Sik’in ruuwach wuuj k’in qajeem pa wi’aaj ja nsik’ixi (Comprensión Lectora)

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Ja najox chi ja taq tanaaj:

1. Najob’exi chi ja taq ak’alaa’ nekowiin ta nkisik’iij k’in kojtaqiij ta chi utz ja nkisik’iij.
2. Najob’exi chi ja taq ak’alaa’ nekowiin ta nkeeya’ jun utzilaj ruk’ulub’axiik ja nk’axax chi ke, chi riij ja nkisik’iij.

Sik’in ruuwach wuuj, k’in qajeem pa wi’aaj ja nsik’ixi. Rajawaxiik chi neqaab’an cholob’al tziij waawee’ ri’, k’ajaa’ k’a ri’ nqaab’an ja k’otoj chii’aaj chi ke, jaani’ ja xk’eje’ kaan chi keewach. Rajawaxiik nojtaqixi, wi k’ajaa’ xb’ajni ja cholooj owi b’anoon chik kumaal juulee’ winaqii’. Rajawaxiik chi nqaaya’ keeb’ii’ chi ruuxee’ ja cholob’al tziij. Rajawaxiik chi tik’eje’ chi aawach chi ja taq cholob’al tziij, ma qas ta k’ayeew tib’ajn chi re, kojtaq chi kixiin ak’alaa’ ja k’a ee taq ko’koj na ja ri ee k’o pa roox juunaa’.

K’ulub’a’neem k’utuxik, b’aar chi ri’ k’o wi’ oxi’ taq tziij, ja naacha’ wi’ ja qas qitziij. (Rixiin najb’eey cholaaj)

Ja ri ik’ooy toq ntzajqi

Xruub’an jun aachi ajchanola’ juutiij cha’. Xruutik jun ti mookaaj ti rik’ooy pa taq awan cha’. Ja k’a qas nruub’an ja ti aachi le’ cha’. K’o jun ti ruuk’aay qas nb’erub’ena’ qaaj pa taq’aaj cha’. Xuluqaj jun q’iij cha’, toq xb’erutz’eta’ ja taq rik’ooy rutikoon pa ruchanooj, qas taq utz ruk’iyeem ee petinaq cha’. K’aari’ xjosq’iij kaan chik ruupaam ronojeel ja rik’ooy rutikoom cha’.

Toq k’a xb’erila jun q’iij xqaaj ruuwach ja rik’ooy. Xb’erutz’eta’, xb’erunik’ooj k’in looq’ xruuna’. Ja k’a najb’eey taq ruuwach ja rik’ooy cha’, qas looq’ xruuna’, k’in q’anij xrajilaaj kaan, xruuya’ kaan rejtaal cha’. Ja ri ajchanola’ rojtaq naq q’iij ja utz chik nch’ujpi ja taq ruuwach cha’.

Toq xb’erila’ ja q’iij rixiin k’ayiineem chi nb’e pa Taq’aaj chi ruk’ayixiik ja ruuk’aay cha’. Ja qas ruuk’aay ari jaa’, jaa’ ja k’ayiin kolo’ cha’, ajk’ay kolo’ ja ti aachi cha’. Ja k’a toq xb’e ja pa k’ayiineem cha’, xopoon qaaj chi paam ja jaay ja b’aar roqxeenaam wi ti rii’, owi b’aar neewar qaaj wi’ cha’. Chi ri qas nok wi’ najb’eey, chi ri nchomarisaaj eel wi ja taq ruuk’aay cha’. Ja ri aachi le cha’, qanij chi wuquu’ owi pa wajxaqii’ taq q’iij nopoon qaaj wi’ kuk’iin ja taq winaq ja b’aar nroqaxeenaaj wi rii’, cha’.

Ja k’a toq xmelooj pe chi re ja ruk’ayiineem, q’anij jaa’, ja taq rutijko’m xuluqaj chi re. Q’anij jaari’ q’iij xb’erutz’eta’ chik ja taq najb’eey ik’ooy cha’. Ja k’a toq xruutz’et chi utz, chi ja rik’ooy, ja najb’eey taq waach ma k’o chik ta, elaq’aneel chik. Ja k’a ari jaa’ xruub’iij qaaj, xyariij k’a la’ ja winaq ja naq xelaq’aneel ne’e cha’. Ja k’a toq xruub’iij qaaj chik. Ja k’a la’ ja rajawaal ruuwach uleew ya’oyoon chi we k’in jun elaq’oom xmajo’ eel le’. Ne’ qaaj cha’. Ari jaa’ ala’ ja rajaaw ruuwach uleew nchomarisaan awa’, ja xb’aan chi we ri’. Ne’ qaaj ja rajaaw ja rik’ooy cha’.

Xb’erila’ chik k’a jun q’iij rixiin chi nb’e pa k’ayiineem pa Taq’aaj. Xchomarisaaj eel chik ja taq ruuk’aay. Ja k’a toq xopoon chik ja b’aar qas newar qaaj wi’ cha’. Xok ook ja pa jaay, toq nkay opoon chi ruuxee’ jun ch’ajtaal cha’, chi ri’ k’o wi’ ja rik’ooy ja ri eleq’aan pe pa ruchanooj cha’.

Ja ti aachi xruub’iij qaaj, ¿waawee’ taqaan ya’oon kaan wi’ ja ti wik’ooy? Ne’ qaaj pa ruuk’u’x cha’, k’in jun wi’ xruuna’ qaaj ruuk’u’x chi riij toq xrutz’etab’eej opoon. Keeri’ xruub’an qaaj, cha’. Toq xopooni ja taa’ ja rajaaw ja jaay, ja b’aar qas nopoon wi’ ja k’ayiineel. Toq xpeti ja taa’ xrak’axaaj chi re ja k’ayiineel cha’. ¿Naq xaab’an? Ne’xi cha’.

Ja ri aachi xuk’ulub’a’ ja taa’. Ma k’o ta wa’aan ne’e cha’. Manii’ k’oli naq la’ xaab’an. Ja ari atat janila’ qas natb’isooni k’in ch’ob’ooj taqaan naab’an. Ne’x rumaal ja taa’ cha’.

Toq k’a xruub’iij ja k’ayiineel chi re ja taa’ cha’. Ma k’o ta naq xnuub’an, xa qas nti’oon nuuk’u’x chi riij jun ti wik’ooy, wojtaq k’a chi in ajchanola’, nutikoom juun, ka’i’, mokaaj taq ik’ooy pa wawan. Ja xruub’an toq xinapoon chik chi paam ja wawaan, xruub’an wajxaqii’ q’iij kaamiik ri’. Toq xinapooni ja pa chanooj, q’anij taqa’aan ma xnuutz’et chik ta ja taq wik’ooy ja najb’eey waach. Ja b’anoon chi re nya’oon kaan rejtaal. Ja k’a kaamiik k’o taqa’aan ntz’et opoon chi ruuxee’ ch’ajtaal le’. Cheewi k’a nwajob’eej nwak’axaaj chi aawe. ¿Naq xk’ayiin kaan chi aawe?. Ja k’a taa’ xruub’iij cha’. ¿Awixiin la’aan atat? ¿awojtaq la’aan ruuwach?, ne’xi ja ri aachi, rumaal ja taa’.

Ja ri aachi xuk’ulub’a’ cha’. Manii wojtaq ronojeel ja rub’anoom ja tik’ooy cheewi’, nti’oon nuuk’u’x chi riij, ne’e ja k’ayiineel.

Ja k’a taa’, toq xruub’iij cha’. Ja la ik’ooy le’ wixiin inin, inin in k’amoyoon to ne’xi ja k’ayiineel cha’. Toq k’a xb’i’x chik chi re ja k’ayiineel, rumaal ja taa’ cha’. Janila’ ninki’kot chi aawiij rumaal qas utz ja xaab’an, rumaal chi majuun tziij xaab’iij. Ma k’o ta yoq’ooneem, tz’ujuuneem, xaab’an ne’xi ja k’ayiineel cha’. Ja ri ojoj k’o qaaq’a’ chi re ronojeel ja k’o chi ruuwach uleew ronojeel. Chi riij ronojeel ja tijko’m ja nwachiini, k’in ma tiwachiini, qixiin ojoj ronojeel. Rumaal chi ojoj nojya’aani ne’xi ja ti k’ayiineel cha’. Ja k’a k’ayiineel xruub’iij cha’. Taa’ tasacha’ nuumajk ¿naq chi re naab’iij keeri’ chi we? K’in ¿Naq k’a at okinaq wi’?. Ne’xi ja taa’ rumaal ja ti k’ayiineel cha’.

Ja ri inin nutata’ ma k’o ta in okinaq wi’, k’o jun ti nusamaaj ya’oon rumaal ja Rajaaw ruuwach uleew, pa walaxiik petinaq wi. Inin k’aari’ jaari in b’anol jab’. Ne’xi ja k’ayiineel cha’. Toq k’a xpe chik ja k’ayiineel, xruub’iij chik chi re ja taa’. Tasacha’ nuumajk ne’e ja ti k’ayiineel, xxuke’ chi ruuwach , k’in xtz’ub’aaj ruuq’a’ raqan ja taa’.

Ja xb’i’x chi re ja ti k’ayiineel rumaal ja taa’ keewari’. Taab’iij chi ke ja taq awachalaal, ja toq nb’ajn chi ke ja kani’ xb’an chi aawe atat le’. Ja toq nb’ajn chi ke ja kelele’, ja kani’ xb’ajn chi aawe’ atat ri’. Kib’ana’ jun utziil chi ma ketz’ujuun ta k’in ma keyoq’oon ta ne’xi ja ti k’ayiineel cha’. Keeri’ xruub’an xmelooj pe chi roochooch in k’in xruuchol chi ruuwach rixjayiil ja xb’erub’ana’ qaaj pa taq’aaj cha’. Xruub’iij chi xriili ja rik’ooy ja tzaqinaq pa ruchanooj. Xruub’iij k’a chi re ja rixjayiil chi ja b’aar ya’oon wi’ roochooch pa Taq’aaj, b’anol jab’ ja taa’, ari jaa’ eeq k’amayooneel ja tik’ooy. Cheewi’ ma utz ta naaya’ rejtaal ja tijko’m, xajaan riij ruuwach chi keewach ja ri ee rajawaal juuyu’ taq’aaj cha’.

K’ulub’a’neem k’utuxik, ja nk’axax chi re, ja ma qas ta k’ayeew ruk’ulub’a’xiik chi ke ja taq ak’alaa’.

Responde preguntas directas de respuesta simple.

1. ¿Naq ruub’ii’ ja tiko’m?
2. ¿Ee jaaru’ winaq netzijoon chi paam ja choloon tziij?
3. ¿Naq nruk’ayiij ja ti aachi?
4. ¿jaru’ muul xb’erutz’eta’ ja ri ik’ooy ja aachi’?
5. ¿B’aar neb’ewar qaaj wi’ ja ti aachi?

K’ulub’a’neem k’utuxik, b’aar chi ri’ k’o wi’ oxi’ taq tziij, ja naacha’ wi’ ja qas qaatziij. (Rixiin najb’eey cholaaj)

Responde preguntas de selección múltiple con 3 distractores. (Nivel I)

Saamaaj rixiin Tijoxeel. Tab’ana’ jun utziil tajuch’u’ ja ti tziij ja nruuk’ul rii’ ruk’iin ja nimatziij. Takanooj chi paam ja juun ka’i’ taq tziij k’o chi ruuxee’ ja nimatziij.

1. ¿Naq rutikon ja ri aachi?

   Aab’aj

   Chee’

   Ik’ooy

   Iik

2. ¿B’aar nek’ayiin qaaj wi’ ja ti aachi?

   Pa Juuyu’

   Pa Chaj

   Pa Taq’aaj

   Pa Tz’unun Na’

3. ¿naq ruub’ii’ ja winaq k’amoyoon eel ja ri ik’ooy?

   Q’isoom

   Elaq’oom

   Choyol sii’

   B’anol jab’

4. ¿B’aar chi ri yikoom wi’ ja ti ik’ooy toq xrili ja :#rajawaal?

   Pa ruub’i’ chee’

   Chi ruxikin jaay

   Pa b’eey

   Chi ruuxee’ ch’ajtaal

5. ¿Naq xuluq’ijla’ ja ti aachi toq xmeloj pe?

   Ruk’ajool

   Rume’aal

   Rixjayiil

   Ruutee’

ja utiiw k’in ja umul

Xruumaj chik juutij b’ijneem, mariil nkowiini nel to ruxulaa’ k’in mariil nkowiini nruub’aq’ ruuchub’. Xpet jun ruyewaal, rumajk ja xb’ajn kaan chi re rumaal ja umul. Xruumaj rukonoxiik ja umul utz k’a chi nukamisaaj kaamiik. Toq k’a xruutz’et ja umul k’o chi ruuxee’ jun pek, q’anij ma k’o ta tziij xruub’iij xb’e chi riij chi rukamisaxiik ja umul. Ja k’a ri umul qas noq’ rupalaj xruub’iij chi re ja utiiw.

• Tatz’eta’ nape ri’ ja nb’anoon chi re ja juule’ ajxakaal ri’, nuq’eteen jaawa’ pek chi re, wi xtinusoqopiij kaan npe chi qiij, k’in nojkami npeti ja k’isab’al q’iij chi qiij, xa k’a rumajk ari’ q’anij maxko’li nwochojq’aaq’ nkojoon chi riij, utz k’a ma kojkami.

• Wi nojkami, xar waari’ najb’eey natnukamisaaj na atat k’in natnuutiij, rumajk ja xaab’an kaan chik chi we, rumajk q’anij ma kinkowiini nb’aq’ chik nuuchub’, q’anij ma wojtaq ta inin wi xkojkami. Ja nwajo’ inin natnukamisaaj.

Ma tab’iij ta ke ri’ wach’alaal utiiw.

Ja ri atat q’anij ma tach’ob’ chi ee k’o chik na juulee’ ja k’a ee taq no’y. Ja ri atat xana’ ruki’iil ja ruuwach uleew, chi eewi’ nawaajo’ natkami’. Kinato’o waawee’ ri’, q’anij k’a ma k’o ta nok wi’ ari’ ninaatij q’anij k’a ma tana’ chik ruki’iil ari’. Jaari’ naatij toq xtipeti ja k’isab’al q’iij. Tatz’eta’ npe’ le’ ja pek q’anij nusutiij rii’ le’, xanaan chewi’ ma tipeti ja k’isib’al q’iij, rumaal chi ja ri inin in chaponinaq ja pek ri’, k’in nutojq’an chi chee’.

Toq xruuch’ob’ ja utiiw ja xb’ix chi re rumaal ja umul, xruumaj rutz’ejtiik, ja kaaj k’in ja pek q’anij nusutiij rii’, xa k’a suutz’ ari’ k’amoon eel rumaal ruxulaa’ juuyu’, xa k’a rumajk ari’ xuxib’eej rii’.

• q’anij qitziij wi chi nojkami, katnuto’ na k’a, naq ruuwach ja nb’an, b’aar natnuuto’ wi’.

• Tachapa’ jun chi ke ja chee’ ri’, xar waari’ ma tasoqopiij ta, wi xtasoqopiij ntzajq to chi qiij. Ja k’a ri inin nb’enuk’ama’ chik na juule’ chee’ utz k’a xa ruuyoon ja chee’ xtiqaakoj chi ruchajpiik, ja k’a ri ojoj nojuxulaani.

K’ulub’a’neem k’utuxik, b’aar chi ri’ k’o wi’ kaji’ k’in jo’oo’ taq tziij, ja naacha’ wi’ ja qas qitziij. Rixiin ruukaab’ k’in roox cholaaj)

Responde preguntas de selección múltiple con 4 y 5 distractores. (Niveles II y III)

Saamaaj rixiin Tijoxeel.

Tab’ana’ jun utziil tajuch’u’ ja ti tziij ja nruuk’ul rii’ ruk’iin ja nimatziij. Takanooj chi paam ja juun ka’i’ taq tziij k’o chi ruuxee’ ja nimatziij.

1. ¿Ee jaru’ ja chikopaa’ ee k’o chi paam ja choloon tziij ri’?

   juun

   ka’i’

   kaji’

   jo’oo’

   oxi’

   wuquu’

2. ¿Naq chi ke ja mariil nruub’iq’ ruuchuub’?

   ch’ooy

   tz’i’

   kuuk

   utiiw

   imul

   ak’

3. ¿Naq chi naquunaal xruuchap kaan ja uutiiw?

   Aab’aj

   Sii’

   K’olaaj

   Chee’

   Ya’

   Suutz’

4. ¿naq k’a ja nuusil rii’ ja xq’olab’ex kaan ja uutiiw?

   Ya’

   Iiq’

   Xokomeel

   Suutz’

   Jab’

   Muuj

5. ¿Naq xruub’iij ja utiiw chi re ja imul?

   Natnuq’eteej

   Natwoq’eej

   Natnuutiij

   Natnukamisaaj

   Natnuuch’ob’

   Natnuwarisaaj.

6. ¿b’aar chi ri’ xilitaj wi’ ja ti imul?

   Chi ruuxee’ ch’ajt

   Pa ruub’i’ juuyu’

   Pa ruxikin jaay

   Chi kaaj

   Chi ruuxee’ pek

   Pa ruuwi’ jaay

K’ulub’a’neem k’utuxik, b’aar chi ri’ rajawaxiik chi nrajo’ jun ka’i’ nimatziij.

Responde preguntas que requieren más de una oración.

Ojtaqiineem chi riij ja naq qas nb’anowi ja naquun chi paam ja jun cholob’al tziij.

Establece características del o la personaje principal de un relato.

Ojtaqiineem chi riij ja naq qas nb’anowi ja ruukaab’ saamaaj chi paam ja cholob’al tziij

Establece características de los personajes secundarios.

Ojtaqiineem chi riij chi nk’eje’ chi aawach naq rub’anatajiik ja cholob’al tziij.

Establece secuencias espaciales.

Ojtaqiineem chi riij chi nk’eje’ chi aawach naq rub’anoon ja taq ruuq’a’ ja b’anatajiik k’o chi paam ja cholob’al tziij.

Establece secuencias temporales.

K’o chi nruub’an k’in relisaaj ch’uti’n taq na’ooj chi riij jun nimalaj tzijooneem.

Realiza inferencias.

Ojtaqiineem chi riij rumoliik taq na’ooj chi riij jun nimalaj tzijooneem.

Establece conclusiones.

Ja keej k’in ja xpeq

K’o juutiij ja keej k’in ja xpeq xkijl kii’ pa jun le’lik. Ja xpeq qas rayewaal chi re ja keej, rumaal chi qas q’o’l ja keej. Rumaal chaqajaa’ chi ruyoon ari jaa’ qas q’axinaq nub’atataj rii’ chi keewach konojeel ja chikop.

Ja k’a xpeq, nunojiij k’in nraajo’ nruuch’ak ja keej, keewa’ xruub’iij chi re ri’. Qab’ana’ jun tojtob’eneem naq xtopon chi qe kelele’. Xkeeb’iij chi kib’iil kii’, xkeech’ob’ naq q’iij nkeeb’an ja tojtob’een rii’iil chi re ja b’atatan rii’iil, xkeeb’iij naq xtopon chi ke najb’eey ruk’iin ja jun chee’ ja k’o opoon chi ke waah.

K’ajk’ari’ ja xpeq xruumaj ch’ob’ooj naq xtruub’an chi re ja keej toq xtruuch’ak. Xruuch’ob’ chi nb’erukanooj chik julee’ rachib’iil. K’ajk’ari’ xb’e kuk’iin juulee’ rachib’iil xruumaaj kiq’ijloxiik konojeel, k’in keewa’ xruub’iij chi ke ri’. Maxta k’a newajo’ nineto’ chi re jun b’atatan rii’iil, nwaajo’ nch’ek ja keej, xarwari’ nwaajo’ nto’iik ne’ chi ke. Chaqajaa’ xruub’iij chi ke ja naq ruch’ab’oon. K’ajk’ari’ ja juulee’ chik xkeech’ob’ naq chi utzilaal nkeeto’ wi’ ja kachib’iil.

K’ajk’ari’ xkeeb’iij chi re. Utz k’aari’ natqaato’. Naq k’a ja nqaab’an ojoj, neche’i.

K’ajk’ari’ xruub’iij chi ke ja ri ee to’oonelaa’. Inin ninb’e chi ruuxee’ ja jun chee’ le’, ja k’a ri ixix pa cholaaj neeb’an, ja b’aar chi ri’ xtok’owi ja keej, k’a b’aar chi ri xtel pe wi’ ja keej k’in k’a b’aar chi ri’ xtopoon wi’, ne’ chi ke.

Toq xopooni ja q’iij rixiin ja b’atatan rii’iil, konojeel chik ja xpeq kiwawaan chik kii’ chi ruuchii’ ja b’eey, utz k’a chi ma keetz’ejt rumaal ja keej, xa ruuyoon, ja najb’eey xpeq k’o chi runaqaaj ja keej, utz k’a nruutz’et chi k’ooli ja xpeq k’in juunaam xke’el eel.

K’ajk’ari’ xe’el eel, ja k’a keej xruub’iij chi re ja xpeq.

Jo’ k’a ne’e ja keej. Ja k’a keej xruumaj b’atataan rii’, toq ruk’aqoon opoon chik juun, ka’i’, oxi’ meej rii’, toq xk’axaaj opoon chi re ja xpeq-

¿Xpeq b’aar chi ri’ at k’o kaan wi’? ne’e

Ja k’a xpeq xuk’ulub’a’ to. In b’enaq opoon chi aawach ri’, ne’e.

Toq xuk’axaaj ja xb’i’x chi re rumaal ja xpeq, aninaq chik na xb’e, xk’amak’a rajniim ja keej, k’ajk’ari’ xruub’iij chik chi re ja xpeq.

Xpeq b’aar chi ri’ at k’o kaan wi’, ne’e. Waawee’ ri’ in najb’eyaal chi aawach, nex chik ja keej.

Ja k’a keej qas ch’ob’ooj chik k’ooli rumaal, chi qitziij wi’ chi q’axinaq ja xpeq, ja k’a ri jaa’ xko’si rumaal q’axinaq nruub’an. Xk’axaaj chik juutiij chi re ja xpeq. Xpeq ¿naq ok’onaq chi qe?, ne’e ja keej.

Ja k’a xpeq xuk’ulub’a’ chik. Ma taq’isaaj ta aawii’ at nuch’akoon wa’an ne’e, ja xpeq.

Ja toq xa chik juutz’iit majaan ke’opooni, toq xrak’axaaj chik juutiij chi re. Xpeq la majaan katopooni, ne’e

Ja k’a xpeq xuk’ulub’a’. In k’o chik b’aar chi ri’ ja qaab’iin kaan wi’, ne’e ja xpeq.

Toq xe’opooni, ja keej q’anij elinaq pe chik raaq’ chi ruuqul, rumajk ja ko’seem. Ja k’a xpeq chaqajaa’ keeri’ nruub’an chiqajaa’ utz k’a ma tilitaj rumaal ja keej.

Xa k’a q’anij chi ri wi’, k’o wi’ toq xruumaj b’atataan rii’ ja keej, q’anij k’a ma xruusil ta wi rii’ ari’, ja najb’eey xpeq.

Ja xruuchob’ ja keej q’anij itzeel nruub’an chi re ja xpeq. Rumaal chi xruuch’ob’ ari jaa’ chi ja xpeq ma tikowiini nub’atataaj rii’, xar wari’ ja xpeq ma nakanik ta xruuch’ob’ naq xruub’an chi re ja keej. Ja xruub’an xeruumol konojeel ja rachib’iil ja xkeech’ak wi’ ja keej. Xa k’a rumajk ari’ toq ma katkowiin chi riij jun naquun, utz chi naach’ob naq nato’b’eej aawii’ chi paam ja naquun; xar wari’ takojo’ aawi’ chi b’ajniik. Ch’ob’ooj, saamaaj nrojb’eej ja utzilaj taq naquun chi paam ja k’asalemaal, ma katnakama’y ta chi ruuwach, ma tab’iij ta atat chi ma katkowiini, qonojeel chi nojkowiini nqaach’ob’ jun utzilaj na’ooj k’in chi nqaak’am qii’ chi rukonoxiik k’in rub’ajniik ja to’ooneem k’in ajob’eneem.

Tijoxeel: (que responde a las destrezas 4 a 10, )

• Tacholo’ k’in tatz’ijb’aaj naq chi naquunaal utz xkeeb’an ja xpeq chi ruuwach ja keej. (con 2-3 lineas)
• Tatz’ijb’aaj juun ka’i’ taq tziij ja k’ooli nruub’iij chi xruub’an ja keej, kani’ chi re taq k’u’xatziij.
• Naq jalajoxinaq chi ke ja ri ee ka’i’ keewach chikop ja netzijoon chi paam ja ti choloon tziij ri. Tatz’ijb’aaj k’in tak’utu’ chi rujalib’en rii’.
• ¿Naq chi naquuniil ja maqasta k’o rik’a’tz chi ke chi ee ka’i’ chikopii’.?
• ¿Naq chi na’ojiil xawasaaj chi riij atat ja xkeeb’an ja juulee’ chikop le’?
• Tab’ana’ kachib’al ja chikopii’ ee k’o chi paam ja ti choloo tziij.

Nq’a’x chi ruuwach, nrak’axaaj k’in nruuk’am eel rub’eyaal ja tz’ijb’atali.

Comprende y sigue instrucciones escritas.

Kaamiik k’o chi ja taq ak’alaa’ nkeeb’an jun ti kisamaaj: Ja ti saamaaj nkeeb’an k’o chi nch’oob’ chi keewach rumaal ja tijooneel k’in nkeek’am rub’eyaal ja ti rucholaaj ri’. Ja ti saamaaj nkeeb’an Xik’awuuj.

Xik’awuuj (barrilete)

¿Naq nk’atziin chi rub’ajniik ja xik’awuuj? ¿la awojtaq?. Ja wi ma awojtaq ta, kaamiik k’o chi nqojtaqiij, k’in utz tab’ana’ chi rusuk’ixiik ja nk’utux chi aawe.

Ja nk’atziin chi re ja jun xik’awuuj: mees, q’iin, tz’ajab’al, ch’upib’al, wuuj k’in tz’ib’ab’al.

¿Naq nqaab’an chi re rub’ajniik?

Najb’eey:
K’o chi nqakanooj qaamees. Ja taq mees k’o chi nqiil pa juuyu’, ja nuk’a’ni ja ri’ ja taq rumokaaj taq k’im.

Ruukaab’:
K’o chi nqejtaaj ja runimaal ja taq mees, rumaal chi jaari’ rejtaal nqaab’an ja xik’awuuj.

Roox:
Nqaaya’ ruxalq’a’tiil ja taq mees k’in nqaaxim pa runik’ajaal chi re jun q’iin. Ja q’iin nim raqan nqelisaaj kaan rumaal chi nk’atziin chik na pa ruk’isib’aal, k’in chi ri’ nqaaxim eel wi’, ja nimaq’iin chi nqejtz’ab’eej.

Ruukaaj:
Nqakanooj rutza’m jun ja mees ja qaximoon chik pa runik’ajaal, ja b’aar nqaaxim eel wi’ ja q’iin ja nqasutiij chi ruutza’m chi jujuuneel ja taq mees ximitali. Ja q’iin k’o chi nq’a’x pa runik’ajaal ruutza’m ja ti mees, utz k’a ma tijolkopitaj to.
 
Roo’:
Nqaqupiij ja wuuj, utz nqaakoj xa jun rub’oniil chaqajaa’ nqaaxol taq rub’oniil ja wi k’ooli ja taq wuuj, ja wi’ keeri’ xtiqaab’an chi re, qas jab’el rutz’ejtiik neeli. K’o chi nqaaya’ jun q’a’ runimaal chi riij, utz k’a ma k’o ta ruk’ayewaal toq xtiqaatz’aj ja wuuj chi riij ja q’iin.
 
Ruwaqaaq:
Toq xtiqupitaji ja ti wuuj, nqaatun ja wi ka’i’ oxi’ taq rub’oniil nqaab’an k’in nqaatz’aj chi re ja tz’ajab’al. Ja k’a wi xa jun rub’oniil ja wuuj, nqaaya’ qaaj ja taq mees qaximoon chi ruuwach ja wuuj xqelisaaj rejtal chi re ja taq mees.
 
Ruuwuuq:
Kaamiik utz chik nqaatz’aj ja wuuj chi riij ja ti setesik qab’anoom chi re ja taq mees. Toq xtitz’ajataji ja wuuj, nqayab’eej na jun ch’it nimaramaaj utz k’a ma ti tz’oqotaj to. Kaamiiik k’o chik jun qaxik’awuuj.

Ruwajxaaq:
Pa ruk’isib’aal k’o chi nqaakoj oxi’ taq ruutza’m q’iin. Ja najb’eey taq
ruutza’m ja q’iim k’o chi nqaaxim chi ruutza’m ka’i’ ja taq mees, k’aari’ ja juun qaya’oon kaan owi qaximab’een ruupaam ja taq mees pa runik’ajaal, k’o chi nqaq’axaaj eel chi riij k’in pa runik’ajaal. Toq xtiq’axataji ja q’iin rixiin pa runik’ajaal, k’aari’ nqaatun chi oxi’ k’in k’o chi nruuya’ juunaam rejtaliil pa rixikoniil, pa rikiq’a’iil k’in pa runik’ajaal ja b’aar ximital wi’ja taq mees. Pa ruk’isab’aal natuun chi oxi’ k’aari’ naaxim k’in keeri’ neeli nok ruchakachiik, chi ri’ utz naxim eel chik wi’ jun nimaq’iin utz k’a chi natkowiini natejtz’aan ruk’iin pa xokomeel k’in pa kaqiiq’.

Rub’eleej:
Kaamiik k’o nach’upuuj chik ka’i’ oxi’ k’utu’ raqan taq wuuj. Toq xtichupitaji naab’us k’aari’ kookoj taq ruuwach ch’upujneem naab’an chi re. Jaari’ ja nok ruuxiik’, ja xik’awuuj. K’o chi naab’an ka’i’ chi kitaq ari’ raqan ja taq wuuj, k’in k’o chi ka’i’ ruuxiik’ nk’eje’i ja xik’awuuj. Toq xtik’achoj ala’ ja ti asamaaj le’, k’o chi naakooj chik julee’ taq wuuj ja nok ruujeey ja xik’awuuj. K’o chi naaya’ jo’oo’ owi waqii’ q’a’ rejtaliil naaya’, k’in oxi’ owi kaji’ jaaj raqan naab’an utz k’a utz nejtz’aani ja xik’awuuj chi kaaj. Toq xtich’upitaji, ja wuuj le’, k’o chi naatuun k’in naatz’aj chi utz, keeri’ nruub’an le’, nk’achoj jun qaxik’awuuj.

K’o chi nrojtaqiij naq nb’aan chi re rukojiik ja taq wuuj b’aar nelisax wi’ taq na’ooj chi riij ja rub’ajniik runuk’iik ja taq rusamaaj.

Utiliza de obras de consulta y otras obras de referencia.

Rukojiik ja na’ooj rixiin chik juule’ taq saamaaj chi paam ja rusamaaj, achib’al wuuj k’in juulee’ chik taq naquun.

Utiliza publicaciones periódicas: periódico, semanario, boletín, revista, revistas especializadas.

Rukojiik ja k’olib’al wuuj:

El uso de la Biblioteca

Ja rukojiik ja k’olib’al wuuj. Ja pa taq k’olib’al wuuj k’iy naquun rajawaxiik k’o chi nqojtaqiij, kani chi re’. B’aar nqakanooj wi’ keeb’ii’ ja tz’ijb’aanelaa’, keeb’ii’ ja taq wuuj. K’o chi nqojtaqiij chaqajaa’ chi ja ronojeel b’i’aaj ya’oom chi paam ja k’olib’al k’in k’o pa rucholib’aal k’in pa rub’eyaal taq tz’ijb’ rixiin ja qatzijob’al Tz’utujiil. Toq awojtaq chik naakoj ja taq chi’ wuuj ja b’aar tz’ijb’atal wi’ ja taq b’i’aaj, awojtaq chik b’aar nawila’ pe wi’ ja wuuj nk’atziin chi aawe.

Ja wi keeri’ xtaab’an, k’o chi rajawaxiik chi ch’ajch’oj taq aaq’a’ utz k’a chi ma tatz’ijlooj ja taq wuuj. Rajawaxiik chaqajaa’ chi nachajiij rukojiij chi ma taraq, rumaal chi ee k’o chik juulee’ qachalaal najawax chi ke rixiin chuwaq kaab’iij. Ja nasik’iij juun wuuj, nunimarisaaj ana’ooj chi rojtaqixiik chik juulee’ k’aak’a to’ooneem rixiin anuk’uleem k’asalemaal.

Rusik’ixiik ja q’ataaj taq tziij, cholob’al taq no’y tziij, k’amab’al tziij, kik’asalemaal winaqii’.

Lectura de párrafos, relato corto, consejos, resúmenes, leyenda, biografía.

Rusik’ixiik pa ejqaal ja taq cholob’al tziij k’in taq b’iix.

Lectura oral y silenciosa de poemas y cantos.

Ja rutzijob’al taa’ kulaax.

Taa’ Kulaax najiini ntzijoon kuk’iin ee ka’i’ taq ala’ii’, jun chi ke aa Pala’s ruub’ii’ ja k’a juun chik aa Xwaan ruub’ii’.

Taa’ Kulaax, ne’e ja ri aa Pala’s. Inin nintz’et chi ja ri atat nana’ teew, ja k’a kaamiik ma ruuq’iij ta wa’an teew Qitziij wi’ ti alaa’, ja oj ri’jaa’ chik, nqaana’ chik teew, mana pa nik’aaj q’iij oj k’o wi’. Jaa’ qajuunaa’ nutata’, xoqriji’xi le’, ne’e ja taa’ Kulaax.

Qitziij wi’ taa’ Kulaax, toq xtuub’an keela qajuunaa’ ojoj, ja oj k’ajolaa’ kaamiik ri’, maxla q’anij lawalo’ chik na xqo’eli, jaani ixix kaamiik le’, ne’e ja ri aa Pala’s.

Ja taa’ xruub’iij. Inin ojeer toq k’a in k’ajool na, chajniim ninyakataji, ninb’e pa raqan awan, q’axinaq ninsamaji utz k’a chi’ajniim ntzuri ja nusamaaj, ne’e ja taa’. Chiqajaa’ jo’oo’ rixiin nimaaq’a wa’iim chik nruub’an, k’in kaji’ rixiin taqaj q’iij ninmeloj to, xar wari’, nnuuk’am pe na ka’i’ taq nuusii’, utz k’a k’ooli nruukoj chik ja ti wixjayiil chi ruukab’ q’iij.

Naatz’et le’, aa Pala’s ja k’a ri ojoj ma tiqaajo’ noqyakataji chi’ajniim ja xkojb’e ta pa saamaaj, k’in ma tiqaakoch’ xkojsamaaj ta chi jun q’iij. Ja noqto’owi, jaari’ ja toq noqb’ena chi paam ajtijaal, k’ajk’ari’ noqesamaji. Xa k’a rumajk ari’ nqaato’ juutz’iit qii’ k’in k’a oq taq no’y na, ne’e’ ja ri aa Xwaan.

Nutata’ ma tetz’ijla’ ta ja ri ee q’iij, tekojo’ chi utz, rumaal toq xkixraji’xi ma kixkowiin chik nixsamaji, kani’ toq k’a ix k’a ak’alaa’ na. Ja toq at ri’j chik aninaq natko’s chik, ma tawajo’ chik natsamaji chi jun q’iij, nok’o aak’u’x, neti’oon chik ab’aqiil, ja ta nawajo’ chaqata uxilaaneem chik owi jun ta anaquun naatij ta. Chi qajaa’ q’anij nawojb’eej anaqum aa kape, ne’e ja taa’ Kulaax.

Xa rumajk k’ari’ nnuub’iij chi we ixix, temaltiyoxiij chi ke ja ri eetee’ etata’, chi ix kiya’oon chi paam ajtijaal, xtewajtaqiij ta k’a ja nk’ujt chi eewach, utz k’a pa jun q’iij nk’atziin chi eewe, ja najiini newojtaqiij, utz k’a ma teetiij chik poqon jaani’ xqaatij pe ojoj ojeer, ne’e’ ja taa’ chi ke ja ri ee ka’i’ taq ala’ii’.

Ja ri ee ka’i’ taq ala’ii’, nkeeb’iij chi re ja ti taa’, utz k’a chi ma itzeel ta nuuna’ ja ti taa’ , k’in xtiki’kot ta k’a jun ti ramaaj. Ja taq ri’jaa’ qas neki’koti toq ja k’ajolaa’ netzijoon kuk’iin k’in nekipaxib’aaj ja ri ak’alaa’ k’in nkeeb’iij chi ke ja kik’asalemaal je’ee’ rixiin ojeer, xa rumajk k’aari’ nkeeb’iij chi re.

Taa’ Kulaax ja ri atat, nattz’ejti chi at ti taa’, ja k’a chi qaawach ojoj k’a at k’ajool na, rumajk chi qas ki’alaj na’ooj awuk’aan, ma at sajq’oor ta, at samajelalaj aachi k’in q’anij utzilaj taq na’ooj naaya’ chi ke ja ri ak’alaa’, k’ajolaa’ k’in rijaa’ chi qajaa’, ne’e che’ chi re.

Ja k’a naab’iij le’, chi re ja ti qakape, tak’ama’ kaan k’a jun ti apuwaq ri’, xtaloq’ eel ta k’a jun ti akaxlanwaay, xtatija’ ta k’a ruk’iin ja ti akape. Rumaal chi qajaa’ chi ja ri ojeer nqayariij chik jun ti xa’r ti qixiin.

Maltiyoox chi we nutata’, xkojtzijoon chik na naq q’iij, ne’e kaan chi ke ja taq ala’ii’. Xa rumajk k’aari’ ja taa’ Kulaax, janila nim ruuk’u’x ntzijoon kuk’iin ja k’ajolaa’, rumajk qas netzejb’eni toq neel to juujun taq tziij rumaal.

En gramática, se entiende por oración a la estructura que está formada por sujeto y predicado. Una oración transmite una idea completa.