Lección 20 - El extraterrestre

De CNB
Ir a la navegación Ir a la búsqueda
Busca en cnbGuatemala con Google

Español | K'iche' | Mam

Q’ij 1 Kyxe’l tq’ama’n ti’ kyb’ajel (Yolil, b’il ex yeky’il tqanil)[editar | editar código]

Tiempo Azul.png
30 minutos
Herramientas Azul.png
Una flor, un árbol cercano a la clase. Si es posible, fotos de las partes planas del planeta Marte

B’inchb’il[editar | editar código]

  • Todavía no muestre el cartel. Tape con un pedazo de papel cada uno de los cuatro dibujos.
  • Diga a sus estudiantes: Na’ntza kye ajxnaq’tzanjtz ex toj juntl nqo knon tze’n tun qyolin toj tumel tky’iqe tx’qantl xjal… ¡Aju’ nqoyolin toj tumel, nimxix toklen toj qchwinqlal!

Aj tqe xnaq’tzb’il[editar | editar código]

  • Muestre la flor. Luego, diga: Kyka’yinxe jun b’ech lu, kyka’yinxe jun tze, atitzunlo b’ech ex tze kyoj txqantl tuk’a tx’otx’? chiky’b’antza ch’i’n (si hay alguno cerca del aula).
  • Diga: Kakab’ kyb’ete ex kytzaq’wentza, kyajb’ile tu’n kynajane toj juntl tuk’a tx’otx’?
  • Muéstreles el primero de los cuatro dibujos del cartel y diga: Kyka’yinxe jun tilb’ilal ex kytzaq’wentza: Ti’tzan ntzaj kyka’yine ti’j tilb’ilal lu?
  • Deles 1 minuto para pensar. Luego, diga: Kytzyunxe tu’n tuyol: toj tilb’ilal nxi nka’yine... Deje que 6 o 7 estudiantes contesten.
  • Diga: Kyka’yinxe tilb’ilal, ntzaj tyek’u’n ttzajlen qe b’ib’etz kjawel nu’jine kyeye. “Aju Chep intoq b’isun, tkyaqil q’ij intoq xi tka’yin aqe’x ẍkanul, b’ech ex qe’ tze. Tkyaqil q’ij aju’ tyaya intoq jaw tu’jin b’ib’etz; naqtzun aju’, atitoq jun twitziky’: tajtoq tu’n t-xi’ toj juntl tuk’a tx’otx’.”
  • Destape el segundo dibujo y diga a los estudiantes: Kakab’ kyb’ete ex kytzaq’wentza: ti’tzan in b’aj toj tilb’ilal lu? Ti’tzunlo ok b’ajel toj b’ib’etz? Deje que los estudiantes conversen.
  • Después de tres minutos, diga: Aju tilb’ilal lu ntzaj tyek’un tz’aqsb’il la’j. Kjawel nu’jine kyeye: “ati jun maj b’aj jun tu’mel nya junx txilen: pon jun ti’jxi twitz tx’otx’ aju tb’i Zed. Zed kyaq ti’j ex atitoq jun twitz nimin/matij twitz juntl witzb’aj. Aju Chep xi tqani’n teju Zed tu’n t-xi q’i’n toj juntl tuk’a tx’otx’ extzun b’a’n chitzun, naqtzun aju’ tnejil tajtoq tu’n tkub’ tka’yin ti’chaq/ti’xti twitz tx’otx’. Atzun Zed kub’ tka’yi’n ti’jile ex xi tq’o’n xjel: ti’tzan junjun ti’chaq/ti’xti’ q’an chi ka’yin? b’ech qe’, xi ttzaq’we’n Chep. Miẍti’qe toj weye tuk’a tx’otx’, tzaj tq’ama’n Zed”.
  • Destape el tercer dibujo y diga a los estudiantes: Kytzaq’wentza: ti’tzan nb’aj toj tilb’ilal? Ti’tzan ok b’ajel toj b’ib’etz? Deje que los estudiantes conversen.
  • Después de tres minutos, diga: Aju tilb’ilal ntzaj tyek’un tz’aqsb’il b’ib’etz ok jawel nu’jine kyeye. “Aju Zed tzaj tq’o’n junmajtl xjel: ti’qetzun ti’chaq cha’xqe ex nimin/matij kywe’? Qe’ tze… miẍti’tzun toj teya tuk’a tx’otx’?, xi t-xjelu’n Chep. Mi’n miẍti’ jun k’ul, chitzan Zed. Extzun, tkyaqil kyaq ka’yin. Ti’qetzun ti’chaq nimin/matij ẍkak chi ka’yin?, xi’ t-xjelu’n Zed atzun Chep xi tmojtza’n: ẍkanulqe’. Nchi ok nka’yine tkyaqil q’ij. Atzunju Zed tzaj tla’jin te Chep qa toj te tuk’a tx’otx’ miẍti’qe ẍkanul ex miẍtiqe witz. Aya tb’anilxi’x ttena qu’n ati teya tb’ech, ttze ex ẍkanul. Yajxi, xi t-xjelu’n: Ma b’enta tu’n txi’ya toj weye tuk’a tx’otx’?”
  • Destape el cuarto dibujo y diga a los estudiantes: Kytzaq’wentza: ti’tzan nb’aj toj tilb’ilal? Se’n ok ela b’aj ttxa’n b’ib’etz? Deje que los estudiantes conversen.
  • Después de tres minutos, diga: Aju tilb’ilal ntzaj tla’jin aj tel b’aj b’ib’etz ok jawel nu’jine kyeye. “Atzun Chep jaw ximan ex kub’ t-xima’n tu’n mi’n txi’. Yajxi’, jaw ti’n jun b’choj b’ech ex xi’ toyi’n te tyaya. Kub’ qe b’il jun la’j in jaw tu’jin tyaya. Axtzun kmoju, nlob’titoq kyi’j b’ech, tze ex qe ẍkanul. ¡Inxi’xtoq tzalaj!”
  • Corrija la pronunciación, cuando sea necesario.

Xjelb’itz ex kyujsab’il xnaq’tzb’il[editar | editar código]

Durante la clase, observe quiénes participan y quiénes no lo hacen. Observe las interacciones en parejas para conocer sus habilidades en la formación de enunciados completos y para pronunciar bien las palabras. Escuche si usan bien los tiempos verbales. Motive la participación de todos; cuide que participen tanto los niños como las niñas.

Q’ij 2 ex 3 Kyxe’l tq’man jun b’ib’etz (Nqob’in, yolil ex b’inchal)[editar | editar código]

Tiempo Azul.png
30 minutos

Aj tqe xnaq’tzb’il[editar | editar código]

K'loj yol
Letras mam.png

Kyaq Rojo
Kyaqche’w Marte
Leq’chiche’w Saturno
Ninch’ew Venus
Q’ij Sol/día
Tb’i Nombre

  • Diga: Kakab’ kyb’ete. Kyq’amantze jun la’j ktzajel anq’in kyi’j tilb’ilal twitz slew u’j. Tetzun lu, ok ajb’el junjun tilb’ilal nk’u’n tten. Ex ok ajb’el junjun yol tu’n tiky’x ti’j jun xim ti’j juntl, iktzan: tnejil, yajxi’, qu’mtzun, extzun. Ok xel nq’one’ jun yeky’b’il: tnejil aju Chep ma’toq sikyti tu’n tok tka’yi’n aqe’x ti’chaqju’ junjun q’ij. Tajtoq tu’n t-xi toj juntl tuk’a tx’otx’. Extzun pon jun ti’jxatx’otx’ aju tb’i Zed... yajxi, aju Chep xi tyek’un txqan ti’chaq/ti’xti’, iktzan qe’ tze ex b’ech ex qe witz, aqe’ lu miẍti’ toj tuk’a tx’otx’ te Zed. Ma b’aj...
  • Diga: Ja’lo, kab’e kyb’et ok tzajel kyla’jin la’j kywitz txqantl. Extzan kab’ kyb’et ok chi iltzeb’il ti’j nxi kyq’ama’n kyuky’il.
  • Solicite: Ja’lo, kakab’ kyb’ete, kynab’linkse ti’tzan o b’aj yajxi ti’j yeky’il toj tkyaji’n tilb’ilal. Jun yeky’b’il: noq junjun maj aju Zed ul anj twitz tx’otx’ ka’yil junmjatl Chep. Chep...

Xjelb’itz ex kyujsab’il xnaq’tzb’il[editar | editar código]

Durante la clase, observe las habilidades de los estudiantes para recordar el relato que escucharon y cómo aportan vocabulario y enunciados nuevos. Observe sus habilidades para continuar el cuento. Note si usan las palabras indicadas (tnejil, extzun...). Si tienen dificultades, tome unos minutos para mostrar y explicar cómo lo deben hacer.

Q’ij 3 Tq’ojq’ojal saqchab’il (Tq’ojq’jal)[editar | editar código]

Tiempo Azul.png
10 minutos

Aj tqe xnaq’tzb’il[editar | editar código]

  • Identifique uno o dos sonidos que puedan ser difíciles para los estudiantes. Por ejemplo, el sonido tx/, como txun, txin, txol; y el sonido /tx’/ como en tx’yol/xul, tx’emil, tx’otx’.
  • Diga a los estudiantes: Ok qo saqchal tu’n tkanet aqe’ yol tu’n /tx/ ex /tx’/ toj la’j. Ok okel jun chojb’il ti’j junjun tq’ojq’ojal /tx/ ex kab’, ti’j tq’ojq’ojal /tx’/.
  • Diga a los estudiantes: Aj tjaw tu’jina la’j, kyq’inktza kyq’ob’e’ tuky’il jun twi’ q’ob’aj aj txi nq’ama’ne jun yol tuky’il / tx/ ex kab’e twi’ q’ob’aj aj t-xi nq’ama’ne jun yol tuky’il /tx’/. Qa at jun ma jaw ti’n tq’ob’ ok qo ojlal ex qkyaqil ok xel qq’ama’n qa b’a’n tten. Aqine’ kwel ntz’ib’ine chojb’il toj tz’lantz’ib’.
  • Lea el cuento (tiene marcadas las palabras con r y rr para facilitar la tarea):
    Aju Chep intoq b’isun. Tkyaq’il q’ij nxi tka’yintoq aqe’xju ẍkanul, b’ech ex tze. Tkyaqil q’ij, aju tyaya in jaw tu’jin b’ib’etz; naqtzun aju’, attoq jun twitziky’: tajtoq tu’n t-xi’ toj juntl tuk’a tx’otx’. Zed ati jun maj b’aj jun tu’mel nya junx txilen: ul jun ti’jxa tx’otx’ aju tb’i Zed.
    Zed kyaq ti’j ex atitoq jun twitz nimin/matij twitz juntl witzb’aj. Aju Chep xi tqani’n teju Zed tu’n t-xi q’i’n toj juntl tuk’a tx’otx’ extzun b’a’n chitzun, naqtzun aju’ tnejil tajtoq tu’n tkub’ tka’yin ti’chaq/ti’xti twitz tx’otx’. Atzun Zed kub’ tka’yi’n ti’jile ex xi tq’o’n xjel: ti’tzan junjun ti’chaq/ti’xti’ q’an chi ka’yin? b’ech qe’, xi ttzaq’we’n Chep. Miẍti’qe toj weye tuk’a tx’otx’, tzaj tq’ama’n Zed”.
    “Aju Zed tzaj tq’o’n junjmajtl xjel: ti’qetzun ti’chaq cha’xqe ex nimin/matij kywe’? Qe’ tze… miẍti’tzun toj teya tuk’a tx’otx’?, xi t-xjelu’n Chep. Mi’n. miẍti’ jun k’ul, chitzan Zed. Extzun, tkyaqil kyaq ka’yin. Ti’qetzun ti’chaq nimin/matij ẍkak chi ka’yin?, xi’ t-xjelu’n Zed atzun Chep xi tmojtza’n: ẍkanulqe’. Nchi ok nka’yine tkyaqil q’ij. Atzunju Zed tzaj tla’jin te Chep qa toj te tuk’a tx’otx’ miẍti’qe ẍkanul ex miẍtiqe witz. Aya tb’anilxi’x ttena qu’n ati teya tb’ech, ttze ex ẍkanul. Yajxi, xi t-xjelu’n: ma b’enta tu’n txi’ya toj weye tuk’a tx’otx’?”
    Aju Chep kub’ t-xima’n ch’i’n ex b’ant ti’j tu’n mi’n t-xi’. Yajxi’ jaw tsk’o’n jun b’choj b’ech ex xi toyi’n teju tyaya. Kub’ qe b’il la’j jaw tu’jin te. Tex kmoj lu, intoq lob’ti kyi’j b’ech, qe’ tze ex qe’ ẍkanul. ¡inxi’xtoq tzalaj!”
  • Diga: Ja’lo qo xpich’un alkye qe yol xchi kanet toj la’j. (Lea las del pizarrón) ex qq’amanx junjuntl yol toj jaxnaq’tzb’il ex toj qchwinqlal, jun yeky’b’il, q’a’jtz’ib’. (Anótelas en el pizarrón).

Xjelb’itz ex kyujsab’il xnaq’tzb’il[editar | editar código]

Durante la clase, observe si los estudiantes están participando y produciendo sonidos. Retroalimente cuando sea necesario.

Q’ij 4 itz-iltzeb’ (Nqob’in, yolil ex b’inchal)[editar | editar código]

Tiempo Azul.png
20 minutos
Herramientas Azul.png
8 círculos de papel o cartulina con el nombre de un planeta y un círculo más grande con la palabra Sol (preferentemente de color amarillo). A continuación, se presenta un ejemplo.

Aj tqe xnaq’tzb’il[editar | editar código]

  • Diga a sus estudiantes: Ok xel nq’one kye junjun kyxole jun tolin kokel te tch’xel tuk’a tx’otx’ ex te Q’ij. Elija a algunos estudiantes y deles los círculos, luego, dígales: Alkye q’ilte q’ij tik’tza twitz. (Pídale que se coloque en la esquina izquierda para que los estudiantes se vayan colocando, cuando usted diga el nombre del planeta que tengan, en el orden que corresponde según su cercanía al Sol). De preferencia, realice esta actividad en el patio para que los estudiantes puedan movilizarse más fácilmente.
  • Diga: Ja’lo, ok qo b’itzal jun b’itz. Aqine’ ok chin b’itzale jun txol extzun kykyaqile’ ok tzajel kymojtzane’. Juntel, qa ma tz’el tb’i jun tuk’a tx’otx’, aju xnaq’tzanjtz q’ilte tb’i ok iky’ex twitz ex kwel ten toj txolb’ab’il. Jun yeky’b’il, qa ma qo b’itzan ti’j tuk’a tx’otx’ nqayin toka’ ti’j q’ij aju’ Merkur, alkye q’ilte b’ib’aj lu kwel we’ tky’itz q’ij.
    Kykyaqil tuk’a tx’otx’ nchi sutyan ti’j q’ij.
    Aju q’ij, Aju q’ij, Aju q’ij, Aju q’ij,

    Aju tuk’a tx’otx’ nqayin toka’ ti’j q’ij aju Merkur.
    Merkur, Merkur, Merkur, Merkur.
    Aju tkab’ tuk’a tx’otx’ aju Ninche’w
    Ninche’w, Ninche’w, Ninche’w,
    Ninche’w.
    Aju toxi’n tuk’a tx’otx’ aju tx’otx’
    Aju tx’otx’, aju tx’otx’, aju tx’otx’,
    aju tx’otx’.
    Aju tkyaji’n tuk’a tx’otx’ aju Kyaqche’w'.
    Kyaqche’w, Kyaqche’w, Kyaqche’w,
    Kyaqche’w.
    Aju tjwe’yin tuk’a tx’otx’ aju Jupter'.
    Jupter, Jupter, Jupter, Jupter.
    Aju tqaqi’n tuk’a tx’otx’ aju
    Leq’chiche’w'.
    Leq’chiche’w, Leq’chiche’w,
    Leq’chiche’w, Leq’chiche’w.
    Aju twuqi’n tuk’a tx’otx’ aju Uran'.
    Uran, Uran, Uran, Uran.
    Aju twajxaqi’n tuk’a tx’otx’ aju Neptun.
    Neptun, Neptun, Neptun, Neptun.
  • Repitan la canción dos veces más.
  • Forme parejas y solicite: Kyq’amanxe te kyuky’ile kyb’i tuk’a tx’otx’.

Q’ij 5 In nok tipomal ex tspik’b’il (Nqob’in ex yolil)[editar | editar código]

Tiempo Azul.png
30 minutos
Herramientas Azul.png
Papelógrafo o pizarrón, yeso o marcadores.

Aj tqe xnaq’tzb’il[editar | editar código]

  • Diga: Ja’lo, kykyaqile kyka’yinxe tilb’ilal ex kymojtzantze: kyajb’ile tu’n kyxi’ye toj juntl tuk’a tx’otx’? qa jaku b’ant tu’n kyxi’ye toj juntl tuk’a tx’otx’? jun ab’q’i, alqoj kyaje’ tu’n kyxi’ye ex tiqu’n? Escriba y/o dibuje las ideas en el pizarrón.
  • Diga a los estudiantes: Kyb’inchakuye kab’e txol; aqe toj b’an q’ob’aj A kyb’i yajqe toj nayej, B kyb’i. Ok chin kyjele twitz juntl kyuky’ile qa miẍti’ kakab’ kyb’ete ok chin temb’ile kyxole.
  • Cuando ya estén formadas las filas, diga: Ok xel oxe amb’il kyeye tu’n ttzaj kytzaq’wene jun xjel kxel nq’amane. Junjun maj ok temb’il chukchaq kyuky’ile. Tnejil maj jaku txi kyka’yine’ qe’ xim tz’ib’inqe’ twitz slew tz’lan. Aju tkab’ ex toxi’n maj jaku ajb’en qe’ xim ex yol xtz’ajb’en kyu’n kyuky’i’le ma chi kyej, kytz’aqtzanke txqantl yol ex xim. (Cuando llegue a la tercera parte, cubra el pizarrón o papelógrafo).
  • Diga: Kyajb’ile tu’n kyxi’ye toj juntl tuk’a tx’otx’?, qa jaku b’ant tu’n kyxi’ye toj juntl tuk’a tx’otx’? jun ab’q’i, alqoj kyaje’ tu’n kyxi’ye ex tiqu’n? aqe’ teqe’ toj txol B nchi b’in kyi’j kyuky’il.
  • Después de un minuto, más o menos, diga: Aqe’ xnaq’tzanjtz te txol A: chi lq’exe jun kub’elj, tu’ntzun tten kakab’ kyb’aj chukchaq. Aju b’ajsb’il xnaq’tzanjtz te txol ok xel yukchi aj txi tzyet txol. Ja’lo kytzaq’wenxe te kyuky’ile’. Kyajb’ile tu’n kyxi’ye toj juntl tuk’a tx’otx’?, qa jaku b’ant tu’n kyxi’ye toj juntl tuk’a tx’otx’? jun ab’q’i, alqoj kyaje’ tu’n kyxi’ye ex tiqu’n? Kynankuye’ qa, aju’ maj lu il ti’j tu’n tkuwset kyxime’ nchi yoline’ kyu’n txqantl yol.
  • Después de un minuto, más o menos, diga: Ok qo ch’exb’el toxmaji’n quky’i’l. Xnaq’tzanjtz te txol A: chix lq’e jun kub’elj. Ja’lo kymojtzantze: kyajb’ile tu’n kyxi’ye toj juntl tuk’a tx’otx’? qa jaku b’ant tu’n kyxi’ye toj juntl tuk’a tx’otx’? jun ab’q’i, alqoj kyaje’ tu’n kyxi’ye ex tiqu’n? Kyna’nkuye’ qa nimxi’x tzaq’web’il kywitz txqantl ma chi kyej.
  • Seleccione a los niños o niñas que normalmente no participan y diga: Ja’lo, jun kyxole’ ktzajel tq’ama’n aqe’ t-xim. Recuerde que muchos se sienten más seguros después de haber hablado tres veces con otros.

Xjelb’itz ex kyujsab’il xnaq’tzb’il[editar | editar código]

Durante la clase, manténgase cerca de un estudiante para observar cómo cambia sus ideas con cada pareja. Conforme avanza, felicítelo por sus ideas y por su forma de expresarse. Escuche las intervenciones de los estudiantes para identificar si usan enunciados completos y pronuncian bien. Recuerde elogiar los usos correctos del idioma.

Narración de las acciones que les suceden a unos personajes en un espacio y un tiempo determinados.