Lección 3 - El ciclo del agua

De CNB
Ir a la navegación Ir a la búsqueda
Busca en cnbGuatemala con Google

Español | K'iche' | Mam

Q’ij 1 Ktzijob’ex le k’ulmatajem pa ri wachib’al (Tzijonem)[editar | editar código]

Tiempo Verde.png
30 minutos
Herramientas Verde.png
El cartel, un vaso con agua.

Uwokik[editar | editar código]

  • Todavía no muestre el cartel. Tape con un pedazo de papel las palabras allí escritas (evaporación, condensación y precipitación).
  • Diga a sus estudiantes: Chna’taj chi wech che we tijonik ri’ xuquje’ pa nik’aj chik are ksuk’umax le usak’ajil tzijonem kuk’ nik’aj winaq chik... ¡Pa ri qak’aslemal nim upatan tzijonem kqakojo are chi’ kujtzijonik!

Pa ri tijonik[editar | editar código]

  • Muestre a los estudiantes un vaso con agua.
  • Diga sus estudiantes: Chitzalij uwach le k’otow chi’aj: ¿Jawi kpe wi le qaja’? ¿xuquje’ nab’e?, ¿Su uwokik rib’ le utz’ujal jab’ kub’ano?
  • Diga: We man iweta’m, utz la’ ruk’ we k’utunik ri’ kiweta’maj.
  • Muestre a los estudiantes el cartel (con las palabras tapadas) y diga: Chi wila’ le perno’jwuj xuquje’ chitzalij uwach ri k’otow chi’aj. We kel loq sib’alaj ja’ pa taq le cho, pa le nimja’, ke’eqaj pa le palow, ¿Jas kub’an le ja’ rech ktzalajik pa taq le k’iche’laj chech unojisaxik le nimja’ xuquje’ le cho?
  • Quite el papel para descubrir la primera palabra (evaporación). Luego, diga: ¿Su kk’ulmataj waral?
  • Deles 1 minuto para pensar. Luego, diga: Are kimaj ruk’ le ch’aqap chomanik: Pa le wachib’al kinwilo... Deje que 6 o 7 estudiantes contesten.
  • Diga (muestre el vaso): Le usib’al le k’atan ja’ kuk’utwachij le usutz’al. Le tzij usib’al kriqitaj pa le tzij usutz’al. Le sutz’al are k’ut le chemel ja’ pacha le kriqtaj pa le k’olib’al. (muestre el vaso) kujal sib’ are chi kqapoq’owisaj.
  • Quite el papel para descubrir la segunda palabra (condensación). Luego, diga: ¿Su kk’ulmataj waral?
  • Deles 1 minuto para pensar. Luego, diga: Are kimaj ruk’ le ch’aqap chomanik: Pa le wachib’al kinwilo... Deje que 6 o 7 estudiantes contesten.
  • Diga: Le nimaq taq uja’al kya’tajik are chi’ kuk’ex rib’ le usib’al le loq’alaj ja’. We ri’ kk’ulmatajik are chi le usib’al ja’ kjorob’ pa le kaq’iq’. Pa ri loq’alaj kaj, le nimaq taq uja’al rech usib’al ja’ kumulij le sutz’, pacha’ le kiwil pa le wachib’al.
  • Quite el papel para descubrir la tercera palabra (precipitación). Luego, diga: ¿Su kk’ulmataj waral?
  • Deles 1 minuto para pensar. Luego, diga: Are kimaj ruk’ le ch’aqap chomanik: Pa le wachib’al kinwilo... Deje que 6 o 7 estudiantes contesten.
  • Diga: Ri loq’alaj ja’ ktzaq uloq chi uwach ulew are chi’ le tz’uj kujal nima’q taq sutz’. ¿Xuquje’ are taq kqaj le saqb’ach? Rumal chi le uk’atanal le ja’ kjorob’ik xuquje’ le sutz’ uwokom rib’ ruk’ le tew rachi’ le tz’uj ja’.

Upajik eta’manik[editar | editar código]

Durante la clase, observe qué estudiantes participan en toda la clase y quiénes no lo hacen. Escuche si usan enunciados completos y si emplean bien los tiempos verbales. Motive la participación de todos; cuide que participen tanto los niños como las niñas.

Q’ij 2 Utzijobexik le jalwachinem (Tatb’exik, tzijonem xuquje’ b’anik)[editar | editar código]

Tiempo Verde.png
30 minutos

Pa ri tijonik[editar | editar código]

Tzijob'al
Letras k'iche'.png

Ja’ Agua
Palow Mar
Saqb’ach Hielo
Sutz’ Nube
Tz’uj Gota
Usib’al Vapor

  • Dígales: Kqab’an le tzij kub’ij usib’al, uja’al xuquje’ utzaqik uloq ja’. Kinb’an iwuk’. Kqamaj b’ik: usib’al, (se mueven los dedos para arriba); uja’al (los dedos se conectan para formar una nube); utzaqik uloq ja’ (los dedos se mueven de arriba para abajo, como la lluvia); k’ate k’uri’ le ja’ kuwok jun nim ja’ (las dos manos juntas dando vueltas hasta llegar al piso)
  • Forme a los estudiantes en parejas y dígales: Chanim ix kitzijob’ej le ujalwachinem le ja’, pa ucholajil, kikoj le taq tzij usib’al, uja’al xuquje’ utzaqik uloq ja’. Chikojo le tzij rech kib’ij le ucholajil, k’amb’al no’j: nab’e, k’ate k’uri’, chi uk’isb’alil.
  • Usted puede modelar, para eso, diga: Chanim kinb’an ri in xuquje’ ix utz kikoj chech k’amb’al no’j. Nab’e, le ja’ k’o pa le palow, xuquje’ pa taq le cho, kpaqi chikaj rumal le usib’al. K’ate k’uri’ kjalwachin chech uja’al. Are wa’ ri kya’tajik are chi’ le usib’al kujal sutz’. Are taq le sutz’ kumulij rib’ kujal tz’uj. Are wa’ ri kb’ix chech ktzaq uloq ja’.

Upajik eta’manik[editar | editar código]

Durante la clase, observe las habilidades de los estudiantes para describir el proceso que escucharon, con vocabulario y enunciados nuevos. Observe si usan las palabras de transición pedidas (primero, entonces...). Si tienen dificultades, tome unos minutos para mostrar y explicar cómo deben hacerlo.

Q’ij 3 B’ix (Tzijob’al xuquje’ uya’ik kiq’ij)[editar | editar código]

Tiempo Verde.png
30 minutos
Herramientas Verde.png
Una canción (puede ser la incluida en esta clase. También puede incluirle cambios).

Pa ri tijonik[editar | editar código]

  • Dígales a los estudiantes: Kqab’ixoj jun b’ix. Kinb’ixoj jun q’e’t, ix kitzalij uwach. Kib’ano ri kub’ij ri b’ix. Kqamaj b’ik.
  • Pregunte a los estudiantes: ¿Su ri le usib’al? ¿Su kel wi le tzij: xk’extaj uwach?, ¿Jas uwokik le jab’?

Upajik eta’manik[editar | editar código]

Durante la clase, observe a los estudiantes que no están participando. Motive la participación de niños y niñas. Si es necesario, introduzca y modele gestos para algunas partes de la canción.

Q’ij 4 B’ix (Tzijob’al xuquje’ uya’ik kiq’ij)[editar | editar código]

Tiempo Verde.png
30 minutos
Herramientas Verde.png
La misma canción del día 3.

Pa ri tijonik[editar | editar código]

  • Diga a sus estudiantes: Kqakamulij ub’ixoxik ri b’ix rech ri nab’e tijonik. Kinb’ixoj nab’e k’ate k’uri’ kib’ixoj ix xaq itukel. Kib’an ri kub’ij ri b’ix. Kqamaj b’ik.
Canción Gestos
In nutz’ujal ja’ Hacer una forma de gotas con las manos.
in k’o pa le nucho Hacer un círculo con las dos manos
le q’ij xinumiq’isaj Agitar la mano soplándose la cara, como para darse aire por tanto calor, y mantener los ojos cerrados.
xinujalk’atij pa usib’al Juntar los dedos, en forma de gota, abrirlos y moverlos hacia arriba.
xuquje’ xqawok jun sutz’ Formarse en círculos y óvalos.
are chi’ xujjorob’ik Abrazarse a sí mismo y estremecerse
xintzaq uloq pa le sutz’ pacha in jab’ Hacer gotas con las manos, que caen desde lo alto
xinopan chi utzal le k’iche’laj Levantar un brazo, como dibujando una montaña (a un ángulo aproximado de 45 grados). Hacer caer la mano del otro brazo sobre la montaña imaginaria, haciéndola descender como si fuera cayendo.
jun nimja’ xinuk’am b’i pa le nucho. Menear la mano, bajándola como en un río.

A la par de cada línea de la canción se incluyen sugerencias de gestos para cada una. Si no quiere usar esta canción, puede elegir otra y cambiarle las palabras.

  • Diga: Chanim chitzalij uwach ri k’otow chi’aj. ¿Su ri’ le usutz’al? ¿Su ri’ le uja’al? ¿Su ri’ le ktzaq uloq ri ja’? Le b’ix kutzalej uwach.

Upajik eta’manik[editar | editar código]

Durante la clase, observe a los estudiantes que no están participando. Motive la participación de niños y niñas. Si es necesario, introduzca y modele gestos para algunas partes de la canción.

Q’ij 5[editar | editar código]

Chak 1. Chi jumul kqaya’ ri uchuq’ab’ xuquje’ utz ub’ixik (Tatb’exik xuquje’ tzijonem)[editar | editar código]

Tiempo Verde.png
30 minutos
Herramientas Verde.png
Papelógrafo o pizarrón, yeso o marcadores

Pa ri tijonik[editar | editar código]

  • Diga: Chitzalij uwach we k’otow chi’aj ¿Jas ktob’an le loq’alaj jab’ chech qak’aslemal? ¿Jas k’axk’olil kuya le loq’alaj jab’? Escriba y/o dibuje las ideas en el pizarrón. También, pueden dramatizar las respuestas.
  • Diga a los estudiantes: Chi b’ana’ keb’ q’e’t; Le k’o pa wikiq’ab’ kub’i’aj “A” le k’o chi moxq’ab’ kub’i’aj “B”. Chi jujunal kixkanaj chi uwach jun iwachi’l. We man kixtz’aqatik kink’oji’ iwuk’.
  • Cuando ya estén formadas las filas, diga: Kinya oxmul rilik chi wech rech ktzalij uwach ri k’otow chi’aj. Ronojel mul kk’extaj le iwachi’l. Pa le nab’e mul kiwil le chomanik tz’ib’atal pa le tz’alam tz’ib’ab’al, pa le nik’aj chik, kuya taj kiwilo. (Cuando llegue a la tercera parte, cubra el pizarrón o papelógrafo). Pa le ukab’ xuquje’ le urox mul are kikoj le no’jib’al xuquje’ le tzij xkikoj le iwachi’l, chitzaqatisaj ruk’ nik’aj tzij xuquje’ no’jib’al.
  • Diga: Le tijoxelab’ rech le q’e’t “A” kkitzalij le k’otow chi’aj. ¿Jas ktob’an le loq’alaj jab’ chech qak’aslemal? ¿Jas k’axk’olil kuya le

loq’alaj jab’? Le ajtijoxelab’ rech le q’e’t “B” kkitatb’ej le kachi’l. Luego, los de la fila B responden y los de la fila A, escuchan.

  • Después de un minuto, más o menos, diga: Le tijoxelab’ rech le q’e’t “A” kixq’ax pa jun k’olib’al, rech kk’extaj le ik’ulaj. Le k’isb’al tijoxel rech le q’e’t kaq’ax loq pa nab’e k’olib’al rech le q’e’t. Chanim chitzalij uwach le k’otow chi’aj kub’an le iwachi’l. ¿Jas ktob’an le loq’alaj jab’ chech qak’aslemal? ¿Jas k’axk’olil kuya le loq’alaj jab’? Chna’taj chi wech jumul knimarisaj le no’jib’al are chi kixch’awik kikoj k’i taq tzij. Luego, los de la fila A responden.
  • Después de un minuto, más o menos, diga: Chqab’ana’ oxmul uk’exik k’ulaj. Le tijoxelab’ rech le q’e’t “A” kixq’ax pa jun k’olib’al. Chanim chitzalij uwach ri k’otow chi’aj. ¿Jas ktob’an le loq’alaj jab’ chech qak’aslemal? ¿Jas k’axk’olil kuya le loq’alaj jab’? Chna’taj chi wech le tzalim tzij nim chi uwach le xq’ax kanoq. Esta vez empiezan los de la fila A.
  • Seleccione a los niños o niñas que normalmente no participan y diga: Chanim e jujun chi wech kkitzijoj ri kino’jib’al. Recuerde que muchos se sienten más seguros después de haber hablado tres veces con otros.

Upajik eta’manik[editar | editar código]

Durante la clase, manténgase cerca de un estudiante para observar cómo cambia sus ideas con cada pareja. Conforme avanza, felicítelo por sus ideas y por su forma de expresarse.

Chak 2. Ajchapal ch’awem (Ch’awonem)[editar | editar código]

Tiempo Verde.png
10 minutos

Pa ri tijonik[editar | editar código]

  • Identifique los sonidos con que los estudiantes tienen problemas; por ejemplo, puede ser el sonido /s/, como en usutz’al.
  • Diga a los estudiantes: Chanim ix ajchapal uch’ab’al wachib’al pa taq le tijob’al xuquje’ chi uwach ulew. chqila le wachib’al, chib’ij uloq le tzij ruk’a’m le tz’ib’ /s/: usutz’al, saq, saqb’och, sutz’, saq’ij, jas.
  • Diga: Chi woko’ iwib’ pa k’ulaj xuquje’ chi chomaj nik’aj taq tzij chik, kech le sutaq kiwil pa le tijonik, wene pa ik’aslemal kuk’a’m le uch’ab’al tz’ib’ /s/ k’amb’al no’j: Sak’, saqb’och ja’, saq’ul, setesik, sutz’, saq’ij.
  • Diga: Chanim chitzijoj le ino’jib’al, chib’ana’ xuquje’ chitz’ib’aj jun cholaj tzij. Enséñeles el sonido de las letras: s, j, p.

Upajik eta’manik[editar | editar código]

Durante la clase, observe si los estudiantes están participando y produciendo sonidos. Retroalimente cuando sea necesario.