq wuj. We k’’o jun o ka’i’ molaj ke chuqa’ ri’ jun o ka’i’ taq b’ey k’o chi nb’an rik’in ri ruxaq wuj.
Rox:
Rukaj: Tiqakanoj jun k’amöl b’ey chupam chi kijujunal molaj. Ja rija’ ri k’o chi xtib’iyin chupam ri taq b’ey qab’anon rik’in ri ruxaq wuj.
Rukaj: Jujun k’amöl taq b’ey, k’o chi yek’oje’ pa rutikirib’al chi jujun taq b’ey, k’a ri’ chi kijujunal nkik’äq ri ti waqtzal. Ri ajilab’äl nel chuwäch ri waqtzal ja ri’ taq ruxaq wuj k’o chi yeb’iyin k’a ri’ nkitzu’ achike nub’ij chuwäch ri wuj akuchi’ xke’apon wi. K’o chi nkib’än ri taqonïk nub’ij chuwäch ri wuj. Nch’akon achike nab’ey xtapon pa ruk’isib’äl ri rub’ey.
14. K’atzinel chi nub’än jun tanaj chik taq samaj ri akuchi’ nutz’ët, o nunük’ samaj.
15. Nrokisaj, nuto’ ri’ rik’in jalajoj chik wuj richin nutz’aqatisaj jun na’oj.
Utiliza de obras de consulta y otras obras de referencia.
16. Yerokisaj jalajoj chik samaj ye’el ronojel q’ij, wuqq’ij, pan ik’ o jujun chik, achi’el ta ri rutzijol nel chuwäch wuj ronojel q’ij, chuqa’ ke ri’ ri jalajoj chik taq wuj k’ïy na’oj ye’el chuwäch.
Utiliza publicaciones periódicas: periódico, semanario, boletín, revista, revistas especializadas.
Rokisaxik richin ri wujib’äl
El uso de la Biblioteca
Ri rokisaxik ri wujib’äl. Pa taq wujib’äl k’ïy na’oj k’atzinel chi nqab’än, kik’in ri ak’wala’. Pa wujib’äl nqakanoj wi jalajoj wuj, ri tikirel nk’atzin chi qe richin nqab’än jun qasamaj, o nqato’ qi’ richin nqakanoj jun na’oj pa ruwi’ jun samaj, jun na’oj. K’o chi nqetamaj nqakanoj ri wuj. K’o chi nqetamaj chuqa’ chi ri wuj pa jun wujib’äl ninuk’ rik’in kib’i’ ri tz’ib’anela’ kichin ri wuj o rik’in kib’i’ ri wuj.
We ri wujib’äl k’o quk’in k’o wuj pa qach’ab’äl
chupam, jik k’o chi xtiqetamaj nab’ey ri choltz’ib’
pa qach’ab’äl ruma rik’in re’ tikirel nqïl ri na’oj y
man k’ayew ta nub’än chi qawäch.
Toq awetaman chik nawokisaj ri wujib’äl,
awetaman chik nakanoj ri wuj nk’atzin chawe.
Awetaman chik akuchi’ nawïl wi jun wuj pa jun wujib’äl
Ke wi ri’ xtab’än, k’atzinel chi nab’än re jalajoj na’oj re’: nab’ey k’o chi ch’ajch’öj aq’a’, richin ma na tz’ilub’isaj ta kän. K’atzinel chuqa’ chi nqachajij ri wuj nqokisaj richin man nqaretz ta kan, ruma k’o chik ch’aqa’ chik qach’alal xtik’atzin chuqa’ chi ke chwa’q kab’ij. Ja toq nasik’ij jun wuj, nunimirisaj ana’oj pa ruwi’ jutanaj chik k’ak’a’ ato’ik richin ri nuk’ulem asamaj.
17. Rusik'ixik richin peraj taq tzij, ko'öl taq tzijonem, pixab', na'on taq na'oj, k'amb'äl tzij, kik'aslemal winaqi'.
Lectura de párrafos, relato corto, consejos, resúmenes, leyenda, biografía.
18. Rusik'ixik richin wuj xa xe rik'in qawäch, chuqa' eqal kichin ri pach'um taq tzij, chuqa' ke ri' richin taq b'ix.
Lectura oral y silenciosa de poemas y cantos.
Ri ka’i’ alab’oni’
(q’oloj)
E k’o ka’i’ maya’ alab’oni’ xeb’epalaqin Armita, xe’apon Armita xkitz’ët apo k’ai’ kaxlan ixtani’, ri jun ala’ xub’ij chi re ri jun chik:
_Wakami man kach’o pe chwe pa qach’ab’äl, xa xe pa kaxlan katch’o pe, richin ke ri’ ri q’opoji’ man nkinab’ej ta pe chi röj oj maya’ winaqi’.
_Ütz k’a _ xcha’ ri jun chik ala’. Xapon ri jun ch’ich’, xejote’ el ri xtani’ chuqa’ ri ka’i’ alab’oni’, xpe ri jun ala’ xupalib’ej raqän rachib’il, ri jun chik xub’ij:
_¡Voz kwent con mi waqän!
Xtz’ib’an: tijonel Miram Pixtun Monroy
Aj San José Nacahuil
Antología Kaqchikel CLK-ALMG
Ri te’ej
Loq’oläj te’ej,
Ninmatyoxij chawe
Xaya’ nuk’aslem,
Chuqa’ ruma yinachajij
Ronojel q’ij.
Ri awäch kan achi’el
Ri ch’umil nch’inch’an,
At ruch’ich’al ri kaj,
At rusaqil ri nub’ey.
Ruma ri’ yatinloq’oq’ej,
Rik’in ronojel ri wanima,
Rik’in nimaläj kikotemal.
Rat nute’,
At achi’el ri ik’
Niwachin chi kaj,
Yatwär chi rukojol
Ri sutz’ richin yatuxlan.
Xtz’ib’an: Tijonel Celia Mauricia Morales Sacuj
Aj San Andrés Semetabaj
Antología Kaqchikel CLK-ALMG
Jun tukür chi kikojöl palamax
Tijonel Xtz’ib’an: Miriam Pixtun Monroy
Aj San José Nacahuil, Guatemala
Antología Kaqchikel CLK-ALMG
Ri tukür retaman chi chupam kochoch ri palamax yalan jeb’ël ok, ri tukür xraq’omaj rij rik’in säq rub’onil richin k’a ke ri’ man nq’alajin ta chi tukür. Ke ri’ ri tukür xb’e pa kochoch ri palamax.
Jun q’ij xumestaj rachib’äl xb’ech’o pe achi’el tukür, ke ri’ ri palamax xkinab’ej chi man palamax ta, xkelesaj pe pa ri kochoch, xkich’äy. Ke ri’, ri tukür xtzolin kik’in rachib’il, man xketamaj ta ruwäch ruma ri rachib’äl jun wi, man xkajo’ ta nk’oje’ kik’in.
Wakami ri tukür manaq rochoch chuqa’ majun najowan richin.
Ruma k’a ri’ man jub’ey tarayij jun chik ab’anikil.
Rajawal juyu’
Tijonel xtz’ib’an: Clara Alicia Ajcalón Ajcalón
Aj San Lucas Tolimán
Antología Kaqchikel CLK-ALMG
K’o jun q’ij e k’o ka’i’ achi’a’, jun ma Pe’y rub’i’, ri jun chik ma Lu’ rub’i’, re achi’a’ re’ kanöy chikopi’ pa taq q’ayïs.
Jun tokaq’a’ xkichäp b’iyajinem, chi e ka’i’ kik’wan taq kisamajib’äl; k’a te’ xkitz’ët jun ti wuch’ xuramij kib’ey, rije’ xkichojmij ki’ richin nkikamisaj, pa jun ti ramaj xekowin na chi rij ri ti wuch’. Ri ti chiköp xtzaq pan ulew, k’a te’ xkak’axaj jun ch’ab’äl nch’o pe chi ke: _ay, ay, xitz’ila’ ri nutz’i’_ ncha’ ri jun achi chi ke, _wakami kixb’iyin chi iwochoch, we mani yixinjüb’ el chi che’, we mani nq’axaj ri nukej chi wij. Ri achi’a’ xkichäp el anin, xetzeqelib’ëx k’a el rik’in ri kej. Toq xe’apon chi kochoch yeseweloj ruma kosïk, chuqa’ kixib’in ki’.
Re tzijonem re’ nuk’üt chi qawäch chi konojel ri chikopi’ k’o kajawal, ke k’a chuqa’ ri’ k’o kajawal ri juyu’.