nuke, Administradores
30 170
ediciones
Cambios
Ir a la navegación
Ir a la búsqueda
Línea 542:
Línea 542: − 17. Rupach’uxik ri jub’anoj.+ + + + + + + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − 18. Rupach’uxik ri jub’anoj ri ruxe’el ntikïr el rik’in jun k’uxatz’ib’.+ + + + + − + + + − + − Xinel yinel xkinel+ − Xatel yatel xkatel+ − Xel nel xtel+ − Xojel yojel xkojel+ − Xixel yixel xkixel+ − Xe’el ye’el xke’el+ − 19. Rupach’uxik ri jub’anoj ri ntikïr el ruxe’el rik’in jun ch’akultz’ib’. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − X- a- samäj − Xib’e yisamäj xkiq’ax − Xab’e yasamäj xkaq’ax − Xb’e nsamäj xtq’ax − Xojb’e yojsamäj xkojq’ax − Xixb’e yixsamäj xkixq’ax − Xeb’e yesamäj xkeq’ax − + − 20. Ri kab’anoj. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − 21. Ri runuk’unem ri chin ri xilatz’ib’ chupam jun b’anoj kab’anoj, ja ke re’.+ + + + + + Línea 609:
Línea 702: + − 22. Xilatzij nub’ij chi k’o sila’ chupam ri b’anoj.+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − − 23. Ruxe’al ri b’anoj − Ri ruxe’al ri b’anoj, xa xe ka’i’ rub’eyal tikirel nqïl. − - nchapatäj el rik’in k’uxatz’ib’ − -atin − -el − -ïl − - Nchapatäj el rik’in ch’akultz’ib’. − -ch’äp − -tïk − -q’etej − 24. Ri xil tzij: rij tzij.+ + + − + − + − + − 25. Rupach’uxik kichin ri taq b’anoj:+ + + + + − Xinb’ixaj xtinwïl − Xab’ixaj xtawïl − Xb’ixaj xtwïl − Xqab’ixaj xtiqïl − Xib’ixaj xtiwïl − Xkib’ixaj| xtkïl − Yinoyon xinwoyob’ej − Yatoyon xawoyob’ej − Noyon xroyob’ey − Yojoyon xqoyob’ej − Yixoyon xiwoyob’ej − Ye’oyon xkoyob’ey − + − 27. Xe’al “radical”+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − + + + − Xub’än+ − Xusu’+ + + − + − + − + − 28. Jotayin tzij+ + + + + + + + + + + + − + + + + − Atinisanïk xratinisaj − Q’etenïk xuq’etej − b’iyinisanïk xub’iyinisaj − 26. Ri chojmitzij − Re ti tzij re’ nrachib’ilaj ri b’onoj richin nuya’ na’oj rub’ey nuk’waj ri b’anoj. − Xuchäp el − Xuchäq qa − Xuchäp aq’anäj − Xuchäp apo − Xuchäp kan − Xuchäp ok − Xuchäp pe − 29. Rupach’unik kichin jotayin + + + + + + + + + + − + + + + − Nwatinisaj xiratinisaj − Nawatinisaj xaratinisaj − Nratinisaj xratinisaj − Nqatinisaj xojratinisaj − Niwatinisaj xixratinisaj − Nkatinisaj xeratinisaj − + − 30. rupach’uxik richin jun k’ab’anoj jotayin uma’il.+ + + + + + + + + + + + + + + + − Xub’inisaj+ − Xuwarisaj+ − Xratinisaj+ − Nub’inisaj+ − Nuchojmisaj+ − nusaqarisaj+ − 31. Rub’anikil ri ruk’iyal+ + + + + − Achi’a’ − Ixtani’ − Q’opoji’ − Ak’wala’ − Ixoqi’ − + + + + + + + + + + + + + − + + + + + + − + − + + + + + + + + + − + − 32. Rub’eyal nqak’üt ruk’iyal jun t’as: + + + + + − + − Ch’akat Taq ch’akat + − Ab’äj Taq ab’äj+ − Tz’ikin Taq tz’ikin+ − 34. ruk’iyal kichin ri ruka’n taq b’i’aj: + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − K’amb’äl tzij. − Chi Aju’i’ − Chi patali’ − Chi b’ochi’ − Chi b’aqi’ − 33. Ruk’iyal rik’in jalt’as k’ojolib’äl. − Perepïk taq perepïk − Setesïk taq setesïk − Nakanï taq nakanïk − Sob’osïk taq sob’osïk − + − 35. Ri taq k’ajtzij+ + + + + + + + + + − + − + − + − + − + − + − + − 36. Ri k’ajtziij ri nk’utu ri samajib’äl o ri k’ojolib’äl. + − -b’äl -Vb’äl + + + + + + − Sa’ab’äl, + − Samajib’äl, + − to’ob’äl, + − tijob’äl+ − tz’uyub’äl+ + + − 37. K’ajtziij ri nk’utu wi ri rub’anik jun atuxtäq pa jun k’ojolib’äl. − Re’ − Ri’ − La’ − Re re’ − Ri ri’ − La la’ − Re ilustraciones − Ri − La − + − 38. k’ajtz’ij ri nb’iyin manaq chi re jun na’oj.+ + + + + + + + + + + + + + + + + + − + − + − + − + − 39. K’ajtziij ri nb’ano k’utunïk. + − + − + − + − + − + − + − + − + + + + + + + + − ¿Achoj richin? − ¿Achike ruma? − ¿aruma? − + − + + + + + + + + + + + − + − 42. B’ab’ ri nb’ano ri k’utunïk.+ − ¿La achike ri xeb’e rik’in ri nute?.+ − ¿Achike xb’ano wi richin la iwachoch?+ − ¿Achike nb’ano richin ri iwochoch? − 40. Jab’ab’ − La k’o atata’ pa jay? − Ja’ k’o. − K’o ri nutata’ pa jay. − Pa jay netz’an wi ri ak’wal. − La k’oli ja ri atata’ pa jaay. − Pa jaay nejtz’aan wi’ ja ri ak’aal. − La nsamaji ja ri atata’ wik’iin. − 41. Jun b’ab’ ri nb’in chi man nb’anatäj ta ri samaj. − Ma utz ta xinwa’ ruma ri wey. − Ma utz ta xrub’än kan chi re − qach’akat ja ri achi. − Ma utz ta nojb’e chupam ja juku’. − 43. Ri k’oxomal: + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − Tz’ib’ab’äl kematz’ib’ samaj qejoj − Pak’a’ch tz’unun poqon josöl − Pa’äl ch’akät tikïl b’itöl − Xanän jolomaj kinäq’ q’oloj − K’olok’äq solöy b’alam setesäq − Kemon q’ojom soto’y chapöy − Aqanaj tzamaj qulaj ch’ekaj − K’ujay awän jo’q äj − Äk’ tz’i’ syan meseb’äl − + − 45. k’ojlemal.+ − Re tzij re nub’ij achike’ rub’eyal k’o jun atuxtäq.+ − K’awäl+ − Tzeqël+ − Pa’äl+ − Tz’uyül+ − Ch’oköl+ − Kotzöl+ − 44. jalt’as.+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − + − + − + − + + − + − + − + − + − + − + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − − 46. Ximöy tzij: − + − + − + − + − + − + − Chawe xuya’ ri jäl ri ti ak’wal.+ − + − 49. b’anoj tzij.+ + + + + + + + + + + + + + − Xiwa’ el chi wochoch. − Xiruchikmayij apo pa q’aq’ ri achi. − Xb’iyin aq’anäj ri achi pa rochoch. − 47. t’as tzij − Jun t’as tzij jun molaj tzij junam yesamäj richin nkiya’ ri na’oj. K’atzinel chi ri ruk’u’x ri molaj tzij, jun t’as. − Xb’e ri nutata’. − Re jun ley winaqi’ re’ man e aj tz’olojya’ ta. − Ja ri achin xxajo rik’in ri rute’. − + − 52. ch’ab’an b’alel.+ − Re’ na’oj re’ man kan ta chik nuya’ pa qach’ab’äl kaqchikel. Po k’a k’o na kan ri retal chupam ri tzij.+ − A Xwan xuchapab’ej richin ri kej pa b’ey.+ − Xusamajib’ej ri ulew ri nutata’.+ − 50. Ch’ab’an k’uluyom:+ + + − + − + − + − + − 51 ch’ab’an b’anayom+ + + + + − Ja ri ak’wal xqumu richin ri − q’or. − Ja ri ala’ xq’eten richin ri xtän. − Ja ri ch’u’j xch’ayon kan. − + + + + + + + + + + + + + + + + Línea 937:
Línea 1293: + + + + + − + + + + + + + + + +
Busca en cnbGuatemala con Google
Nuestro idioma en la escuela/Kaqchikel/Reconocimiento y sensibilización gramatical (editar)
Revisión del 22:09 28 nov 2017
, hace 6 añossin resumen de edición
</poem>
</poem>
==Rupach’uxik ri jub’anoj.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
'''Conjugación de verbos intransitivos'''
Ja re’ ri runuk’uxik chupam jun b’anoj.
Ja re’ ri runuk’uxik chupam jun b’anoj.
Q’ijul rub’eyalil b’anikilal + molaj k’ulb’anel + ruxe’el ri b’anoj.
Q’ijul rub’eyalil b’anikilal + molaj k’ulb’anel + ruxe’el ri b’anoj.
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij
X- at- atin
X- at- atin
Xinatin
Xatatin
:Xinatin
Xatin
:Xatatin
Xojatin
:Xatin
Xixatin
:Xojatin
Xe’atin
:Xixatin
Yiwär
:Xe’atin
Yawär
:Yiwär
Nwär
:Yawär
Yojwär
:Nwär
Yixwär
:Yojwär
yewär
:Yixwär
:yewär
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(80).png|center|250px]]
==Rupach’uxik ri jub’anoj ri ruxe’el ntikïr el rik’in jun k’uxatz’ib’.==
''conjugación de v.i. con vocal inicial la raíz''
Toq ri ruxe’el ri b’anoj ntikïr el rik’in k’uxatz’ib’ ri molaj k’ulb’anel ke re’ rub’anikil.
Toq ri ruxe’el ri b’anoj ntikïr el rik’in k’uxatz’ib’ ri molaj k’ulb’anel ke re’ rub’anikil.
In, at, (Ø), oj, ix, e.
In, at, (Ø), oj, ix, e.
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij
X- at- el
<div style="width:30%;">
<div style="width:33%; float:left;">
<poem>
X-
Xinel
Xatel
Xel
Xojel
Xixel
Xe’el
</poem>
</div>
<div style="width:30%: float:right">
<poem>
at-
yinel
yatel
nel
yojel
yixel
ye’el
</poem>
</div>
</div>
<div style="width:33%; float:left;">
<poem>
el
xkinel
xkatel
xtel
xkojel
xkixel
xke’el
</poem>
</div>
<div style="clear:both"></div>
==Rupach’uxik ri jub’anoj ri ntikïr el ruxe’el rik’in jun ch’akultz’ib’.==
''conjugación de v.i. con consonante inicial la raíz''
Toq ri ruxe’el ri b’anoj ntikïr el rik’in ch’akultz’ib’ ri molaj k’ulb’anel ke re’ rub’anikil.
Toq ri ruxe’el ri b’anoj ntikïr el rik’in ch’akultz’ib’ ri molaj k’ulb’anel ke re’ rub’anikil.
i, a, (Ø), oj, ix, e.
i, a, (Ø), oj, ix, e.
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij
Q’/R/B’ + MK’+ Ruxe’al tzij
<div style="width:30%;">
<div style="width:33%; float:left;">
<poem>
X-
Xib’e
Xab’e
Xb’e
Xojb’e
Xixb’e
Xeb’e
</poem>
</div>
<div style="width:30%: float:right">
<poem>
a-
yisamäj
yasamäj
nsamäj
yojsamäj
yixsamäj
yesamäj
</poem>
</div>
</div>
<div style="width:33%; float:left;">
<poem>
samäj
xkiq’ax
xkaq’ax
xtq’ax
xkojq’ax
xkixq’ax
xkeq’ax
</poem>
</div>
<div style="clear:both"></div>
==Ri kab’anoj.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
''Verbos transitivos Juego B y Juego A y sus variaciones en v.t.''
Ja re’ ri taq tzij ri k’o retal ri molaj b’anb’anel chupam chuqa’ ke ri’ ri molaj k’ulb’anel chupam.
Ja re’ ri taq tzij ri k’o retal ri molaj b’anb’anel chupam chuqa’ ke ri’ ri molaj k’ulb’anel chupam.
K’atzinel chi k’o jun achike nb’ano richin ri b’anoj, chuqa achike nk’ulu richin ri nub’ij chupam ri b’anoj.
K’atzinel chi k’o jun achike nb’ano richin ri b’anoj, chuqa achike nk’ulu richin ri nub’ij chupam ri b’anoj.
Molaj k’ulbanel:
Molaj k’ulbanel:
<poem>
i, a, Ø, oj, ix, e.
i, a, Ø, oj, ix, e.
Chuwäch ch’akultz’ib’
Chuwäch ch’akultz’ib’
In, at, Ø, oj, ix, e.
In, at, Ø, oj, ix, e.
Chuwäch k’uxatz’ib’
Chuwäch k’uxatz’ib’
Molaj b’anb’anel:
Molaj b’anb’anel:
Nu (in), a, ru (u), qa, i, ki.
Nu (in), a, ru (u), qa, i, ki.
Chuwäch ch’akultz’ib’
Chuwäch ch’akultz’ib’
W (inw), aw, r, q, iw, k chuwäch k’uxatz’ib’
W (inw), aw, r, q, iw, k chuwäch k’uxatz’ib’
</poem>
==Ri runuk’unem ri chin ri xilatz’ib’ chupam jun b’anoj kab’anoj, ja ke re’.==
''Organización de las partes del verbo transitivos concordancia''
Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij
Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij
<poem>
X- a(t)- ru- chäp
X- a(t)- ru- chäp
y- a(t)- ra- atinisaj
y- a(t)- ra- atinisaj
xt- Ø- u- tz’ib’aj
xt- Ø- u- tz’ib’aj
K’amb’äl tzij: Chapoj, q’oloj, chupuj, tikoj, tijoj.
K’amb’äl tzij: Chapoj, q’oloj, chupuj, tikoj, tijoj.
X-a(t)-ru-ch’äp
X-a(t)-ru-ch’äp
X-oj-ru-q’öl
X-oj-ru-q’öl
xutïk
xutïk
xkitijoj
xkitijoj
xØutïk ija’tz ri achin
xØutïk ija’tz ri achin
</poem>
==Xilatzij nub’ij chi k’o sila’ chupam ri b’anoj.==
''Movimiento en el v.t y v.i.''
Re sila’ re’ ja ri rub’ey nuk’waj ri na’oj chu¬pam jun b’anoj.
Re sila’ re’ ja ri rub’ey nuk’waj ri na’oj chu¬pam jun b’anoj.
<poem>
Ri retal ja re’:
Ri retal ja re’:
B’e, ul, ik’o.
B’e, ul, ik’o.
Xa xe ka’I’ ri kan pa qitzij nokisäx: b’e, ul.
Xa xe ka’I’ ri kan pa qitzij nokisäx: b’e, ul.
K’amb’äl tzij.
K’amb’äl tzij.
Xatb’eruchapa’
Xatb’eruchapa’
Xojulruq’öl
Xojulruq’öl
Xatik’owa’
Xatik’owa’
Toq nqokisaj ri b’e, chi rij ri b’anoj kab’anoj k’o chi nqatz’ib’aj jun -a’. toq CVC rub’anikil ruxe’ ri b’anoj.
Toq nqokisaj ri b’e, chi rij ri b’anoj kab’anoj k’o chi nqatz’ib’aj jun -a’. toq CVC rub’anikil ruxe’ ri b’anoj.
</poem>
==Ruxe’al ri b’anoj==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
''La raíz verbal''
Ri ruxe’al ri b’anoj, xa xe ka’i’ rub’eyal tikirel nqïl.
*nchapatäj el rik’in k’uxatz’ib’
*atin
*el
*ïl
*Nchapatäj el rik’in ch’akultz’ib’.
*ch’äp
*tïk
*q’etej
Junam nk’ulwachitäj we jun jub’anoj o jun kab’anoj.
Junam nk’ulwachitäj we jun jub’anoj o jun kab’anoj.
==Ri xil tzij: rij tzij.==
''El sufijo''
Ri rij tzij, xa xe chi rij ri ruxe’al jun tzij tikirel nqïl wi.
Ri rij tzij, xa xe chi rij ri ruxe’al jun tzij tikirel nqïl wi.
Xchapo
Xuq’etej
:Xchapo
Rij tzij cambiar traje
:Xuq’etej
:Rij tzij cambiar traje
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(82).png|center|250px]]
==Rupach’uxik kichin ri taq b’anoj:==
''Conjugaciones de los verbos: cantar, llamar, encontrar, esperar, enseñar.''
B’ixanïk, oyonïk, ilïk, oyob’enïk, k’utuj.
B’ixanïk, oyonïk, ilïk, oyob’enïk, k’utuj.
<div style="width:30%;">
<div style="width:50%; float:left;">
<poem>
Xinb’ixaj
Xab’ixaj
Xb’ixaj
Xqab’ixaj
Xib’ixaj
Xkib’ixaj|
Yinoyon
Yatoyon
Noyon
Yojoyon
Yixoyon
Ye’oyon
</poem>
</div>
<div style="width:50%: float:right">
<poem>
xtinwïl
xtawïl
xtwïl
xtiqïl
xtiwïl
xtkïl
xinwoyob’ej
xawoyob’ej
xroyob’ey
xqoyob’ej
xiwoyob’ej
xkoyob’ey
</poem>
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
==Ri chojmitzij==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
''Direccionales''
Re ti tzij re’ nrachib’ilaj ri b’onoj richin nuya’ na’oj rub’ey nuk’waj ri b’anoj.
:Xuchäp el
:Xuchäq qa
:Xuchäp aq’anäj
:Xuchäp apo
:Xuchäp kan
:Xuchäp ok
:Xuchäp pe
==Xe’al “radical”==
''raíces transitivas radicales''
Ri ruxe’el re tzij re’ ke re’ rub’anikil.:
Ri ruxe’el re tzij re’ ke re’ rub’anikil.:
CVC (ch’kultz’ib’, k’uxatz’ib’,
CVC (ch’kultz’ib’, k’uxatz’ib’,
ch’akultz’ib’). Achi’el ri tzij:
ch’akultz’ib’). Achi’el ri tzij:
B’anoj
<poem>
<u>B’anoj</u>
Ruxe’el:
Ruxe’el:
B’an s u ’
B’an s u ’
CVC CVC
CVC CVC
Xu<u>b’än</u>
Xu<u>su’</u>
Konojel re tzij re’ “ratikal” kib’i’:
Konojel re tzij re’ “ratikal” kib’i’:
Su’uj b’iqoj ch’ayoj
Tz’etoj seqoj muquj
Su’uj
Moloj tikoj qumuj
b’iqoj
ch’ayoj
Tz’etoj
seqoj
muquj
Moloj
tikoj
qumuj
</poem>
==Jotayin tzij==
''raíces transitivas derivadas''
Ri kixe’el re tzij re’, jub’a’ chik chuwäch ri CVC; ke re’: CVCVC…
Ri kixe’el re tzij re’, jub’a’ chik chuwäch ri CVC; ke re’: CVCVC…
<poem>
Achi’el ta ri tzij:
Achi’el ta ri tzij:
Q’etenïk
<u>Q’etenïk</u>
CVCVC
CVCVC
Re’, nub’ij chi jun tzij, xutz’ukutäj pe chi rij ruxe’el jun chik tzij:
Re’, nub’ij chi jun tzij, xutz’ukutäj pe chi rij ruxe’el jun chik tzij:
Konojel re’ e jotayin tzij:
Konojel re’ e jotayin tzij:
Atinisanïk
Q’etenïk
b’iyinisanïk
xu<u>b’iyinisaj</u>
xr<u>atinisaj</u>
xu<u>q’etej</u>
</poem>
==Rupach’unik kichin jotayin==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
''La k’o pa ( ) nub’ij chi ntzaq kan la tz’ib’ la’. Connjugacion de Verbos transitivos derivados''
taq tzij pa jun kab’anoj.
taq tzij pa jun kab’anoj.
Ri runuk’uxik richin jun jotayin tzij ke re’:
Ri runuk’uxik richin jun jotayin tzij ke re’:
Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij
<poem>
Q’/R/B’ + MK’+ MB’+ Ruxe’al tzij
y- a(t)- ra- atin-isaj
y- a(t)- ra- atin-isaj
CVC-VCVC
CVC-VCVC
xt- Ø- (r)u- tz’ib’-aj
xt- Ø- (r)u- tz’ib’-aj
CVC-VC
CVC-VC
Yaratinisaj
Yaratinisaj
Xtutz’ib’aj
Xtutz’ib’aj
Ch’aqa’ chik:
Ch’aqa’ chik:
Nwatinisaj
Nawatinisaj
Nratinisaj
Nqatinisaj
Niwatinisaj
Nkatinisaj
xiratinisaj
xaratinisaj
xratinisaj
xojratinisaj
xixratinisaj
xeratinisaj
</poem>
==rupach’uxik richin jun k’ab’anoj jotayin uma’il.==
''Conjugación de verbos transitivos causativos.''
Ri uma’il jun rij tzij –isa+j rub’anikil.
Ri uma’il jun rij tzij –isa+j rub’anikil.
:Xub’in'''isaj'''
:Xuwar'''isaj'''
:Xratin'''isaj'''
:Nub’in'''isaj'''
:Nuchojm'''isaj'''
:nusaqar'''isaj'''
==Rub’anikil ri ruk’iyal==
''Plural agragado a s. de persona.''
Nqab’än ruk’iyalil jun tzij rik’in nqatz’aqatisaj rik’in ri tz’ib’: -a’ o i’.
Nqab’än ruk’iyalil jun tzij rik’in nqatz’aqatisaj rik’in ri tz’ib’: -a’ o i’.
Ri ti xtän man nretamaj ta
:Achi’'''a’'''
:Ixtan'''i’'''
:Q’opoj'''i’'''
:Ak’wal'''a’'''
:Ixoq'''i’'''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
'''Ri ti xtän man nretamaj ta'''
Samaj richin ri tijonel
Samaj richin ri tijonel
Tacholo’ tanuk’u’ chi kiwäch ri tijoxela’ achike ruma k’atzinel ri ach’alal ri’ïl, ri to’on ki’, ri pa q’uch yojsamäj ri oj winaqi’ chupam ri tinamït.
Tacholo’ tanuk’u’ chi kiwäch ri tijoxela’ achike ruma k’atzinel ri ach’alal ri’ïl, ri to’on ki’, ri pa q’uch yojsamäj ri oj winaqi’ chupam ri tinamït.
Tab’ij chi ke yojk’atzin chi ke ri qate’ qatata’ richin rusamajixik ri qatinamit, rik’in utziläj taq na’oj, utziläj taq samaj. Pa qochoch, pa qatijob’äl k’atzinel chi nqab’än ri utziläj taq na’oj richin nqanük’ jun saqiläj na’oj. Chi rij re’, k’atzinel chi natzijoj rij re jun ti tzijonem re’.
Tab’ij chi ke yojk’atzin chi ke ri qate’ qatata’ richin rusamajixik ri qatinamit, rik’in utziläj taq na’oj, utziläj taq samaj. Pa qochoch, pa qatijob’äl k’atzinel chi nqab’än ri utziläj taq na’oj richin nqanük’ jun saqiläj na’oj. Chi rij re’, k’atzinel chi natzijoj rij re jun ti tzijonem re’.
Xub’än jun achin jumul cha’. E k’o oxi’ ralk’wal, e ka’i’ alab’oni’ rik’in jun xtän, cha’. Ri taq alab’oni’, cha’ yalan e nimanel tzij, pa taq jay rik’in ri kite’, rik’in ke ri’ pa samaj rik’in ri kitata’, cha’. Ja k’a ri kana’, cha’, yalan jeb’ël rik’in ri rismal ruwi’, jeb’ël nrilij , jeb’ël nuch’äj, cha’.
Xub’än jun achin jumul cha’. E k’o oxi’ ralk’wal, e ka’i’ alab’oni’ rik’in jun xtän, cha’. Ri taq alab’oni’, cha’ yalan e nimanel tzij, pa taq jay rik’in ri kite’, rik’in ke ri’ pa samaj rik’in ri kitata’, cha’. Ja k’a ri kana’, cha’, yalan jeb’ël rik’in ri rismal ruwi’, jeb’ël nrilij , jeb’ël nuch’äj, cha’.
Xpe ri rute’ cha’, xub’ij chi re, cha’: _Tab’ana’ utzil kasamäj jub’a’, achike k’a re’ xa ja rïn yib’ano away chawäch, ncha’äx, cha’. _Ja k’a wi man xkinanimaj ta, xtatzët achike xtinb’än chawe. Xb’ix chi re ruma ri rute’, cha’. Pa nik’aj q’ij cha’, xuchojmij el chik ri’ richin nanimäj el, cha’. Nuna’ojij cha’: _We xkikanäj qa xkiruch’äy, q’alaj ri’ yirukamisaj, nub’ij cha’,_ kib’ena ütz k’a xa achike xub’än chwe, nub’ij ri xtän, toq xkitzoloj pe, jïk xk’achoj yan chik ri samaj, man jun chik nub’än, ncha’. Ke ri’ xub’än ja ri xtän xb’e, rik’in ke ri’ xuch’öb’.
Xpe ri rute’ cha’, xub’ij chi re, cha’: _Tab’ana’ utzil kasamäj jub’a’, achike k’a re’ xa ja rïn yib’ano away chawäch, ncha’äx, cha’. _Ja k’a wi man xkinanimaj ta, xtatzët achike xtinb’än chawe. Xb’ix chi re ruma ri rute’, cha’. Pa nik’aj q’ij cha’, xuchojmij el chik ri’ richin nanimäj el, cha’. Nuna’ojij cha’: _We xkikanäj qa xkiruch’äy, q’alaj ri’ yirukamisaj, nub’ij cha’,_ kib’ena ütz k’a xa achike xub’än chwe, nub’ij ri xtän, toq xkitzoloj pe, jïk xk’achoj yan chik ri samaj, man jun chik nub’än, ncha’. Ke ri’ xub’än ja ri xtän xb’e, rik’in ke ri’ xuch’öb’.
Naqaj ri kochoch k’o k’ jun che’, cha’. Ri che’ jeb’ël rumujal rub’anon, cha’. Chi ri’
Naqaj ri kochoch k’o k’ jun che’, cha’. Ri che’ jeb’ël rumujal rub’anon, cha’. Chi ri’
Xrewaj wi ri’. Chuxe’ ri nimaläj che’ xb’ekotz’e’ wi, cha’. Ke ri’ xub’än xqa qa pa ruq’a’ ruwaram. Toq k’a xuna’ aq’anäj ruwäch, cha’. Man nkowin ta chi nyakatäj, cha’. Toq xutz’ët qa, ri raqän, cha’. Xa jun b’olob’ïk kumätz chik ri raqän, cha’. Jun b’olob’ïk kumätz yalan nïm raqän, cha’. Toq xe’ulqa ri rutata’, cha’, xrak’axaj chi re ri rixjayil, cha’. _¿akuchi’ k’o wi ri nume’al? Nub’ij cha’. _ja k’a ri te’ej xub’ij chi re ri rachijil, cha’: _ Ri ami’al man xniman ta tzij myer, pa nik’aj q’ij xel el. Ke re’ pa ruxikin jay xok el wi ri’, xb’ix chi re ri rutata’ ri xtän, cha’.
Xrewaj wi ri’. Chuxe’ ri nimaläj che’ xb’ekotz’e’ wi, cha’. Ke ri’ xub’än xqa qa pa ruq’a’ ruwaram. Toq k’a xuna’ aq’anäj ruwäch, cha’. Man nkowin ta chi nyakatäj, cha’. Toq xutz’ët qa, ri raqän, cha’. Xa jun b’olob’ïk kumätz chik ri raqän, cha’. Jun b’olob’ïk kumätz yalan nïm raqän, cha’. Toq xe’ulqa ri rutata’, cha’, xrak’axaj chi re ri rixjayil, cha’.
_¿akuchi’ k’o wi ri nume’al? Nub’ij cha’. _ja k’a ri te’ej xub’ij chi re ri rachijil, cha’: _ Ri ami’al man xniman ta tzij myer, pa nik’aj q’ij xel el. Ke re’ pa ruxikin jay xok el wi ri’, xb’ix chi re ri rutata’ ri xtän, cha’.
Xpe ri rutata’ ri xtän xb’eruk’ama’ pe rukolo’, cha’. _wakami nb’ekanoj na, akuchi’ na xtinwïl wi. Toq xtinwïl pe, achike na xtinb’än pe chi re chi kolo’. Ja k’a ri te’ej, cha’, xuk’ül el ri b’ey chuwäch ri rachijil, akuchi’ xq’ax el ri ral, cha’.
Xpe ri rutata’ ri xtän xb’eruk’ama’ pe rukolo’, cha’. _wakami nb’ekanoj na, akuchi’ na xtinwïl wi. Toq xtinwïl pe, achike na xtinb’än pe chi re chi kolo’. Ja k’a ri te’ej, cha’, xuk’ül el ri b’ey chuwäch ri rachijil, akuchi’ xq’ax el ri ral, cha’.
Akuchi’ na warinäq wi chuxe’ taq che’ ri’, nub’ij ri rute’, cha’. Ja ri xkichäp rukanoxik cha’, xa chi ri naqaj, chi rij kochoch xk’oje’ wi kan, cha’. Toq toq xelitäj ruma rutata’, akuchi’ na petenäq jun raxtew xpe chi rij cha’, ruma xuxib’ij ri’.
Akuchi’ na warinäq wi chuxe’ taq che’ ri’, nub’ij ri rute’, cha’. Ja ri xkichäp rukanoxik cha’, xa chi ri naqaj, chi rij kochoch xk’oje’ wi kan, cha’. Toq toq xelitäj ruma rutata’, akuchi’ na petenäq jun raxtew xpe chi rij cha’, ruma xuxib’ij ri’.
Chuqa’ xsikïr ronojel ri rub’aqil. Ma xkowin ta chik xjel apo rik’in ri rumi’al cha’.
Chuqa’ xsikïr ronojel ri rub’aqil. Ma xkowin ta chik xjel apo rik’in ri rumi’al cha’.
Nik’aj rub’aqil ri xtän, cha’ ri’, xok yan aq’anäj jun nimaläj kumätz. Ke ri’ xub’än ri xtän ruma yalan ruq’oral, ruma man xnimaj ta rutzij rute’, chuqa’ ruma pa ruyonil xerub’anala’ jastäq taq na’oj.
Nik’aj rub’aqil ri xtän, cha’ ri’, xok yan aq’anäj jun nimaläj kumätz. Ke ri’ xub’än ri xtän ruma yalan ruq’oral, ruma man xnimaj ta rutzij rute’, chuqa’ ruma pa ruyonil xerub’anala’ jastäq taq na’oj.
Tichajij iwi’ k’a ruma ri yalan q’oral kan k’o wi nuya’, achi’el xub’än chi re ri xtän ri xok kumätz.
Tichajij iwi’ k’a ruma ri yalan q’oral kan k’o wi nuya’, achi’el xub’än chi re ri xtän ri xok kumätz.
Xtz’ib’äx pa Kaqchikel ruma: Filiberto Patal Majzul
<ref>Xtz’ib’äx pa Kaqchikel ruma: Filiberto Patal Majzul</ref>
Samaj kichin tijoxela’
'''Samaj kichin tijoxela’'''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
Tatz’ib’aj ka’i’ oxi’ taq tzij chi rij ri xawak’axaj kan chi rij ri ti alaj tzijonem xsik’ïx qa chawäch.
Tatz’ib’aj ka’i’ oxi’ taq tzij chi rij ri xawak’axaj kan chi rij ri ti alaj tzijonem xsik’ïx qa chawäch.
Takanoj ronojel taq b’anoj nawïl chupam re ti tzijonem. K’a ri’ tajach’a kiwäch chupam ri jub’anoj y ri kab’anoj.
Takanoj ronojel taq b’anoj nawïl chupam re ti tzijonem. K’a ri’ tajach’a kiwäch chupam ri jub’anoj y ri kab’anoj.
Takanoj oxi’ jub’anoj rik’in oxi’ kab’anoj, k’a ri’ chi kijujunal tab’ana’ rupach’unik.
Takanoj oxi’ jub’anoj rik’in oxi’ kab’anoj, k’a ri’ chi kijujunal tab’ana’ rupach’unik.
Tatz’ib’aj ri taq xila tz’ib’ e k’o chupam ri taq b’anoj xe’awïl.
Tatz’ib’aj ri taq xila tz’ib’ e k’o chupam ri taq b’anoj xe’awïl.
Tatz’ib’aj achike ruq’ijul rub’eyalil e k’o wi ri taq b’anoj xtaqïl, k’a ri’ taq jacha’ kiwäch chi kijujunal.
Tatz’ib’aj achike ruq’ijul rub’eyalil e k’o wi ri taq b’anoj xtaqïl, k’a ri’ taq jacha’ kiwäch chi kijujunal.
Tatz’ib’aj achike ri yetzijon chupam ri ti tzijonem, xasik’ij qa.
Tatz’ib’aj achike ri yetzijon chupam ri ti tzijonem, xasik’ij qa.
Taz’ib’aj wo’o’ taq b’anoj, k’a ri’ tatz’eta’ achike’ ri jotayin ruxe’el.
Taz’ib’aj wo’o’ taq b’anoj, k’a ri’ tatz’eta’ achike’ ri jotayin ruxe’el.
==Rub’eyal nqak’üt ruk’iyal jun t’as:==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
''Plural de adjetivos''
Ri rub’eyal nqak’üt ri ruk’iyal jun tzij, ke re’.
Ri rub’eyal nqak’üt ri ruk’iyal jun tzij, ke re’.
Taq Re jun ti nik’aj tzij ri nqokisaj.
Taq Re jun ti nik’aj tzij ri nqokisaj.
K’amb’äl tzij:
K’amb’äl tzij:
Tz’i’ Taq tz’i’
<div style="width:30%;">
<div style="width:50%; float:left;">
<poem>
Tz’i’
Ch’akat
Ab’äj
Tz’ikin
</poem>
</div>
<div style="width:50%: float:right">
<poem>
'''Taq''' tz’i’
'''Taq''' ch’akat
'''Taq''' ab’äj
'''Taq''' tz’ikin
</poem>
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
==Ruk’iyal rik’in jalt’as k’ojolib’äl.==
''Plural con adjetivos descriptivos''
<div style="width:30%;">
<div style="width:50%; float:left;">
<poem>
Perepïk
Setesïk
Nakanï
Sob’osïk
</poem>
</div>
<div style="width:50%: float:right">
<poem>
'''taq''' perepïk
'''taq''' setesïk
'''taq''' nakanïk
'''taq''' sob’osïk</poem>
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
==ruk’iyal kichin ri ruka’n taq b’i’aj:==
''plural con apellidos''
Chi rij ri ruka’n b’i’aj, natz’ib’aj ri xilatzij: -a’, -i’ richin nak’üt ri ruk’iyal. Chuqa’ toq nb’e ri ruk’iyal jantape’ nb’e ri tzij chi chuwäch ri ruka’n b’i’aj.
Chi rij ri ruka’n b’i’aj, natz’ib’aj ri xilatzij: -a’, -i’ richin nak’üt ri ruk’iyal. Chuqa’ toq nb’e ri ruk’iyal jantape’ nb’e ri tzij chi chuwäch ri ruka’n b’i’aj.
:K’amb’äl tzij.
:Chi Aju’i’
:Chi patali’
:Chi b’ochi’
:Chi b’aqi’
==Ri taq k’ajtzij==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
''Las partículas''
Ri taq k’ajtzij ja ri’ ri nk’utu akuchi’ jalajoj rutzijol nuya’ jun b’ab’.
Ri taq k’ajtzij ja ri’ ri nk’utu akuchi’ jalajoj rutzijol nuya’ jun b’ab’.
K’ïy mul nch’o chi rij ri ramaj, ri rub’eyal nk’ulwachitäj jun na’oj.
K’ïy mul nch’o chi rij ri ramaj, ri rub’eyal nk’ulwachitäj jun na’oj.
K’ajtzij:
Ok,
:K’ajtzij:
Chik
:Ok,
Qa
:Chik
El
:Qa
Ti
:El
Taq
:Ti
:Taq
==Ri k’ajtziij ri nk’utu ri samajib’äl o ri k’ojolib’äl.==
''partículas que derivan instrumento/locativo''
*'''b’äl -Vb’äl'''
Re taq xil tzij re’ nkitz’ük jun chik tzij chi rij jun ruxe’el jun chik tzij.
Re taq xil tzij re’ nkitz’ük jun chik tzij chi rij jun ruxe’el jun chik tzij.
:Sa’'''ab’äl''',
:Samaj'''ib’äl''',
:to’'''ob’äl''',
:tij'''ob’äl'''
:tz’uy'''ub’äl'''
Tikirel natojtob’ej rat nakanoj jujun chik taq tzij ke re’ rub’anikil.
Tikirel natojtob’ej rat nakanoj jujun chik taq tzij ke re’ rub’anikil.
==K’ajtziij ri nk’utu wi ri rub’anik jun atuxtäq pa jun k’ojolib’äl.==
''demostrativos.''
<poem>
'''Re’'''
'''Ri’'''
'''La’'''
'''Re re’'''
'''Ri ri’'''
'''La la’'''
'''Re ''ilustraciones'''''
'''Ri'''
'''La'''
</poem>
==k’ajtz’ij ri nb’iyin manaq chi re jun na’oj.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
''Partículas de negación''
Tikirel nqab’ij manaq richin nqatzalq’omij jun k’utunïk.
Tikirel nqab’ij manaq richin nqatzalq’omij jun k’utunïk.
Ni, manaq, naq, ne’, ni’. Ta, man jun, man jani, mani.
Chuqa’ tikirel nqab’ij manaq chi re jun peraj richin ri b’ab’. Re re’ nqab’än rik’in ri Man … ta. Chukojol re taq tzij re’ nb’e ri na’oj nqamajunisaj.
'''Ni, manaq, naq, ne’, ni’. Ta, man jun, man jani, mani.'''
Man äk’ ta xutïj ri tz’i’.
Man rusamaj ta ri ala’ xujäch.
Chuqa’ tikirel nqab’ij manaq chi re jun peraj richin ri b’ab’. Re re’ nqab’än rik’in ri '''Man''' … '''ta'''. Chukojol re taq tzij re’ nb’e ri na’oj nqamajunisaj.
¿Achike?
:'''Man''' äk’ '''ta''' xutïj ri tz’i’.
¿Atux?
:'''Man''' rusamaj '''ta''' ri ala’ xujäch.
¿Aku’ux?
¿Janipe’?
==K’ajtziij ri nb’ano k’utunïk.==
¿Jarupe’?
''Partículas interrogativas.''
¿La?
¿Noj?
:'''¿Achike?'''
¿Akuchi’?
:'''¿Atux?'''
:'''¿Aku’ux?'''
:'''¿Janipe’?'''
:'''¿Jarupe’?'''
:'''¿La?'''
:'''¿Noj?'''
:'''¿Akuchi’?'''
Tikirel chuqa’ nqatz’aqatisaj rik’in jun ley chik taq tzij:
Tikirel chuqa’ nqatz’aqatisaj rik’in jun ley chik taq tzij:
Tijonel:
:'''¿Achoj richin?'''
Wakami k’a k’o chi nab’än rub’anikil jalajoj taq k’utunïk, ri taq k’iyal, taq k’ajtzij, richin man jun ak’ayewal nk’oje’. Ri ütz chuqa’ nab’än richin nwetamaj, ja ri natzu’ chupam taq wuj, chupam taq tzij tz’ib’atäl pa qach’ab’äl, tikirel ja rat yab’ano ronojel re’, tikirel nawak’axaj chi ke ri winaqi’ chupam ri qatinamit, chi ke ri qach’alal chi kojkito’ nkiya’ ri kitzij chi qe k’a ri’, röj nqatz’ib’aj chuwäch wuj.
:'''¿Achike ruma?'''
:'''¿aruma?'''
'''Tijonel:'''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
Wakami k’a k’o chi nab’än rub’anikil jalajoj taq k’utunïk, ri taq k’iyal, taq k’ajtzij, richin man jun ak’ayewal nk’oje’. Ri ütz chuqa’ nab’än richin nwetamaj, ja ri natzu’ chupam taq wuj, chupam taq tzij tz’ib’atäl pa qach’ab’äl, tikirel ja rat yab’ano ronojel re’, tikirel nawak’axaj chi ke ri winaqi’ chupam ri qatinamit, chi ke ri qach’alal chi kojkito’ nkiya’ ri kitzij chi qe k’a ri’, röj nqatz’ib’aj chuwäch wuj.
K’a ri’ rik’in rub’onil nqaya’ kan retal jun ruwäch chi tzij, rik’in jun chi b’onil nqaya’ kan retal jun chik tzij. Ke ri’ eqal nusöl qa ri’ chi qawäch rub’anikil rupachum ri’ ri qach’ab’äl.
K’a ri’ rik’in rub’onil nqaya’ kan retal jun ruwäch chi tzij, rik’in jun chi b’onil nqaya’ kan retal jun chik tzij. Ke ri’ eqal nusöl qa ri’ chi qawäch rub’anikil rupachum ri’ ri qach’ab’äl.
Xa xe nqak’utuj chawe chi manta npe awoyowal wi manaq nawïl ta qa pan aninäq ri rub’anikil ri taq na’oj re’, ruma xa eqal na yob’e chi rij.
Xa xe nqak’utuj chawe chi manta npe awoyowal wi manaq nawïl ta qa pan aninäq ri rub’anikil ri taq na’oj re’, ruma xa eqal na yob’e chi rij.
Jun chik na’oj ri yojruto’ janina toq nqaya’ ri k’utunïk chi ke ri ak’wala’ ja ri nqelesaj taq tzijonem, k’a ri’ yeqelesaj ri taq tzij achoj chi rij yojch’o wi chupam ti qatijonïk ri q’ij ri’.
Jun chik na’oj ri yojruto’ janina toq nqaya’ ri k’utunïk chi ke ri ak’wala’ ja ri nqelesaj taq tzijonem, k’a ri’ yeqelesaj ri taq tzij achoj chi rij yojch’o wi chupam ti qatijonïk ri q’ij ri’.
Chuqa’ tanataj chi wi ri ak’wal manaq netz’an ta, k’ayew xtub’än chuwäch richin nretama kan ronojel ri nqajo’ nqak’üt chuwäch. Chuqa’ k’atzinel chi toq nqak’üt jun na’oj, k’o chi röj nqakanoj chuqa’ rub’anikil kik’in ri qatijoxela’.
Chuqa’ tanataj chi wi ri ak’wal manaq netz’an ta, k’ayew xtub’än chuwäch richin nretama kan ronojel ri nqajo’ nqak’üt chuwäch. Chuqa’ k’atzinel chi toq nqak’üt jun na’oj, k’o chi röj nqakanoj chuqa’ rub’anikil kik’in ri qatijoxela’.
Pa ruk’isb’äl re wuj re’ xtiqatz’ib’aj jalajoj kib’i’ taq wuj, rik’in re’ tikirel nato’ awi’ richin nawetamaj jub’a’ chik pa ruwi’ ri kemchi’ richin ri qach’ab’äl kaqchikel.
Pa ruk’isb’äl re wuj re’ xtiqatz’ib’aj jalajoj kib’i’ taq wuj, rik’in re’ tikirel nato’ awi’ richin nawetamaj jub’a’ chik pa ruwi’ ri kemchi’ richin ri qach’ab’äl kaqchikel.
==Jab’ab’==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
''La oración, declarativa y afirmativa''
Jun b’ab’ nub’ij chi nb’an ri samaj.
Jun b’ab’ nub’ij chi nb’an ri samaj.
'''La k’o atata’ pa jay?'''
'''Ja’ k’o.'''
'''K’o ri nutata’ pa jay.'''
'''Pa jay netz’an wi ri ak’wal.'''
'''La''' k’oli ja ri atata’ pa jaay.
Pa jaay nejtz’aan '''wi’''' ja ri ak’aal.
'''La''' nsamaji ja ri atata’ wik’iin.
==Jun b’ab’ ri nb’in chi man nb’anatäj ta ri samaj.==
''oraciones negativas''
'''Ma utz ta''' xinwa’ ruma ri wey.
'''Ma utz ta''' xrub’än kan chi re qach’akat ja ri achi.
'''Ma utz ta''' nojb’e chupam ja juku’.
==B’ab’ ri nb’ano ri k’utunïk.==
oraciones interrogativas
*¿'''La''' achike ri xeb’e rik’in ri nute?.
*¿'''Achike''' xb’ano wi richin la iwachoch?
*¿Achike nb’ano richin ri iwochoch?
==Ri k’oxomal:==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
''Acento marcado o no marcado.''
Chupam ri qach’ab’äl, man jun achike ta retal nqaya’ ri k’oxomal ruma ronojel nk’ulwachitäj pa ruk’isb’äl chi re ri tzij.
Chupam ri qach’ab’äl, man jun achike ta retal nqaya’ ri k’oxomal ruma ronojel nk’ulwachitäj pa ruk’isb’äl chi re ri tzij.
Achi’el chupam re ka’i’ oxi’ k’amb’äl tzij re’:
Achi’el chupam re ka’i’ oxi’ k’amb’äl tzij re’:
Tz’ib’'''ab’äl'''
kema'''tz’ib’'''
sam'''aj'''
qej'''oj'''
Pak’'''a’ch'''
tz’un'''un'''
poq'''on'''
jos'''öl'''
Pa’'''äl'''
ch’a'''kät'''
tik'''ïl'''
b’it'''öl'''
Xa'''nän'''
jolo'''maj'''
kin'''äq’'''
q’ol'''oj'''
K’olo'''k’äq'''
sol'''öy'''
b’al'''am'''
setes'''äq'''
Ke'''mon'''
q’o'''jom'''
sot'''o’y'''
chap'''öy'''
Aqa'''naj'''
tza'''maj'''
qul'''aj'''
ch’ek'''aj'''
K’u'''jay'''
aw'''än'''
jo’q
äj
Äk’
tz’i’
sy'''an'''
meseb’'''äl'''
==jalt’as.==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
''El adjetivo''
Ja re’ ri tzij ri nub’ij achike’ rub’anon ri t’as.
Ja re’ ri tzij ri nub’ij achike’ rub’anon ri t’as.
Jalajoj na’oj tikirel nub’ij chi rij: ti ko’öl, nïm, q’ëq, säq, jalajoj chik.
Jalajoj na’oj tikirel nub’ij chi rij: ti ko’öl, nïm, q’ëq, säq, jalajoj chik.
Säq
Q’ëq
:Säq
Räx
:Q’ëq
Q’än
:Räx
:Q’än
Käq
:Käq
Tuq’
:Tuq’
Ko’öl
:Ko’öl
Pïm
:Pïm
Chawon
:Chawon
Kokoj
:Kokoj
==k’ojlemal.==
''adjetivos posicionales.''
Re tzij re nub’ij achike’ rub’eyal k’o jun atuxtäq.
:K’awäl
:Tzeqël
:Pa’äl
:Tz’uyül
:Ch’oköl
:Kotzöl
<center>
<gallery widths=200px heights=200px>
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(80).png
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.1).png
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.2).png
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(94.2).png
</gallery>
</center>
==Ximöy tzij:==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
''Preposición''
Re jun tzij re’ nto’on richin nuya’ jun na’oj richin jun k’ojolib’äl, chupam ri b’ab’, richin nutz’aqatisaj ri na’oj.
Re jun tzij re’ nto’on richin nuya’ jun na’oj richin jun k’ojolib’äl, chupam ri b’ab’, richin nutz’aqatisaj ri na’oj.
Chi/ch, pa/pan.
<poem>
Ch toq k’o jun acht’as achi’el ri –e’ naqaj rik’in .
'''Chi/ch, pa/pan.'''
Pa toq chuwäch ri tzij ntikïr el rik’in ch’akultzij.
Pan toq chuwäch ri tzj ntikïr el rik’in k’uxatzij.
'''Ch''' toq k’o jun acht’as achi’el ri –e’ naqaj rik’in .
Xipalaqin Pa b’ey.
'''Pa''' toq chuwäch ri tzij ntikïr el rik’in ch’akultzij.
Pan awän xwa’ wi ri achin.
'''Pan''' toq chuwäch ri tzj ntikïr el rik’in k’uxatzij.
Chi nuk’u’x xk’oje’ wi kan ri taq awäch.
Xipalaqin '''Pa''' b’ey.
'''Pan''' awän xwa’ wi ri achin.
'''Cha'''we xuya’ ri jäl ri ti ak’wal.
'''Chi''' nuk’u’x xk’oje’ wi kan ri taq awäch.
</poem>
==t’as tzij==
''sintagma nominal''
Jun t’as tzij jun molaj tzij junam yesamäj richin nkiya’ ri na’oj. K’atzinel chi ri ruk’u’x ri molaj tzij, jun t’as.
:Xb’e <u>ri nutata’.</u>
:<u>Re jun ley winaqi’ re’</u> man e aj tz’olojya’ ta.
:<u>Ja ri achin</u> xxajo rik’in <u>ri rute’.</u>
==b’anoj tzij.==
''sintagma verbal''
Jun b’anoj tzij jun molaj tzij junam yesamäj richin nkiya’ ri na’oj. K’atzinel chi ri ruk’u’x ri molaj tzij, jun b’anoj.
Jun b’anoj tzij jun molaj tzij junam yesamäj richin nkiya’ ri na’oj. K’atzinel chi ri ruk’u’x ri molaj tzij, jun b’anoj.
:<u>Xiwa’ el</u> chi wochoch.
:<u>Xiruchikmayij apo</u> pa q’aq’ ri achi.
:<u>Xb’iyin aq’anäj</u> ri achi pa rochoch.
==Ch’ab’an k’uluyom:==
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
''Voz pasiva''
Re na’oj re’ chupam ri qach’ab’äl nuya’ ruq’ij ri k’uluxel richin ri na’oj nub’ij chupam ri b’anoj.
Re na’oj re’ chupam ri qach’ab’äl nuya’ ruq’ij ri k’uluxel richin ri na’oj nub’ij chupam ri b’anoj.
Ja ri äk’ xchap ruma ri tz’i’.
Ja ri ak’wal xb’an ri rusamaj ruma rute’.
:<u>Ja ri äk’</u> xchap ruma ri tz’i’.
Ja ri ala’ xch’ay kuma ri rana’.
:<u>Ja ri ak’wal</u> xb’an ri rusamaj ruma rute’.
Ja ri xtän xq’etëx ruma ri ala’.
:<u>Ja ri ala’</u> xch’ay kuma ri rana’.
:<u>Ja ri xtän</u> xq’etëx ruma ri ala’.
==ch’ab’an b’anayom=
''voz antipasiva''
Re na’oj re’ nuya’ ruq’ij ri b’anb’anel chupam ri qach’ab’äl.
Re na’oj re’ nuya’ ruq’ij ri b’anb’anel chupam ri qach’ab’äl.
Samaj richin ri tijonel:
:<u>Ja ri ak’wal</u> xqumu richin ri q’or.
:<u>Ja ri ala’</u> xq’eten richin ri xtän.
:<u>Ja ri ch’u’j</u> xch’ayon kan.
==ch’ab’an b’alel.==
''voz instrumental.''
Re’ na’oj re’ man kan ta chik nuya’ pa qach’ab’äl kaqchikel. Po k’a k’o na kan ri retal chupam ri tzij.
A Xwan xuchap<u>ab’ej</u> richin ri kej pa b’ey.
Xusama<u>jib’ej</u> ri ulew ri nutata’.
'''Samaj richin ri tijonel:'''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png|right|110px]]
Tatzijoj, tanuk’u’ chi kiwäch ri tijoxela’, ri ojb’enäq chupam ri qak’aslemal.
Tatzijoj, tanuk’u’ chi kiwäch ri tijoxela’, ri ojb’enäq chupam ri qak’aslemal.
Tatzijoj chi ke chi ri oyowal ruya’om pe chi ruwach’ulew ma k’o ta ruk’amon pe ri winäq. Qonojel ri oj k’o chupam ri loq’oläj ruwach’ulew, k’atzinel chi qachib’il qi, k’atzinel chi qach’alal qi’.
Tatzijoj chi ke chi ri oyowal ruya’om pe chi ruwach’ulew ma k’o ta ruk’amon pe ri winäq. Qonojel ri oj k’o chupam ri loq’oläj ruwach’ulew, k’atzinel chi qachib’il qi, k’atzinel chi qach’alal qi’.
Qak’utu’ ri b’anoj utzil, ri ajowab’anem, ri to’onem chi kiwäch. K’o chi nqachüp ruwäch ri itzelal pa qak’u’x, pa qatinamit. Toq xtaya’ rub’ixik ronojel re’, taya’ rusik’ixik richin re tzijonem re’ chi ke.
Qak’utu’ ri b’anoj utzil, ri ajowab’anem, ri to’onem chi kiwäch. K’o chi nqachüp ruwäch ri itzelal pa qak’u’x, pa qatinamit. Toq xtaya’ rub’ixik ronojel re’, taya’ rusik’ixik richin re tzijonem re’ chi ke.
Pa jun k’ichelaj , ke taq la’ pa jun molomïk juyu’, chi kikojol ri chikopi’, k’ jun utiw ruchapom runa’ojixik atux ta nub’än richin yeb’erutija’ awäj pa tinamït.
Pa jun k’ichelaj , ke taq la’ pa jun molomïk juyu’, chi kikojol ri chikopi’, k’ jun utiw ruchapom runa’ojixik atux ta nub’än richin yeb’erutija’ awäj pa tinamït.
Re utiw re’ xutzijoj chi ke ch’aqa’ chik rach’alal ri nuna’ojij. Ri rach’alal ütz xkak’axaj ri rutzij. Ke ri’ xkiya’ chi kiwäch achike q’ij xkeb’ekichapa’ ri äk’, ri patx, ri qo’l. chupam ri juyu’ ri’, k’o jun umül ri xrak’axaj ronojel ri nkina’ojij ri utiwa’. Ke ri’ xb’erutzijoj chi ke ri wakx, ri kej, ri tz’i’, ri äk’, ri qo’l, ri patx chuqa’ chi ke ch’aqa’ chik awäj ri e k’o pa tinamït.
Re utiw re’ xutzijoj chi ke ch’aqa’ chik rach’alal ri nuna’ojij. Ri rach’alal ütz xkak’axaj ri rutzij. Ke ri’ xkiya’ chi kiwäch achike q’ij xkeb’ekichapa’ ri äk’, ri patx, ri qo’l. chupam ri juyu’ ri’, k’o jun umül ri xrak’axaj ronojel ri nkina’ojij ri utiwa’. Ke ri’ xb’erutzijoj chi ke ri wakx, ri kej, ri tz’i’, ri äk’, ri qo’l, ri patx chuqa’ chi ke ch’aqa’ chik awäj ri e k’o pa tinamït.
Xa xe k’a ri chikopi’ man xkak’axaj ta, man xkinimaj ta rutzij ri ti umül.
Xa xe k’a ri chikopi’ man xkak’axaj ta, man xkinimaj ta rutzij ri ti umül.
Xulqa’ k’a ri q’ij richin yeb’e pa tinamït chi kichapik ri chikopi’, ri utiwa’. Eqal eqal xejel apo pa tinamït. Nab’ey xejupe’ chunaqaj kiko’k ri äk’, achi’el yeb’a’on tz’i’ xkib’än richin an yetz’etetäj ta.
Xulqa’ k’a ri q’ij richin yeb’e pa tinamït chi kichapik ri chikopi’, ri utiwa’. Eqal eqal xejel apo pa tinamït. Nab’ey xejupe’ chunaqaj kiko’k ri äk’, achi’el yeb’a’on tz’i’ xkib’än richin an yetz’etetäj ta.
Pa ruka’n q’ij k’ïy chi ke ri awäj man e k’o ta chik. K’a k’a ri’ xkinimaj rutzij ri ti umül, k’a ri’ yalan xkixib’ij qa ki’. K’a ri’ xkiya’ chi kiwäch atux xtikib’än richin yekoqotaj el ri utiwa’. Ri awäjxech’o rik’in ri tikur richin xkik’utuj utzil chi re: rat tukur, kan ojer chik oj at ato’on pe, ruma ri’ nqak’utuj jun nimaläj utzil chawe wakami, richin xke’anacha ta pe ri utiwa’ toq xkeqa pe, ruma yalan ch’a’oj kib’anom chi qa, xecha’ chi re.
Pa ruka’n q’ij k’ïy chi ke ri awäj man e k’o ta chik. K’a k’a ri’ xkinimaj rutzij ri ti umül, k’a ri’ yalan xkixib’ij qa ki’. K’a ri’ xkiya’ chi kiwäch atux xtikib’än richin yekoqotaj el ri utiwa’. Ri awäjxech’o rik’in ri tikur richin xkik’utuj utzil chi re: rat tukur, kan ojer chik oj at ato’on pe, ruma ri’ nqak’utuj jun nimaläj utzil chawe wakami, richin xke’anacha ta pe ri utiwa’ toq xkeqa pe, ruma yalan ch’a’oj kib’anom chi qa, xecha’ chi re.
Ke ri’ xkiya’ hi kiwächl. Toq xok pe i aq’a’ xe’ulqa ri utiwa’. Toq ri tikur xerutz’ët chanin xb’ixan pe: kur, kur, kur
Ke ri’ xkiya’ hi kiwächl. Toq xok pe i aq’a’ xe’ulqa ri utiwa’. Toq ri tikur xerutz’ët chanin xb’ixan pe: kur, kur, kur
Xa xe xkak’axaj rub’ix ri tukur, ri awäj xeb’e’el pe pa taq kisok: ri tz’i’, ri wakx, ri kej pa kikoral; ri patx. Ri äk’, ri mama’ xech’o pe.
Xa xe xkak’axaj rub’ix ri tukur, ri awäj xeb’e’el pe pa taq kisok: ri tz’i’, ri wakx, ri kej pa kikoral; ri patx. Ri äk’, ri mama’ xech’o pe.
Ri karne’l _b’e, b’e, b’e_xecha’. Ri kajaw ri awäj xeto’on chuqa’ richin xekoqotaj el ri utiwa’. Konojel xe’ok pa k’ichelaj, k’oj utiwa’ xesokotäj el.
Ri karne’l _b’e, b’e, b’e_xecha’. Ri kajaw ri awäj xeto’on chuqa’ richin xekoqotaj el ri utiwa’. Konojel xe’ok pa k’ichelaj, k’oj utiwa’ xesokotäj el.
Ri utiwa’ xyakatäj janila koyowal chuqa’ kimunil ruma man xya’ ta chike richin xekitïj ri awäj. Ja k’a ri umül xrewala’ ri’ pa taq jul richin man nqa ta pa kiq’a’ ri utiwa’.
Ri utiwa’ xyakatäj janila koyowal chuqa’ kimunil ruma man xya’ ta chike richin xekitïj ri awäj. Ja k’a ri umül xrewala’ ri’ pa taq jul richin man nqa ta pa kiq’a’ ri utiwa’.
Chupam ri q’ij ri’ ri utiwa’ xkina’ojij ye’ok saliläj taq chikopi’ richin nïm ch’a’oj xtikib’än. Ja k’a ri awäj xkiya’ chi kiwäch atux xtikib’än richin man yetïj ta.
Chupam ri q’ij ri’ ri utiwa’ xkina’ojij ye’ok saliläj taq chikopi’ richin nïm ch’a’oj xtikib’än. Ja k’a ri awäj xkiya’ chi kiwäch atux xtikib’än richin man yetïj ta.
Konojel ri chikopi’ xesamäj richin man yech’akatäj ta. Xkib’anala’ moloj pa ruwi’ ruchajixik ri kik’aslemal. Chuqa’ xkitäq rutzijol pa ch’aqa’ chik tinamït, pa ch’aqa’ chik koral. Konojel ri awäj, ri chikopi’, xkito’ ki’ chi kiwäch ri utiwa’.
Konojel ri chikopi’ xesamäj richin man yech’akatäj ta. Xkib’anala’ moloj pa ruwi’ ruchajixik ri kik’aslemal. Chuqa’ xkitäq rutzijol pa ch’aqa’ chik tinamït, pa ch’aqa’ chik koral. Konojel ri awäj, ri chikopi’, xkito’ ki’ chi kiwäch ri utiwa’.
Samaj kichin tijoxela’.
'''Samaj kichin tijoxela’.'''
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png|right|105px]]
Tatz’ib’aj ka’i’ oxi’ taq cholaj tzij chi rij ri xawak’axaj kan chi rij ri ti tzijonem.
Tatz’ib’aj ka’i’ oxi’ taq cholaj tzij chi rij ri xawak’axaj kan chi rij ri ti tzijonem.
Takanoj ronojel ri taq b’ab’ ri nub’ij chi ma tib’an ta samaj, k’ojom chi pa ja ti cholon tzij.
Takanoj ronojel ri taq b’ab’ ri nub’ij chi ma tib’an ta samaj, k’ojom chi pa ja ti cholon tzij.
Takanoj ronojel ri taq qi’ri’il ronojel ri neqa awäch chi rij. Toq xtilitäj ronojel, nab’än jun utzil nakanoj oxi’ rik’in yasamäj rik’in chi nawelesaj ri jotayin tzij chi rij.
Takanoj ronojel ri taq qi’ri’il ronojel ri neqa awäch chi rij. Toq xtilitäj ronojel, nab’än jun utzil nakanoj oxi’ rik’in yasamäj rik’in chi nawelesaj ri jotayin tzij chi rij.
Takanoj oxi’ nimatzij akuchi’ k’ojon wi k’uluyom rik’in oxi’ chuqa’ chi rij b’anayom.
Takanoj oxi’ nimatzij akuchi’ k’ojon wi k’uluyom rik’in oxi’ chuqa’ chi rij b’anayom.
Takanoj ronojel ri taq ruk’ojlemal tzij k’o chupam richolon tzij.
Takanoj ronojel ri taq ruk’ojlemal tzij k’o chupam richolon tzij.
Tatz’ib’aj achike winaqi’ yenatäx chupam ri ti tzijonem.
Tatz’ib’aj achike winaqi’ yenatäx chupam ri ti tzijonem.
¿achike nana’ojij ri kan ütz k’o chupam ri tzijonem? Tab’ana’ jun utzil tatz’ib’aj ronojel.
¿achike nana’ojij ri kan ütz k’o chupam ri tzijonem? Tab’ana’ jun utzil tatz’ib’aj ronojel.
Tajunamisaj ri utziläj na’oj xrïl ri utiw. Chupam rat, ja ri at k’o chupam ri tijob’äl.
Tajunamisaj ri utziläj na’oj xrïl ri utiw. Chupam rat, ja ri at k’o chupam ri tijob’äl.
Tab’ana’ jun achib’äl richin ri k’isib’äl na’oj xkeb’än ri utiw, rik’in ri umül. Toq xkak’achoj
Tab’ana’ jun achib’äl richin ri k’isib’äl na’oj xkeb’än ri utiw, rik’in ri umül. Toq xkak’achoj
natzijoj chuqa’ natz’ib’aj rat ri na’oj xab’än rachib’äl
natzijoj chuqa’ natz’ib’aj rat ri na’oj xab’än rachib’äl
[[Categoría:Comunicación y Lenguaje]] [[Categoría:Educación Bilingüe]]
[[Categoría:Comunicación y Lenguaje]] [[Categoría:Educación Bilingüe]]